2016 Kon ishlari asoslari p65

3.12-rasm. Qazish bo'shlig'ini to'ldirib, ruda yotqizig'ini gorizontal qatlamlarga ajratib qazish tizimi:
1 — tashish shtreki; 2 — ko'tarilmaning yurish bo'lmasi; 3 — to'ldirma materiallarini bo'shliqqa joylashtirish bo'lmasi; 4 — skreper; 5 — skreper chig'iri; 6 — ko'tarilmaning ruda tushirish bo'lmasi; 7 — yopqich; 8 — to'ldirma massivi;
9 — shamollatish shtreki.
bo'shlig'ining yon tomonlarining saqlanishini ta'minlaydi, uning sathi esa uskunalar va ishchilar uchun platforma vazi- fasini o'taydi.
Blokning ko'tarilish yo'nalishida gorizontal qatlamlarga ajratib qazib olish tizimining o'lchamlari: qavat balandligi 35—40 m dan 50—70 m gacha; qatlam balandligi 2—3 m; ruda yotqizig'ini cho'ziqlik bo'yicha qazib olishda blokning uzunligi 30—60 m, mustahkam va o'rtacha mustahkam jinslarda esa, 100—150 m bo'lishi mumkin.
Ruda yotqizig'i juda qalin bo'lsa, blok cho'ziqlikka tik yo'nalishda qazib olinadi. Bunda kameraning kengligi 6 m dan 10—12 m gacha, selikning kengligi esa, 5 m dan 10 m gacha bo'lishi mumkin. Seliklar ikkinchi bosqichda, ya'ni blokdagi ruda qazib olingandan so'ng qazib olinadi. Agar to'ldirma sifatida tez qotib mustahkamlanadigan materiallar qo'llanilsa, u holda blokni selik qoldirmasdan qazib olinadi.
Rudani massivdan burg'ilab-portlatish usulida ajratib olinadi. Massivdan ajratib olingan rudani yuklash va tashish gorizontiga yetkazib berish jarayonlarida burg'ilash aravachasi, o'ziyurar yuklab-tashish uskunalaridan foydalaniladi. Bu esa, o'z navbatida, mehnat unumdorligi yuqori (60—80 t/smena),

ruda yo'qotilishi kam (5% gacha) va qazib olingan ruda massasining sifatsizlanishi kichik (3 dan 10% gacha) bo'lishini ta'minlaydi.
Ruda konlarini yerosti usulida qazib chiqarishda qazilgan bo'shliqni tez qotib mustahkamlanadigan to'ldirmali blokni yuqoridan pastga yo'nalishda qazib olish deb ataluvchi, qazilgan bo'shliqni sun'iy saqlash sinfiga mansub qazish tizimi ham qo'llaniladi.
Bu tizim ruda va atrof kon jinslari turg'un yoki noturg'un, o'z-o'zidan yonish va jipslashish xususiyatlariga, shuningdek, turli qalinlik va og'ish burchagiga ega bo'lgan, qimmatbaho ruda konlarini qazib chiqarishda qo'llaniladi. Bunda bloklar yuqoridan pastga yo'nalishda kichik qiyalikka ega bo'lgan qatlamlar bo'yicha, qazilgan bo'shliqni tez qotib mustah­kamlanadigan to'ldirma bilan to'ldirib qazib olinadi. Ruda massividan qatlamlarni to'ldirma massividan hosil bo'lgan yaxlit sun'iy shift ostida kirmalar (zaxodkalar) orqali qazib olinadi.
Tizimning o'lchamlari qazib olinayotgan ruda tanasining shakli va o'lchamlariga bog'liq bo'lib, bloklarni qazishga tayyorlashda blok chekkalari va o'rtasidan ko'tarilmalar o'tiladi, ko'tarilmalardan har bir qatlam uchun markaziy va chekka ortlar o'tiladi. Chekka ortlardan 4—12° nishablikda markaziy ortgacha qazish kirmalari o'tiladi. Kirmalarning uzunligi, odatda, 20 m, balandligi 2—3 m, kengligi esa, 4—7 m bo'lishi mumkin. Kirmalarni qazib olish navbati tez qotib mustah­kamlanadigan to'ldirmaning qotish vaqti bo'yicha belgilanadi.
Kirma o'tishda ruda massivdan shpurlar orqali ajratib olinadi. Ajratib olingan ruda skreperlar yoki yengil o'ziyurar yuk tashish vositalarida tashish gorizontiga yetkazib beriladi.
To'ldirma aralashmasi quvurlar orqali markaziy ortga tushi- riladi va to'siq ustidan kirmaga yuboriladi. Kirma qiya bo'l- ganligi sababli to'ldirma aralashmasi qazishdan hosil bo'lgan bo'shliqqa oqib, uni sekin-asta to'ldirib boradi.
Bu tizim qo'llanilganda blokning oylik unumdorligi 0,8 dan 1,5 ming tonnagacha (rudani skreper bilan tashish lahimga yetkazib berilganda) va 3 dan 5 tonnagacha (o'ziyurar uskunalar bilan yetkazib berilganda) bo'lishi mumkin. Kavjoy ishchisining mehnat unumdorligi 5—10 dan 20—30 tonna/kishi smenani tashkil qiladi.
Ushbu qazish tizimi orqali rudani qazib chiqarilganda ruda tannarxi boshqa tizimlardagiga nisbatan yuqori bo'ladi. Shu sababli blokni yuqoridan pastga yo'nalishda qiyaroq qatlam- larga ajratib, qazilgan bo'shliqni to'ldirib qazib olish tizimi boshqa tizimlar qo'llanishi mumkin bo'lmagan konlarni qazib chiqarishda qo'llaniladi.
3.7. Umumshaxta texnologik bo'linmalari
Shaxta va rudniklarning umushaxta bo'linmalariga shaxta ichi transporti, shaxtani suvsizlantirish, elektr ta'minoti, tibbiy xizmat va yuklarni ko'tarish bilan bog'liq bo'lgan xizmatlar kiradi.
Shaxta ichi transporti yerosti lahimlari bo'ylab kavjoydan qazib olingan foydali qazilmani va kon jinslarini yer yuzigacha tashib chiqarish, mashina va uskunalarni, mustahkamlagich materiallarini yer yuzidan shaxta ichiga tashib keltirish, odam- larni ish joylariga olib borish va ish kuni oxirida yer yuziga chiqarib qo'yish kabi xizmatlarni bajaradi.
Shaxta ichidagi transport vositalarining ishlash tavsifi ikki turga bo'linadi: uzluksiz ishlaydigan va siklli usulda ishlaydigan transport vositalari.
Uzluksiz ishlaydigan transport vositalariga konveyer transporti, gidravlik transport, pnevmotransport, «cheksiz» sim arqon yordamida vagonchalar bilan yuk tashish qurilmasi va o'z og'irligi bilan harakatlanuvchi transportlar kiradi. Bunda tashilayotgan yuklar potok ko'rinishida uzluksiz harakatlanadi.
Siklli transport vositalariga temir yo'l transporti, avtomobil transporti, o'ziyurar vagonchalar, skreper qurilmalari kabi transport vositalari kiradi. Bunda tashilayotgan yuklar vaqt bo'yicha qismlarga ajratib tashiladi.
Shaxtalarda qo'llaniladigan konveyerlar ikki turga bo'linadi: sidirg'ichli va lentali konveyerlar.
Sidirg'ichli konveyerlar, asosan, qazib olingan foydali qazil­mani kavjoy bo'ylab transport shtrekigacha tashib chiqarishda qo'llaniladi. Lentali konveyerlar esa, tashish shtreklari va magistral tashish kon lahimlari bo'ylab foydali qazilmani tashishda qo'llaniladi.
Zamonaviy shaxta va rudniklarda yerosti transporti quyi- dagi transport bo'g'inlariga bo'linadi:

1. 
   Foydali qazilmani kavjoy bo'ylab transport shtrekigacha tashish.
   
2. 
   Yuklarni gorizontal kon lahimlari orqali tashish.
   
3. 
   Yuklarni qiya kon lahimlari bo'ylab tashish.
   
4. 
   Yuklarni vertikal kon lahimlari bo'ylab tashish.
   

Shaxta va rudniklarda transport ishlarini tashkil qilishda
yuklarni qayta yuklash (transport bo'g'inlari)ning kam bo'lishi, xavfsizlikni ta'minlash, transport xarajatlarining kam bo'lishi kabi talablar qo'yiladi.
Sidirg'ichli konveyerlar og'ish burchagi 20—25° gacha bo'l­gan ko'mir qatlamlarini qazishda qo'llaniladi. Og'ish burchagi 20—40° bo'lgan qatlamlarni qazishda va ko'mirni kavjoy bo'ylab tashishda u yerda o'rnatilgan metall novlar orqali qazib olingan komir o'z og'irlik kuchi ta'sirida tashish shtrekigacha sirpan- tirib yetkaziladi. Og'ish burchagi 40° dan katta bo'lgan qatlam- larda esa, qazib olingan ko'mir o'z og'irlik kuchi ta'sirida metall novlarsiz tashish shtrekiga qatlam asosi bo'ylab sirpanib yetib keladi.
Yuklarni gorizontal kon lahimlari orqali tashishda temir yo'l transporti, lentali konveyerlar va sidirg'ichli konveyerlar qo'llaniladi. Rudniklarda yuklarni qisqa masofaga tashish uchun skreper qurilmalari qo'llaniladi. Tashish masofasi 500 m va undan ortiq bo'lganda avtomobil transportidan foyda- laniladi.
Shaxta va rudniklarda temir yo'l transporti ishini tashkil qilishda elektrovozlar va maxsus kon vagonchalaridan foyda- laniladi. Elektrovozlar kontakli (trolleyli) va akkumulyatorli bo'lishi mumkin. Temir yo'l qurilishida R—33 rusumli relslar ishlatiladi. Ikki rels pallasi o'rtasidagi masofa 600 va 900 mm ni tashkil qiladi. Temir yo'llar tashish yo'nalishi bo'yicha 0,003—0,005 qiyalikka ega bo'lishi kerak. Chunki bunday qiya- likda yerosti suvlarining suv chiqarish qurilmasi tomon oqib kelishiga va yuk tashish jarayonida energiyani iqtisod qilishga imkon yaratiladi.
Ko'mir, ruda va kon jinslarini tashish uchun hajmi 0,7 m³ dan 10 m³ gacha bo'lgan kon vagonchalari qo'llaniladi. Odamlarni tashish uchun esa, maxsus yo'lovchi vagonchalar ishlatiladi.
Bitta elektrovozga 4—6 ta, ayrim hollarda 8—10 ta vagon­chalar tirkaladi va tashiladigan yuk mashinasi 80—100 tonnani tashkil qiladi. Harakat tezligi esa 12—20 km/soat bo'lishi mum­kin. Vagonchalarni yuklash joyida yuklangan vagonchalar o'rni- ga bo'sh vagonchalarni yetkazib berish uchun (monyovr ishlarini amalga oshirish uchun) kichik gabaritli chig'irlardan foydalaniladi.
Yuklarni qiya kon lahimlari bo'ylab tashishda konveyerlar va sim arqonli transport vositalari qo'llaniladi. Bunda yuqori unumdorlikka ega bo'lgan lentali konveyerlardan keng foyda- laniladi.
Kon korxonalarida yuklarni vertikal va qiya lahimlar orqali tashish yuk ko'tarish ishlari deyiladi va bu jarayon shaxta ko'tarish qurilmalari vositasida amalga oshiriladi.
Odatda, shaxta va rudniklarda ko'tarish ishlari ikkita — asosiy va yordamchi stvollar orqali amalga oshiriladi. Bu stvollar ko'tarish qurilmalari bilan jihozlangan bo'ladi.
Asosiy stvol yerostidan qazib olingan foydali qazilmani yer yuziga ko'tarib chiqarish uchun xizmat qiladi. Yordamchisi esa odamlar, materiallar, uskunalarni shaxtaga tushirish va yer yuziga ko'tarish hamda shaxtani shamollatish ishlarini ta'minlaydi.
Yuklarni stvollar orqali ko'tarish klet yoki skiplar bilan bajariladi. Shuning uchun ham ko'tarish ishlari «kletli ko'ta­rish» va «skipli ko'tarish» nomlari bilan yuritiladi. Ko'tarish qurilmasi yuqori qismiga yo'naltiruvchi shkivlar o'rnatilgan (yog'och yoki metalldan yasalgan) minora (koper), sim arqon o'raladigan baraban, yuritgich va boshqarish dastaklaridan iborat.
Barabanga o'raladigan ikkita sim arqon shkivlar orqali stvol ichiga tushiriladi va ularning ichiga ko'tarish idishi (klet yoki skip) mustahkam ulanadi.
Kletli ko'tarish qurilmasida yuklangan vagonchalar kletga kiritilib, yer yuziga ko'tariladi va bu yerda bo'shatilib, bo'sh vagoncha (yoki unga biror yukni yuklab) yana shaxtaga tushiriladi.
Skipli ko'tarish qurilmasida foydali qazilmani skipga yuklash stvol oldi qo'rasiga o'rnatilgan yuklash vositalari yorda­mida amalga oshiriladi. Skipda ko'tarilgan foydali qazilma stvol tepasiga o'rnatilgan bunkerga ag'dariladi. Skiplarning yuk ko'tarish qobiliyati 16 t gacha bo'lishi mumkin.
Yer qobig'ida foydali qazilma yotqiziqlarining pastki va yuqori qismini o'rab turgan kon jinslari orasida suvli kon jinslari qatlamlari ham mavjud bo'ladi. Kon ishlarini olib borish natijasida bu suvlar kon lahimlariga sizib kiradi va kon ishlarini samarali olib borishni murakkablashtiriladi hamda sanitar- gigiyenik sharoitlarni yomonlashtiradi. Shu sababli shaxtalarni suvsizlantirish konchilik korxonalarining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Konning gidrogeologik sharoitiga nisbatan shaxta lahimlariga sizib keladigan suv miqdori turlicha bo'ladi. Shaxtaga oqib keluvchi suv miqdori uning suvchanlik koeffitsiyenti bo'yicha baholanadi. Suvchanlik koeffitsiyenti
K _ C(m³ / soat) ^mv Qt / soat
ifodasi orqali aniqlanadi.
Bunda C(m³/soat) — 24 soat davomida shaxtadan chiqarib tashlangan suv miqdori, m³/sutka.
Qt/soat — 24 soatda shaxtadan qazib olingan foydali qazilma miqdori, t/sutka.

Ko'pchilik shaxta va rudniklarning suvchanlik koeffitsiyenti 1 dan ortiq bo'ladi. Bahorda eruvchanlik va yomg'ir ko'p yog'ishi tufayli shaxtalarga oqib keladigan suv miqdori odatda- gidan 1,5—2 barobar ko'p bo'ladi. Ma'lumki, yerosti suvlari, ko'pincha, ishqorli va kislotali bo'ladi. Bundan tashqari, suvlarda turli zararli mikroorganizmlar mavjud bo'lib, ular iste'mol qilinganda turli yuqumli kasalliklarga uchrash mum­kin. Shu sababli shaxtadan chiqarib tashlangan suvlarni iste'mol qilish qat'iyan man qilinadi. Shaxta suvlari bosh, yordamchi stvollar va maxsus shurflar orqali suv chiqarish qurilmalari yordamida yer yuziga chiqarib tashlanadi. Uchastkalardagi suvlar ariqchalar orqali bosh tashish shtrekiga oqib keladi va bosh shtrekdagi ariqcha orqali dastlab stvol qo'rasi maydoniga qurilgan suv yig'gich (hovuz)ga quyiladi, u yerda suvdagi loyqalar cho'kib, suv tiniqlashadi. Tiniq suv esa, qabul qudu- g'iga oqib tushadi va markazdan qochirma nasoslar yordamida yer yuziga chiqarib tashlanadi. Nasoslar maxsus kameraga o'rnatiladi. Bitta kameraga uchta nasos o'rnatiladi. Ulardan bittasi ishlab turadi, ikkinchisi zaxira shaklida ishlatishga tayyor turadi, uchinchisi esa, ta'mirlashda bo'ladi.