2016 Kon ishlari asoslari p65

3.7-rasm. Rudani skvajinalar bilan massivdan ajratib olish sxemalari:
a — kompensatsion bo'shliqda; b — siqilgan muhitda.
1 — ruda tushirish voronkasi; 2 — kompensatsion kamera; 3 — skvajinalar;
4 — siqilgan ruda.

a

Ruda ajratib olishning skvajina usuli blok massividagi ruda­ning vertikal, gorizontal yoki qiya qatlamlari bo'yicha amalga oshiriladi. Bunda skvajinalarni blok kavjoyda parallel yoki yelpig'ichsimon tarzda joylashtirish mumkin. Odatda, skvaji­nalar bir necha qator (5 qatorgacha) joylashtiriladi va ular orasidagi masofa 2—2,5 m bo'lishi mumkin.
Markazlashtirilgan katta hajmdagi portlovchi modda zarya- dini portlatib, rudani massivdan ajratib olish usulida portlovchi modda zaryadi maxsus tayyorlangan kon lahimiga joylash- tiriladi. Bu usul qalin va qattiqlik koeffitsiyenti yuqori bo'lgan ruda yotqiziqlarini, shuningdek, kameralar orasidagi qoldiril- gan seliklarni qazib olishda qo'llaniladi.
Rudani mexanik usulda massivdan ajratib olish nisbatan yumshoq rudalarni (marganes, kaliy va boshqa tuzlar) qazib olishda qo'llaniladi.
Rudaning o'z-o'zidan qulashiga asoslangan ajratib olish usuli amaliyotda juda kam qo'llaniladi. Bunda ruda yotqizig'i o'ta darzdor bo'lgani sababli qazish blokdagi ruda o'zining og'irlik kuchi va yuqoridagi jins qatlamlarining bosimi ta'sirida qulab, massivdan ajralib tushadi. Bu usul iqtisodiy jihatdan
samarali hisoblanadi. U qo'llanilganda ruda yo'qotilishi va sifatsizlanishini boshqarib bo'lmaydi.
3.5. Rudani ikkilamchi maydalash, blokdan tushirish va tashish gorizontiga yetkazib berish
Texnologik jarayonlar talabiga muvofiq massivdan ajratib olingan ruda bo'laklari ma'lum kattalikka ega bo'lishi kerak. Alohida olingan bo'lakning maksimal o'lchami ruda tushirish voronkasi, yuklash va tashish vositalari o'lchamlariga mos kelsa, bunday bo'laklar konditsion bo'laklar deyiladi. Ruda konlarini qazib olish amaliyotida konditsion bo'lakning o'lchamlari 330—400 mm dan 800—1000 mm gacha bo'lishi mumkin. Biroq rudani massivdan portlatish orqali ajratib olinganda, ma'lum miqdorda nokonditsion bo'laklar hosil bo'ladi, bunday bo'lak­lar nogabarit bo'laklar deb yuritiladi. Ajratib olingan ruda uyumi tarkibida nogabarit bo'laklar miqdori 50—12% dan 20—25% gacha bo'lishi mumkin. Bu bo'laklarni yuklash va tashish vositalari o'lchamlariga moslash uchun ularni qo'shimcha maydalash, ya'ni ikkilamchi maydalash lozim bo'ladi.
Tushirilgan rudani blok hududi chegaralarida yuklash joyiga yetkazib berish turli mexanik vositalar orqali bajarilishi mumkin (skreperlar, o'ziyurar mashinalar, konveyerlar va boshqa vositalar).
O'zining sodda tuzilishi tufayli skreperlar ruda qazish korxonalarida keng qo'llaniladi. Skreper qurilmasi — bu davriy (siklli) ishlash tamoyiliga ega bo'lgan transport vositasi bo'lib, skreper chig'iri (lebyodkasi), skreper bosh va yordamchi sim arqoni, asosiy va ushlab turuvchi blok (shkiv)lardan tashkil topgan (3.8-rasm). Skreper bilan ruda skreperning mokisimon harakati natijasida bajariladi.
Rudani blokdan tushirish, tushirilgan rudani skreperlash va nogabaritlarni ikkilamchi maydalashga xizmat qiladigan lahimlar majmuyi skreperlash gorizonti deyiladi.
Rudani skreperlashda ikki, ba'zida uch barabanli, quvvati 7 dan 100 kvt gacha bo'lgan chig'irlar, hajmi 0,1—2 m³ gacha bo'lgan sidirib oluvchi yoki kajava shaklidagi skreperlar, diametri 10—28 mm gacha bo'lgan sim arqonlardan tashkil topgan skreper qurilmalari qo'llaniladi. Skreper qurilmalarining unumdorligi 20—350 m³/ smenagacha bo'lish mumkin. Keyingi vaqtlarda rudani yetkazib berish jarayonida o'ziyurar mexa- nizmlar qo'llanilishi tufayli skreper qurilmalardan foydalanish biroz cheklanib qolgan.
G'ildirakli relssiz yuradigan va mustaqil yuritkichga ega bo'lgan transport vositalari o 'ziyurar mashinalar deyiladi. Bu mashinalar ochiq kavjoy bo'shliqlari va yetkazib berish lahimlarida yurishga mo'lajallangan bo'lib, yuklovchi, yetka­zib beruvchi va yuklab-tashuvchi mashinalar guruhiga bo'linadi.
Nogabaritlarni maydalash uchun portlovchi modda yoki mexanik maydalagichlardan foydalaniladi. Eng ko'p qo'llani- ladigan usul portlatish usuli bo'lib, bunda portlovchi moddalar- ning ustquyma va shpurli zaryadlari ishlatiladi. Nogabarit bo'lakda burg'ilanadigan shpurning chuqurligi 15—20 sm ni tashkil qiladi.
Ruda bo'laklarini ikkilamchi maydalash bevosita qazish kavjoyida (agar u yerga yetib borish imkoniyati xavfsiz bo'lsa) yoki rudani tushirish va tashish lahimlarida amalga oshiriladi. Ayrim hollarda esa, bu jarayon maxsus barpo etilgan ikkilamchi maydalash lahimlarida bajarilishi mumkin.
Ruda konlarini yerosti usulida qazib chiqarishda noga- baritlarni ikkilamchi maydalashning portlatish usulidan boshqa (mexanik, gidravlik, mexanogidravlik va hokazo) usullar kam qo'llaniladi. Massivdan maydalab ajratib olingan rudani tushi- rib, tashish gorizontigacha yetkazib berish kon qazish ishlari texnologiyasining jarayonlari hisoblanadi va ularni bajarishga ketgan xarajatlar miqdori qazish ishlari umumiy xarajatlarining 40-50% ini tashkil qiladi.
Rudani yetkazib berish deganda uni massivning ajratib olingan joyidan boshlab blokning tashish lahimlarigacha (shtrek yoki ortlarga) yetkazib berish tushuniladi. Blok hududida, dastlab o'z og'irligi ta'sirida ruda massasi skreperlash gorizon- tiga tushiriladi, so'ngra turli transport vositalari orqali vagon- chalarda yuklash joyiga yetkazib beriladi.
Ruda massasini blokdan tushirish ikki xil, ya'ni ostki yoki chetki bo'lishi mumkin.
Ostki tushirishda blokning tub qismida maxsus voronka- simon tushirish lahimlari barpo qilinadi. Blokdagi ruda massasi blokning butun maydoni bo'ylab voronkalar orqali yetkazib berish lahimiga tushadi va skreper qurilmasi bilan ushbu lahim orqali vagonchalarga yuklash joyiga tashiladi. Ruda tushirish voronkalari kesik konus shaklida blok tubining butun maydoni bo'yicha hosil qilinadi. Voronkaning yuqori qismi diametri 6—12 m bo'ladi (3.8-rasm).