“2013-2017 йиллар даврида суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини янада яхшилаш ва сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш чора-тадбирлари тўғрисида”

3.3 Қишлоқ хўжалик экинлари суғориш режимини танлаш ва ҳисоблаш.
Хўжалик жойлашган худуднинг иқлим тупроқ мелиоратив ва гидрогеологик шароитларга асосланиб, хўжалик қайси гидромодул туманига таалуқлигини аниқлаймиз. “Файзли Турон замини” фермер хўжалиги жойлашган ўрни бўйича марказий кенгликка М-II, чўл поясига (А) сизот сувларининг таъминланиши шароитига қараб “в” тарқалиш областига – сизот сувларнинг ташқаридан қийин оқиб келиши ва чиқиб кетиши тупроқларнинг механик таркибига кўра, ҳамда сизот сувлар ётиш чуқурлигига қараб V гидромодул туманини танлаймиз. Қишлоқ хўжалик экинларини суғоришда М-II-А-в-V-гидромодул туманига тегишли МЧЖ ЎзГИП тавсия қилган суғориш режимини қабул қиламиз (Хамидов М.Х. ва бошқ. “Қишлоқ хўжаликда сувдан фойдаланиш”, Ташкент, 2006 йил). Кузги буғдойни суғориш режимини “Ғаллачилик ИИБ” тавсияси бўйича белгилаймиз.
Суғориш гидромодулининг қийматлари қўйидаги формула ёрдамида ҳисобланади:
; л/с га
бу ерда: - қишлоқхўжалик экинларининг суғориш меъёри, м³/га;
- суғориш даврининг давомийлиги, кун.
Келтирилган гидромодул қийматлари қўйидагича аниқланади:
л/с га
бу ерда: - қишлоқ хўжалик экинлари майдони % ҳисобидаги улуши.
Ҳисобланган келтирилган гидромодул қийматларидан график чизиб, унинг энг катта қийматини аниқламиз (3.3.1-чизма).
3.3.1-жадвал. “Файзли Турон замини”фермер хўжалигида етиштириладиган қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режими М-II –B- “б” – V гидромодул тумани.

№	Экинлар номи	Мавсумий суғориш меъёри, м^3/га	Суғориш даври	Кўрсаткичлар	Ойлар.
					II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI
1.	Ғўза	4600	06.06-10.09	β, %					21	39	33	7
				m, м^3/га					966	1794	1518	322
				t, кун					24	31	31	10
									0,42	0,70	0,61	0,2
									0,21	0,35	0,31	0,1
2.	Буғдой	2900	15.09-20.05	β, %		18	25	20	-	-	-	19	-	18
				m, м^3/га		522	725	580				551		522
				t, кун		31	30	11	-	-	-	15		31
						0.22	0.31	0.38				0,48		0,22
						0,08	0,11	0,13				0,17		0,08
3.	Сабзавот	6400	6.05-30.09	β, %				10	21	29	28	13
				m, м^3/га				640	1344	1856	1792	832
				t, кун				25	30	31	31	30
								0,49	0,51	0,69	0,67	0,32
								0,07	0,08	0,10	0,10	0,05
4.	Такрорий экин	4100	6.06-26.08	β, %					32	42	26
				m, м^3/га					1312	1722	1066
				t, кун					25	31	5
									0,66	0,64	0,47
									0,13	0,13	0,09

3.3.1-чизма. Келтирилгангидромодулграфиги.


3.4 Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш усули ва техникасини танлаш.
Суғориш усули ва техникасини танлаш қўйидаги омилларга асосланади:
1. Тупроқнинг сув ўтказучанлиги;
2. Ер юзасининг рельефи ва ўртача нишаблиги;
3. Ерларнинг мелиоратив ҳолати;
4. Шамол тезлиги ва унинг такрорланиши;
5. Агроиқтисодиёт талаблар ва иқтисодий имкониятлар.
1-чи ва 2-чи омиллар бўлиб, ер устидан ёки ёмғирлатиб суғориш усулларидан бири танланади ва суғориш техникаси элементлари аниқланади. Ерларнинг мелиоратив холатига қараб суғориш режаси (ювилиш ва ювилмайдиган) аниқланади ва суғориш ҳамда шўр ювиш меёрлари миқдори ҳисобланади. 5-чи омилга қараб ер устидан суғориш тузилииши (эгат узунлиги, суғориш ускуна ва асбоблари)белгиланади.
Ўзбекистонда енг кўп ривожланган ва қўлланиладиган суғориш усули- ер устидан эгатлаб суғориш хисобланади. Қатор камчиликларига қарамасдан ер устидан суғориш усули кенг тарқалган хамда хамма шароитда қўлланишга қулай усул ҳисобланади. Биз лойиҳалаётган хўжалик тупровлари ўртача ва енгил қумоқли тупроқлар.Лактаев Н.Т. классификацияси бўйича бундай тупроқлар ўртача (В) сув ўтказувчанлик хусусиятига эга бўлган ва сув сизиш тезлиги 4.56 см/соатни ташкил қилади.Хўжалик ерлари шўрланган ва шўрланишга мойил бўлганлиги учун шўр увиш меъёрини талаб қилади. Шунинг учун хўжаликдаги етиштириладиган экинларини суғориш учун ер устидан эгатлаб суғориш усулини танлаб оламиз.
Суғориш техникаси элементларини (эгат нишаблиги , эгат узунлиги , эгатлар оралиғи ) тўғри аниқлаш катта аҳамятга эга.
Суғориш техникаси элементлари қийматлари ерларнинг ўртача нишаблиги ва тупроқларнинг сув ўтказувчанлигига боғлиқ.
Эгатни нишаблигини суғориладиган ерларнинг ўртача нишаблигига тенг деб қабул қиламиз.
Эгатлар оралиғи ўртача сув ўтвказувчи тупроқлар учун а=0,9м бўлади.
Эгат узунлиги ва эгат сув сарфини Н.Т.Лактаев тавсияси бўйича қуйидагича қабул қиламиз.

л/с


3.5 Хўжалик ички суғориш тармоқларининг ҳисобий сув сарфларини аниқлаш.
Фермер хўжалиги ер фонди ҳисобига асосан ва келтирилган гидромодул графиги қийматлари бўйича фермер хўжалигидаги экинларнинг энг юқори сув истеъмол даври учун белгиланадиган сув сарфини қийматини қўйидагича бўлади:
л/с
Фермер хўжалигидаги экинларнинг минимал сув истеъмоли даври учун сув сарфи қиймати:
л/с
бу ерда: л/с га
Хўжалик ички суғориш тармоқларини хўжалик режасида лойҳалаштирамиз (-чизма). Бунда асосан ХИТ (1-к) доимий сув билан таъминланадиган 6-та навбатлаб экиш майдонига хизмат қилади. ХИТ-нинг нетто сув сарфини аниқлаймиз:
л/c
Экинларнинг энг кам сув истеъмолидаги ХИТ-нинг сув сарфи:
л/c
Навбатлаб экиш майдонларига сув бериладиган шохариқлар навбатма-навбат ишлайди, шунинг учун:
л/c
Шохариқнинг сув сарфи аниқ бўлгач, бу сув сарфи қийматини қабул қилинган суғориш усули сув сарфи билан боғлаймиз. Бу ўринда ер устидан эгатлаб суғориш усули ва шохариқ →муваққат ариқ → суғориш эгати тузилмасини қабул қиламиз.
Бундай суғориш тузилмаларида муваққат тармоқларга қўйидаги талаблар қўйилади.
1. Муваққат ариқдан суғориш муддати икки кундан ошмаслиги керак:
кун; кун
бу ерда: - муваққат ариқдан суғориш учун ажратилган майдон, га;
- муваққат ариқнинг сув сарфи, л/с.
л/c
- шохариқдан бир вақтда сув оладиган муваққт ариқлар сони.
2. Муваққат ариқнинг сув сарфи шохариқ сув сарфи билан ўзаро боғлиқ бўлиши керак:
; га
- битта экин даласидаги муваққат ариқлар сони.
л/с
л/с
Муваққат ариқнинг иш такти:
тактда
- муваққат ариқдан сув оладиган эгатларнинг умумий сони.
дона

Муваққат ариқнинг иш вақти:

соат
3. Муваққат ариқдаги сув тезлиги ювилиш тезлигидан кичик бўлиш керак:
м/с
м/с
м/с – ўртача қумоқ тупроқ учун
м
м/с
м²
м