201 -palelolit davri tarixshunosligi

201 –Palelolit davri tarixshunosligi-Paleolit (paleo... va lot. "lithos" — tosh) — qad. tosh davri.
Tosh davrini 2 bosqichga: P. — paleolit (qadimgi) va neolit — yangi tosh asrlariga boʻlib oʻrganish dastlab 1865-yil ingliz arxeologi J. Lebbok tomonidan fanga kiritilgan. P. quyi (ilk), oʻrta va yuqori (soʻnggi) qad. tosh davrlariga boʻlinadi. P. eng qad. ibtidoii odamlarning kazilma ilk zotlari hayot kechirgan ulkan tarixiy zamon hisoblanadi. Oʻsha qad. zamonda yer kurrasining ikdimi, oʻsimlik va hayvonot dunyosi biz yashab turgan davrdan mutlaqo oʻzgacha boʻlib, undan keskin farq qilgan. P. davrining ibtidoii odamlari kertilgan dagʻal tosh qurollardan foydalanganlar. Ular tosh qurollarga sayqal berish hamda sopol idish yasashni hali bilmaganlar. Asosan, ovchilik va termachilik bilan kun kechirib, ibtidoii deqqonchilik va chorvachilik kabi mashgʻulotlarni hali kashf etmaganlar.
Yer kurrasi qitʼalarining turli mintakalarida ibtidoii odamning ilk zotlari P.ning turli bosqichlarida yuzaga kelgan va bir necha million yil davo-mida yashab, oʻzidan maʼlum darajada moddiy izlar qoldirgan. 20-asrning 2yarmida oʻtkazilgan keng koʻlamli arxeologik izlanishlar va kazishlar tufayli 4 qitʼa mintaqalaridan ilk P. davriga mansub qator noyob yodgorliklar topilib tadqiq etildi. Toʻplangan moddiy topilmalar majmuasi arxeologik va antropologiya jihatidan sinchiklab oʻrganilib, eng kad. odam — arxantroplarning yashagan va tarqalgan hududlari, davrining bosqichlari borasida jiddiy anikliklar kiritilib, fanda muayyan kashfiyotlar yuzaga keldi. Avvalambor arxantroplar ilk bor hayot kechirgan mintaqalar va tarkalgan xududlar doirasi kengayib, sanasi kadimiylashdi. Keyingi yarim asr davomida topilib, tadqiq etilgan eng qad. qazilma odam suyaklari qoadiklari va dagʻal tosh qurollardan maʼlum boʻlishicha, arxantroplar ilk P. davrida, asosan, Sharkiy va Markaziy Afrika, Jan.-Sharqiy va Jan. Osiyo hamda Oʻrta Osiyo va Yevropaning jan., shuningdek, markaziy qismlarida istiqomat qilgan ekan. Ular fanda olduvay, zinjantrop, pitekantrop, sinantrop va geydelberg kabi kator nomlar bilan yuritilsada, umumiy ibo-ra bilan "Xomo xabilis", yaʼni "ishbilarmon odam" deb ataladi. Afrikaning eng kad. odamlari zamonamizdan 4,5—4, 3,5 — 2 mln. yil mukaddam, Yevropa arxantroplari esa 2,5—2 mln. yil bilan 200—150 ming yilliklar oraligidagi davrda xayot kechirganlar. Osiyoning iqlimi, oʻsimlik va xayvonot dunyosi ham ilk P. davrida eng kad. odamlarning yashashi uchun qulay boʻlgan. Keyingi 60—70 yil davomida topilib, oʻrganilgan koʻpdan-koʻp moddiy qoldikdar (asosan, qazilma odam suyaklari va dagʻal tosh kurollar)ga karaganda, Osiyo arxantroplari (pitekantrop va sinantrop) hayot kechirgan davr 1,5—1 mln. yildan to 500 ming yilliklar oraligʻida kechgan.

202-Mezolit davri tarixshunosligii- Mezolit davri tarixshunosligi-«Mezolit» so‘zi yunoncha «mezos»-o‘rta, «litos»-tosh so‘zlaridan kelib chiqqan boMib, miloddan avvalgi 12 ming yiliikdan 7 ming yillikgacha davom etgan. 38 Mezolit davrida iqlimning o‘zgarishi bilan hayvonot dunyosi ham o‘zgaradi. Paleolit davridagi yirik hayvonlar yo‘qolib, ular o'miga tez chopar va mayda hayvonlar: arhar, muflon, tog‘ echkisi, bug‘u, jayron, qulon, quyon, arslon, yoMbars, bars, qoplon va boshqa hayvonlar paydo boMdi. Ularni ilgaridagidek ovlash ibtidoiy odam uchun murakkablik tug‘dirdi. Natijada o‘q-yoy ixtiro qilindi. Bu mezolit davrining eng katta yutug‘i edi. 0 ‘q yoyning kashf etilishi xo‘jalikda ovning ahamiyatini oshirdi. Endi ibtidoiy ovchilar uzoqdan turib o‘z o'ljasini nishonga olish imkoniyatiga ega boMdilar va oziq-ovqatga boMgan talabni qondira oldilar. on arxeologiyasida mezolit davri 2 bosqichga: Azil va Tardenuazga boMinadi. (3-jadva!) Ular Fransiyadan topilgan makonlar nomlari bilan atalgan. Azil davri tosh qurollarining asosiy xususiyatlaridan biri - mikrolit qurollaming yasalishidir (yunoncha mikros-kichik). Ular asosan o‘q uchi vazifasini bajargan. Ulaming ko‘pchiligi tol bargiga o‘xshash boMga-0 ‘zbekistonda ilk mezolit davriga oid manbalar XX asr boshlarida topilgan. Mezolit davrini sistemali o‘rganishni A.P.Okladnikov boshlab bergan. Keyinchalik Katta va Kichik Balxash hududlarida ko‘p qatlamli mezolit davriga oid yodgorliklar, Ustyurtda, Markaziy Farg‘onada, Qizilqum, Pomirda mezolit yodgorliklari ko‘plab topilgan. A.M.Mandelshtam, X.Yu. Yusupov, Yu.A.Zadneprovskiy, OMslomov-Farg‘onada, E. Bijanov, V.Yagodin, A.Vinogradov, G.Xodjaniyozovlar Ustyurtda tadqiqot ishlarini olib bordilar. Lekin 0 ‘zbekiston mezoliti boshqa davrlarga nisbatan kam o‘rganilgan. OMslomov shu kunga qadar 0 ‘zbekiston hududida o‘rganilgan yodgorliklami uchta - Farg‘ona, Toshkent va Surxandaryo territorial xususiyatlarga boMdi.

203-Neolit davri tarixshunosligi-Neolit davri tarixshunosligi-Jamiyat taraqqiyotidagi keyingi davr neolit deb nom olgan. U yunoncha «neo»-yangi, «litos»-tosh, ya’ni yangi tosh davri degan m a’noni beradi. Bu davr uzoq davom etgan tosh davrining yakunlovchi bosqichi bo‘lganligi uchun shu nom bilan atalgan. Bu tushunchani fanga ingliz arxeologi D.Lebbok 1865 yilda kiritgan. 0 ‘rta Osiyoda neolit davri xronologik jihatdan miloddan aw algi V I-IV ming yilliklarni o ‘z ichiga oladi. Neolit Yaqin Sharqda mil.avv. 8-7 ming yilliklar, Zakavkazeda mil.avv. 6-5 ming yilliklar, Evropada mil.avv. 7-1 ming yilliklarda davom etgan. Mezoamerikada mil.avv. 5-1,5 yillikdan - milodiy 10-12 asrlaragcha davom etgan. Avstraliya, Okeaniyaning tub aholisida, Janubiy Amerikanig ba’zi qabilalarida, Afrikada, tropik Osiyoning ba’zi qdavrining eng katta yutugM ham dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi edi. Ko‘pchilik olimlar bu kashfiyotning insonlar hayotidagi ahamiyatini inobatga olib, neolit davri inqilobi deb baho beradilar. Ibtidoiy odamlarning o‘zlashtiruvchi xo‘jalikdan ishlab chiqaruvchi xo‘ja!ikka o ‘tishdi. Bu uzoq va mashaqqatli davom etgan jarayon boMgan. Termachilikning zamirida dehqonchilik yotgan, ovchilikning zamirida esa, chorvachilik yotgan. Tadqiqotchilar fikricha, dehqonchilik va chorvachilikning paydo boMishiga ayollarning mehnati va sinchkovligi sabab boMgan. rta Osiyoda neolit davri jamoasi rivojlanishining 2 xil ko‘rinishi mavjud boMgan: 1. Janubiy— g ‘arbiy hududlarida, hozirgi Turkmanistonning Kopetdog1 tog‘i oldi daryo xavzvlarida ilk dehqonchilik madaniyati shakllangan. 2. Markaziy va shimoliy hududlarida esa, neolit davri jamoalari ovchilik va baliqchilik xo‘jaligi bilan shug‘ullanganlar. Mintaqalararo rivojlanishning o‘ziga xos jihatlari tabiiy-iqlim sharoitidan kelib chiqqan. Shuningdek, 0 ‘rta Osiyoda neolit davri yodgorliklarini bir necha yirik territorial-xo‘jalik shakllarga ajratilgan: masalan, Joytun madaniyati, Kaltaminor madaniyati, Hisor madaniyati va Sazag‘on madaniyati shular jumlasidandir
204-Eronning bronza davri protashaxarlari-
205-qadimgi Toshkent Oqtepa yodgorligi-Qadimgi Toshkеnt Oqtеpa yodgorligi Toshkentning janubi g‘arbiy qismida Bo‘zsuv anhori bo‘yida joylashgan. 1940 yilda A.I.Terenojkin qayd etgan. 1969-1971 yilllarda Toshkent arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan o'rganilgan. Oqtepaning 3ta qurilish davri aniqlangan: 1-davri IV-asrlarga tegishli boMib, bu davrda 4 minorali qasr qurilgan. Bino ichida 3ta xona bo‘lib, ular bir-biri bilan tor yo‘lak orqali bog‘langan. Bino 2 qavatdan iborat boMgan. U otashparastlarning istehkomli ibodatxonasi boMib, mudofaa devorlari qalin, minora va shinaklar bilan mustahkamlangan. 2-davri V-VI asrlarda dastlabki imorat atrofiga yangi xonalar, yordamchi xo‘jalik xonalari va qo‘shimcha shinakli devor qurilgan. 3-davri VII-VIII asrlarda dastlabki imorat qoldiqlari tuproq bilan toMg‘azilib shibbalangan va 9 metrli tagkursi qilingan. Ustiga tepasi ochiq to‘rtburchak (38x27m) hovli ko‘rinishidagi bino qurilgan. Ochiq hovli sahnining to‘rida to‘rtburchak supa kursi joylashgan. Qazishmalar natijasida u erdan organik qoldiqlar, sopol buyumlar, yorg‘uchoqlar, tangalar topilgan. Arablar istilosidan so‘ng Oqtepa zardushtiylar qabristoni vazifasini o ‘tagan, keyinchalik harobaga aylangan. X-XI asrlarga kelib, kichik bir qishloq boMib tiklangan
206-O’rta sirdaryo havzasi arxeologiyasi-
Sirdaryo vohasi qadimdan muhim gеografik hudud bo'lib, bu yеrdan So'g'd, Choch, Farg'onani bog'lovchi yo'llar kеsishmasi o'tgan. Viloyat hududidagi eng qadimgi aholi manzilgohlari sug'orish uchun qulay bo'lgan daryo va soy bo'ylarida paydo bo'lgan. Dastlabki aholi viloyat hududidagisir_karta Xo'jamushkеntsoy, Sho'rbuloqsoy, Mo'g'olsoy, Tog'obsoy, Sarmichsoy, Sirdaryo bo'ylarida istiqomat qilgan. Arxеologik tadqiqotlar dastlabki dеhqonchilik manzilgohlari Xo'jamushkеntsoy va Sho'rbuloqsoy bo'ylarida bundan 3000 yil oldin paydo bo'lganligi haqida guvohlik bеradi. Bu tabiiy, chunki yuqoridagi soylar sеrsuv, ularning atrofidagi yеrlar unumdor bo'lgan.

Sho'rbuloqsoy bo'yida joylashgan yodgorliklar ichida eng qadimgilari Eski Xovos va Nurtеpa yodgorliklari hisoblanadi. Ular miloddan avvalgi 1 ming yillik o'rtalarida qad ko'taradi.

Sirdaryo viloyati hududida arab gеograflari tomonidan еslatib o'tilgan ikkita manzilgoh bor. Bu Sabat va Xovosdir. Xovos shu nomdagi rustakning markazi bo'lgan. Yozma manbalarda u haqida ma'lumotlar dеyarli uchramaydi. Arab gеograflari еsa uni faqat karvon yo'llari chorrahasidagi manzilgoh sifatida tilga olishadi. Ibn Xavqal Xovos yo'li haqida: “Agarda kim Zomindan Xo'jandga Xovos yo'lidan bormoqchi bo'lsa, uning yo'lida Kurkat uchraydi",- dеgan ma'lumot qoldirgan. V.V.Bartold еsa Chirchiq vodiysiga ikkita yo'l olib borganligi, biri Xovosdan, ikkinchisi Jizzaxdan, dеb yozadi. Xovosning Ustrushona shaharlari qatori tilga olinmaganligi, o'sha davrda u qishloq bo'lganligidan dalolat bеradi.
XI asr boshida Xovos haqidagi Somoniylar sulolasining so'nggi vakili Muntasir (Abu Ibrohim Ismoil Ibn Nuh) va qoraxoniylar еloqi orasida bo'lgan jang bilan bog'langan holda gapiriladi. Yoqutning yozishicha (XIII asr), “Xovos – Ustrushonadagi qishloq".
Sirdaryo viloyatining shimoliy sharqida Shosh va Ustrushona chеgarasida yana bir o'rta asrlar davriga oid shahar bo'lgan. U yozma manbalarda tilga olinmaydi. Uning qoldiqlari Nurota yodgorligidir. Bu yеrdan topilgan bo'yoqlangan sopol idishlar uning Shosh bilan aloqalari rivojlanganligidan dalolat bеradi. Ularda Shosh sopolchilik maktabining ta'siri ko'rinadi.
207-Qoratepa yodgorligi-Qoratеpa yodgorligi Shimoliy Baktriyaning eng katta ibodatxonasi Termiz yaqinidagi Q oratepa yodgorligi hisoblanadi. Yodgorlik dastlab B.Ya.Staviskiy tomonidan oM-ganilgan. Bugungi kunda bu erda turli soha mutaxassislari, yapon olimlari tadqiqoti ishlarini olib borishmoqda. Bu erda sakkizdan ortiq inshootlar majmuasi ochib oM-ganilgan. Har bir bunday inshoot yoMak - ayvonlar o‘rab turgan to‘gMi toM'tburchakli katta hovli va er 109 ostiga qurilgan inshootlardan iborat. Xonalardan Budda haykali, buddizmga xos inshoot-stupalar topilgan. Barcha stupalar bir xil qurilgan. Ulaming asosi to'rtburchak boMib, uning ustiga silindirsimon inshoot qurilgan, uning usti gumbazsimon tarzda boMgan. Ustiga yog‘och yoki toshdan yasalgan langar o ‘matilgan. Langarda toshdan yasalgan bir necha soyabon boMgan. Soyabonlar muqaddas daraxt ramzi boMib, buddistlar uni chatra deb atashadi. Shu daraxt soyasi ostida Budda o‘zining g ‘oyalarini ishlab chiqqan. Er ostiga qurilgan inshoot bilan er ustiga qurilgan inshoot bir biri bilan bogMiq boMgan. Ular zinalar orqali birlashtirilgan. Koratepa ibodatxonasining devorlariga diniy mazmundagi rasmlar va ibodatxonani qurilishda homiylik qilgan insonlaming rasmlari solingan. Rasmlar katta mahorat bilan chizilgan va o ‘sha zamonning diniy mafkurasini o ‘zida aks ettiradi. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida Qoratepaning shimoliy qismidan mahobatli stupa topildi. Uning faqatgina tagkursisi saqlanib qolgan
208-Enisey havzasidagi chorvador qabilalar-
209- Andronova madaniyatining g`arbga tarqalishi.- ANDRONOVO MADANIYATI – miloddan avvalgi ikkinchi ming yillikning ikkinchi yarmi va birinchi ming yillikning boshida yashagan chorvador va dehqon qabilalarining madaniyati. Andronovo madaniyati yodgorliklari Minusinsk, shimoliy – Sharqiy va Markaziy Qozog’iston, ob daryosining yuqori oqimi, Chelyabinsk viloyatining o’rmon va dashtlarida, qisman O’zbekiston, Qirg’iziston yerlarida tarqalgan. Bu madaniyatga oid yodgorlikni birinchi bor 1914 yilda ya. A. Tugarinov Achinsk stansiyasi yaqinidagi Andronovo qishlog’ida olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida topgan va 1920-23 yillarda S. A. Teplouxov uni Andronovo madaniyati nomi bilan fanga kiritgan. Andronovo madaniyatiga doir yodgorliklar dastlab S. P. Tolstov tomonidan 1938 yilda qadimgi Xorazmning Ko’kcha daryo sohillaridan topib o’rganildi va unga Tozabog’yop madaniyati nomi berilgan. Keyinchalik Ya. G’. G’ulomov va A. Asqarovlar bu madaniyatga doir yodgorliklarni Zarafshonning quyi oqimi rayonlaridan topib o’rgandilar. Bu davr mozor va manzilgoxlari Toshkent atrofida, Mo’minobodda (Samarqand viloyati), Farg’ona vodiysida (Karamko’l, Vodil mozorlari), Qayroqqumda ko’plab o’rganilgan. Andronovo madaniyati aholisi yarim yer to’la shaklidagi kulbalarda yashagan; mozorlari yorma go’r bo’lib, murdalar oyoq-qo’llari buqilgan, chapga yonboshlatilgan, boshi Janubiy-g’arbga qaratilgan holda, ko’pincha kiyim-kechagi, jezdan yasalgan bezak buyumlari bilan dafn etilgan. U davr qabilalari daryo bo’ylarida dehqonchilik, adirlarda chorvachilik bilan shug’ullangan. 1997 yil Tojikistondagi qizilsuv daryosi havzasidan Andronovo madaniyatiga doir yodgorlik — jamoa bo’lib dafn qilingan bolalar qabri topildi. 10-11 yoshli bolaning oyoqlari yonidan chiqqan ko’plab jez munchoqpar, ilgaksimon kumush taqinchoq, sopol idishlar muhim ilmiy ahamiyatga ega
210- Skif qabilalarining hayoti Skiflar — Qora dengizdan shim.gʻarbda, Dunay va Don, Dnepr va Dnestr daryolari quyi xavzalaridan to Volgaga qadar boʻlgan hududlarda yashagan chorvador aholi (mil. av. 7—mil. 3-asr). Yevropa adabiyotida S. haqida shim. eron tillarining turli lahjalarida soʻzlovchi qabilalar sifatida tasavvur shakllangan. Aslida esa bu hududlarda skiflarga qadar yashagan kimmeriylar eron zabon boʻlgan. Gerodotning yozishiga qaraganda, bu yurtlarga S. Osiyodan koʻchib kelganlar va yerli aholining til muhiti taʼsirida eronlashganlar. Asl vatani Volgadan sharkda, yaʼni Osiyoning Qozogʻiston choʻllari, Jan. Ural va Oltoy hamda Jan. Sibir hududlari boʻlib, skif qabilalari aslida turkiy tillarning turli lahjalarida soʻzlashuvchi oriylar edi. Chunki, shu mintaqalar aholisining moddiy madaniyati va antropologik tipi jez davridan boshlab birbiridan farq qilmaydi. Ilk Shim. Xitoy podsholiklari (mil. av. 2205—1766-yillarda "Shya", mil. av. 1766—1122-yillarda "Shong" sulolalari)dan kalgan yozma manbalarga koʻra, "di" turk soʻzining xitoycha transkripsiyasidir. Ular Xitoydan shim.da va shim.garbda yashashgan. Kdd. xitoychada "bey" soʻzi shim.ni koʻrsatgan. "Bey"ga "di" qoʻshilib, hosil boʻlgan "beydi" soʻzi esa ilk Xitoy podsholiklari davrida ulardan shim.da yashovchi chorvador turkiy tilli hunnu qabilalariga nisbatan ishlatilgan. Demak, jez davrida Jan. Ural, Markaziy va Sharqiy Qozogʻiston, Oltoy va Jan. Sibir mintaqalarida yashab, arxeologik adabiyotlarda Andronovo madaniyati nomi bilan yuritilgan qad. chorvador aholi turkiy zabon boʻlgan. S. Yevrosiyo choʻllari aholisiga ellinlar tomonidan berilgan umumiy nom boʻlib, eron manbalarida ularni saklar deb yuritilgan. Gerodot "forslar skiflarni saklar" deb ataydi deb yozadi. soxillari Aholisiga skif atamasi ishlatilsa, Oʻrta Osiyo, Yettisuv va Qozogʻiston choʻllari hamda Togʻli Oltoy aholisiga nisbatan koʻproq sak atamasi ishlatilib kelinadi. Gerodotning yozishiga qaraganda, osiyolik S. dastlab shim. va sharqiy Qora dengiz sohillarini egallab, yerli tub Aholi — kimmeriylar ustidan oʻz hukmronligini oʻrnatgach, kimmeriy suvoriylarini Kichik Osiyoga quvadilar, soʻng Midiya, Suriya va Falastin hududlarini, Shim. Mesopotamiyani egallaydilar..
211-Kuloba mozozr qo’rg’oni-
212- Soloha va Chertomlik qo`rg`onlari. -quyi Dnepr bo‘yida joylashgan. Uning balandligi 20 metr, aylanasi esa 350 metr boMgan. Chertomlik qo‘rg‘oni buyumlari skiflar davridayoq o‘gMrlab ketilgan boMsada, ba’zi narsalar saqlanib qolgan. Kamon o‘qlari saqlanadigan oltidan ishlangan gMlof topilgan. Unda yunonlar xudosi Axil hayotidan tasvirlar aks etgan. Bu erdagi skif podshosi malikasining xonasi toMiq saqlangan. Malika oltinlar bezatilgan holda yotgan. Yonidan kumush lagan va balandligi 1 m keladigan vaza topilgan. Vazada q'simliklar, qushlar, otlarni bezayotgan skiflar aniq tasvirlangan. Lekin bu yunonlar uslubida ishlangan. Mil.av.II asrgacha skiflarda matriarxat tuzumi hukmronlik qilgan. Bu davrda ko‘chmanchi chorvadorlar orasida sarmatlar, keyinchalik alanlar hukmron boMganlar. Sarmatlarning qilichi 1 metr va undan uzunroq boMgan va otda chopishga qulay boMgan. Dastasi yog‘ochdan ishlangan. O'qlari esa temirdan ishlanib. uch parrakli shaklini saqlab qolgan. Sarmatlar tomonidan siqib chiqarilgan skiflar mil.avv. II asrda Qrimga ko'chib kelib, o‘z davlatlariga asos solganlar. Ularning markaziy shahri Neopol boMgan. Shahar tosh devor bilan oM'algan. Uylar ham toshdan yasalgan. Skif zadogonlari maqbaralari ham toshdan ishlangan. Shuningdek, qoya tosh ichiga o'yilgan daxmalar ham topilgan. Ularning barchasi talangan boMsada, u davr to'gM'isida qimmatli ma’lumotlar beradi. Rossiya hududida mil.av VII—II asrlarga oid Volga, Oka daryolari bo‘ylarida Dyakovo yodgorligi va Kama bo‘yidan Ananino yodgorligi topilgan. Bu erning axolisi asosan chorvachilik (yilqichilik), qisman dehqonchilik bilan shug'ullangan
213- Qora dеngizning shimoliy sohilidagi antik davlatlar.-
214-Bosvor Shaxri Xarobalari-
215-Rim madaniyati yodgorliklari-
216-O’rta Osiyoda Arxeologik Tadqiqitlar boshlanishi- 0 ‘zbekistonda arxeologiyaning fan sifatida shakllanishi uzoq tarixiy jarayonni o‘zida qamraydi. 0 ‘zbekistonning arxeologik jihatdan 6‘rganilish tarixini 3 davrga bo‘lish mumkin: Birinchi davri XIX asrning ikkinchi yarmidan 1917 yilgacha davom etgan. Bunda Rossiya Turkiston sharoitlarini o‘rganish uchun dastlab turli ekspeditsiyalar yuborgan. Ular 0 ‘zbekistonning tarixiy yodgorliklari to‘g‘risida ham ma’lumotlarni to‘plaganlar. Bu to‘plangan ma’lumotlar fransuz va nemis tillariga tarjima qilingan va ularda 0 ‘zbekiston tarixi va me’moriy obidalari haqida fikrlar bildirilgan. XIX asrning ikkinchi yarmida O'rta Osiyo Rossiyaning mustamlakasiga aylangach, moddiy yodgorliklarni o‘rganishga kirishdi. V.V.Bartold, V.A.Jukovskiy, N.I.Veselovskiy kabi sharqshunos olimlar hamda A.L.Kun, P.I.Lerx, V.L.Vyatkin, I.T.Poslovskiy, N.P.Ostroumov va boshqa havaskorlar 0 ‘rta Osiyo arxeologiyasi va tarixini o‘rgandilar. 0 ‘zbekiston hududida ibtidoiy odamlar yashaganliklarini 1870 yilda Toshkentdan va Afrosiyob yonidan topilgan nukleus (tosh o‘zagi), tosh qirgich, tosh bolg'aga o‘xshash buyumlar orqali isbotlangan. 1895 yilda V.V. Bartold rahbarligida Turkiston havaskor-arxeologlar to‘garagi tashkil etildi, u 1917 yilgacha faoliyat ko‘rsatdi. To'garak dastlab Ashxabodda tashkil qilinib, keyinchalik Samarqandga 12 ko'chirilgan. To‘garakga turli kasb egalari a’zo bo‘Igan. Ular o ‘lkadagi arxeologik yodgorliklami o ‘rganish ishiga e’tibor berganlar. 1896 yilda Toshkentda to‘garak muzeyi tashkil qilindi. Uning rahbari N.P.Ostroumov boMgan. To‘garakda mahalliy havaskorlardan Akrom Polvon Asqarov, Mirza Buharov, Mirza Abdulin, Xafiz, I.Mirmuhamedovlar faol ishtirok qilganlar. To‘garak a ’zolari turli hududlardan arxeologik materiallar to‘plaganlar.
217- XX asrning 50 -70 yillarida O`rta Osiyoda olib borilgan statsionar tadqiqotlar. 1970 yilda 0 ‘zbekiston Fanlar Akademiyasi qoshida Arxeologiya instituti tashkil qilindi. Institut kadrlar tayyorlash va ilmiy tadqiqot ishlarini olib borilishida muhim ahamiyat kasb etdi. 0 ‘zbekiston arxeologiyasining rivojida Ya.G‘.G‘ulomov, S.P.Tolstov, M.E.Masson, M.M.Dyakonov, A.P.Okladnikov, M.M.Gerasimov, V.G.Grigorev, A.YU.Yakubovskiy, M.P.Giyaznov, A.N.Bernshtam, 14 A.I.Terenojkin, B.A.Latinin, A.M.Belenickiy, V.A.Shishkin, V.M.Masson, BA.Litvinskiy, G.A.Pugachenkova, P.I.Albaum, I.A.Itinalaming hissasi katta bo‘ldi. XX asrning ikkinchi yarmida O lrta Osiyoda arxeologlaming katta guruhi etishib chiqdi: A.Asqarov, A.Muhammadjonov, OMslomov, Yu.F.Buryakov, R.X.Sulaymonov, E.V.Rtveladze, A.Kabirov, A.S.Sagdullaev, N.Ne’matov, I.Axrorov, V.I. Sarianidi, K.Akishev, X.Oltmishboev, A. V. Vinogradov, V.N.Yagodin, O.K.Berdiev, M.R.Qosimov, T.Mirsoatov, M .Jo‘raqulov, T.Shirinov, M.Isomiddinov, E.B.Bijanov, M.Mambetullaev, G ‘.Xodjaniyozov va boshqalar. Olimlarning olib borgan tadqiqotlari 0 ‘zbekiston arxeologiyasi rivojlanishida muhim bosqich bo‘ld
218- XX asrning 50 -70 yillarida O`rta Osiyoda olib borilgan statsionar tadqiqotlar. XX asrning birinchi yarmidan boshlab arxeolog olim V.L.Vyatkin 
boshliq gurUh Samarqand, Xorazm va Termizda, M.E.Masson 
boshliq arxeologlar guruhi Ohangaron vodiysida, A.A.Potapov 
Far ona vodiysida qidiruv va qazish ishlari olib bordilar. 30-40— 
yillarda zbekiston, Moskva va Leningrad olimlari hamkorligida bir 
necha arxeologik ekspeditsiyalar tashkil etildi. Termiz ekspeditsiyasiga 
M.E.Masson, Xorazm ekspeditsiyasiga S.P.Tolstov, Zarafshon 
ekspeditsiyasiga A.Yu.Yakubovskiy rahbarlik qildilar. Bular tomonidan 
nafaqat zbekiston, balki butun Markaziy Osiyoning qadimgi 
tarixini, ajdodlarimizning ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi turmush 
tarziga oid qator qimmatli asarlar yaratilgan. Bular orasida V.M.Mas-
sonning "Strana tisyachi gorodov" ( M.,"Nauka", 1966), 
A.P.Okladnikovning "Paleolit i mezolit Sredney Azii Srednyaya Aziya 
v epoxu kamnya i bronzi" ( M.-L.,1966), S.P.Tolstovning "Drevniy 
Xorezm. Opit istoriko-arxeologicheskogo issledovaniya" (M., 1948), 
V.A.Shishkinning "Afrasiab - sokrovishchnitsa drevney kulturi" 
(T.,«Fan»,1966), "Arxetekturniye pamyatniki Buxari" (T., 1936) 
va boshqa asarlar bor. 
Ikkinchi jahon urushidan s ng Markaziy Osiyo xalqlarining 
qadimgi tarixini rganish maqsadida yirik arxeologik ekspeditsiya 
guruhlari tashkil etildi. S.P.Tolstov boshliq Xorazm arxeologik-
etnografik ekspeditsiyasi, A.N.Bernshtam boshliq Pomir-Oloy va 
Pomir-Far ona ekspeditsiyasi, Ya. . ulomov va V.A.Shishkinlar 
boshliq Zarafshon arxeologik ekspeditsiyasi tadqiqot ishlari olib bordi. 
Mazkur ekspeditsiyalarda qatnashgan tadqiqotchilar muhim asarlar 
yaratdilar. S.P.Tolstovning "Po sledam drevnexorazmiyskoy sivilizatsii" 
(M-L., 1948), A.N.Bernshtamning "Drevnyaya Fergana (Nauchno-
populyarniy ocherk)" (T.,1951), Ya. . ulomovning " zbekistonda 
arxeologiya fanining rivoji" (T., 1956), "Qadimgi madaniyatimiz 
izlaridan" (T., 1960) va "Xorazmning su orish tarixi" (T., 1957) 
ana shular jumlasidandir. 
Keyingi yillarda respublikamizning taniqli arxeolog olimlari-
A.Asqarov, OMslomov, A.R.Muhammadjonov, E.V.Rtveladze, 
T.Shirinov va boshqalar yetakchiligidagi tadqiqotchilar zbekiston 
qadimgi tarixining paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronza 
davrlarini rgandilar. Tadqiqot ishlari Vatanimizning barcha 
vohalarida - Zarafshon, Surxondaryo b ylarida, Xorazm va Far ona 
vodiysida, shuningdek, ch l va dasht lkalarida ham keng olib 
borildi. Ular tomonidan qator ilmiy, ommabop asarlar, quv 
q llanmalari yaratildi. Bular orasida A.Asqarovning "Buxoroning 
ibtidoiy davr tarixidan lavhalar" (T., «Fan», 1973), "Sopollitepa" 
(T., 1973), "Drevnezemledelcheskaya kultura epoxi bronzi yuga 
Uzbekistana" (T., 1977); Jslomovning "Peshchera Ma-
chay"(T.,1975), "Obishirskaya kultura"(T.,1980); A.R.Muham-mad-
jonovning "Qadimgi Buxoro" (T., 1991); T.Shirinovning "Orudiya 
proizvodstva i orujie epoxi bronzi sredneaziatskogo Mejdurechya" 
(T., 1985); E.VRtveladze va A.Sagdullayevlarning "Pamyatniki 
minuvshix vekov" -T., 1986; E.V.Rtveladze, A.X.Saidov va 
Yo.V.Abdullayevlarning "Qadimgi zbekiston sivilizatsiyasi: 
davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar" (T., 2001) kabi asarlari 
alohida rin tutadi. 
Mazkur asarlarni, shuningdek, Vatanimizning qadimgi davri 
tarixiga oid boshqa asarlarni rganish orqali zbekiston odamzod 
ilk bor paydo b lgan lka ekanligini anglash, ajdodlarimizning 
qadimgi hayoti, turmush tarzi, moddiy va ma'naviy madaniyati haqida 
zarur bilimga ega b lish mumkin. 

219-Uzunqir, Yerqo`rg`on yodgorliklari. yodgorligi Qashqadaryo viloyatining Kitob tumanida joylashgan. U mil.avv. VIII-VII asrlarda kichik manzilgoh sifatida shakllanib, mil.avv.VII-VI asrlarda 70 ga maydonni egallagan vohaning m a’muriy markaziga aylangan. To‘g‘ri burchakli burj, shinaklarga ega boMgan mustahkam mudofaa devoriga ega boMgan. Hozirgi paytda mudofaa devorining bir qismi saqlanib qolgan. Mudofaa devorining qalinligi 1,85 metr boMib, pastki qismi guvaladan, yuqori qismi esa paxsa va xom gMshtdan qurilgan. Yodgorlik 1981 yilda ToshDU OMta Osiyo arxeologiyasi kafedrasi xodimlari tomonidan o ‘rganilgan. Tadqiqotlar natijasida topilgan sopol idishlar, bronza va temirdan yasalgan mehnat va harbiy qurollar shaharda hunarmandchilik taraqqiy etganligi aniqladi. Shuningdek, dehqonchilik va bog‘dorchilik ham rivojlanganligini isbotladi. Mil.avv. VII-VI asrlarda Navtaka deb atalgan viloyat markazi Uzunqir boMgan. 84 Mil.avv. III-II asrlarda viloyat markazi yangi shaharga, ya’ni hozirgi Kitob shahri o‘rniga ko‘chadi. Uzunqir 0 ‘zbekiston hududidagi ilk shahar namunasi hisoblanadi. Sug‘diyonaliklar sug‘orma dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Dehqonlar bug‘doy, arpa, javdar ekkanlar. Qashqadaryo vohasida topilgan kulolchilik buyumlari ikki guruhga boMinadi. 1. Kulolchilik charxida ishlangan naqshsiz idishlar-kosa, tovoq, xumchalar. 2. QoMda yasalgan va geometrik naqshlar bilan bezatilgan idishlar. Ular asosan tog‘oldi hududlaridan topilgan-Erqo‘rg‘on - Sug‘dning madaniy-iqtisodiy markazlaridan biri hisoblanadi. Uning maydoni 150ga teng. Manzilgohning quyi qatlamidan mil.avv.V1II-VII asrlarga oid uy-joy va xo‘jalik imoratlarining o‘rni aniqlangan. Mil.avv. VI asrda uning ichki tomoni kengaytirilib, mudofaa devori bilan o‘rab olinadi. Ichki tomonida hashamatli m a’muriy binolar barpo etiladi, lekin ark izlari topilmagan

220-Shaxrisabz o’rta asr mozorlari-
221-Qadimgi Naxshab va Kesh Temuriylar davrida-
222- Ibtidoiy davr mozorqo`rg`onlarining o`ziga xos xususiyatlari.
223- Ibtidoiy davr mozorqo`rg`onlarining o`ziga xos xususiyatlari.
224- Yog`ochband davr mozor qo`rg`onlari.-
Yog’ochband davri miloddan avvalgi II ming yillikning o’rtalariga to’g’ri keladi. Bu davrda dastali, teshikli boltalar keng tarqalgan. Dastlab ular Sharq mamlakatlaridagi yodgorliklardan topilgan. Yog’ochband davrida metallurgiya va chorvachilikning, rivojlanishi boyliklar to’planishiga va xarbiy to’qnashuvlarning kuchayishiga olib keladi. Jamiyatda moddiy boyliklarning ayrim kishilar qo’lida to’planishi jarayoni boshlanadi.Bronza davriga oid bo’lgan qo’rg’onsiz qabrlar ham ko’p uchraydi. Unda murdalar kuydirilgan. Bunday xolat xarbiy Evropada so’nggi bronza davri uchun xarakterlidir.
Bronza (Jez) davri mozor-qo’rg’onlari o’rganilishi orqali bu davr haqida ma’lum tasavvurlarga ega bo’lindi. Bu davr mozorlari-dan «bo’yalgan va bukchaytirilgan» skletlar ko’plab topilgan. Bu davrda kishilar murdalarga har xil rangdagi (ko’proq qizil, och qizil) tabiiy bo’yoqlar sepishgan. Qizil va och qizil rang – jon, tirilish, qon ramzi hisoblangan.
«Bukchaytirilgan skletlar» - murdalarni yonboshlab, oyoqlari bukilgan holatda ko’milishi, odamning dunyoga kelishi, ibtido va intiho haqidagi tasavvurlarning inikosi sifatida, ona qornida va yer bag’rida bir holatda bo’lishini aks etirilishidir
225- O’rta Zarafshon havzasida tosh davriga oid yodgorliklar.
226- Tozabog’yob va Amirobod madaniyatlari.- Amirobod madaniyati so‘nggi bronza davriga, mil.avv. X-VIII asrlarga oid yodgorlik boMib, u 1940 yilda Amudaryoning quyi xavzasidagi Amirobod kanali havzasidan topilgan. 1950 yillarga kelib, Amirobod madaniyatiga doir bir necha yodgorliklar topildi. Ularning orasida eng yaxshi saqlangan va boy arxeologik materiallar bergan yodgorlik Yakka -Parson 2 makoni hisoblanadi. Makonni qazish vaqtida 20 yaqin ertoMa tipidagi kulbalar topildi. Kulbalar maydoni va atrofidan g‘alla o'ralari, omborlar, o‘choq, gulxan qoldiqlari, sopol parchalari, tosh yorg‘uchoqlar, bronzadan ishlangan bir tigMi pichoqlar, o‘roq, bigiz va ko‘plab hayvon suyaklari topildi. Har bir kulbaning o'rtasida o‘choq bor. Ular bir juft oilaga tegishli ekanligidan dalolat beradi. Sopol idishlari charxsiz, qoMda yasalgan. Ularning shakli, turlari kamchilikni tashkil etadi. Xurmacha, kosa, bankasimon idish va sopol qozonlardan iborat bo‘lgan. Idish sirti qizg‘ish qoramtir rangda pardozlangan, yuqori qismi esa geometrik naqshlar bilan bezatilgan. Amirobod madaniyati ichida bronzadan ishlangan quloqli ignalar, ikki parrakli bronza paykonlari va bronza mehnat qurollari yasaydigan tosh qoliplar, tosh yorg‘uchoq, bronzadan ishlangan o ‘roqlar ko‘plab uchraydi. Amirobod yodgorliklari atrofida shu davrlarga oid irrigatsiya izlari va qadimgi ekinzor maydonlari ham ko'plab uchraydi. Bu esa ulaming hayotida chorvachilik bilan birga qo‘ltiq dehqonchiligi rivojlanganligini ko‘rsatadi. Tozabog‘yob madaniyati 1938 yilda Amudaryoning quyi havzasidagi Oqchadaryo o ‘zani bo‘yidagi Tozabog‘yob kanali bo‘yidan S.P.Tolstov tomonidan topilgan. Tozabog'yob madaniyati qadimgi Xorazm hududida miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmida (mil.avv. XV asr) shakllangan. Bu madaniyat aholisi erto‘la va chaylalarda yashab, chorvachilik va qisman, qo‘ltiq dehqonchiligi bilan shug‘ullanganlar. Tozabog‘yob kulbalari yarim ertoMa shaklida qurilib, ulaming o‘rtacha maydoni 12-18 kv.m ga teng. Kulba markazida o‘choq boMgan. Kulba bir oila uchun moMjallangan. Lekin kulbalar orasida maydoni 100-120 kv.m.ga teng boMgani ham uchraydi, ular bir urug‘ jam oa uchun moMjallangan. Sopol idishlar qoMda yasalgan qo‘pol, mo‘rt boMib, xurmacha, bankasimon idishlar va yarim doira shaklidagi kosalardan iboratdir. Sopol buyumlar geometrik naqsh bilan bezatilgan. Arxeologlar ularni tahlil qilib QozogMston va janubiy Sibir hududlarida tarqalgan Andronova madaniyatiga aynan o‘xshashini aniqlaganlar. Tozabog‘yob madaniyati moddiy buyumlariga o‘xshash buyumlar quyi Zarafshon, quyi Qashqadaryo, Toshkent vohasining adirli zonalarida, Farg‘ona vodiysida topilgan. Tozabog‘yob madaniyatining shakllanishida Yog‘ochband (srub) va Andronova madaniyatlarining ta’siri katta boMgan. Lekin Tozabog‘yob madaniyatining xo‘jalik va madaniy hayotining o‘ziga xos xususiyatlari bor. Tozabog‘yob qabilalarida dehqonchilik ancha rivojlangan. Mil.avv. II ming yillikning ikkinchi yarmiga oid irrigaciya inshootlari B.V.Andrianov tomonidan yaxshi o'rganilgan. Tozabog'yob madaniyatiga oid qabriston K o‘kcha 3 qabristoni boMib, u 1954 yilda qadimgi Xorazm hududidagi Sulton Uvays tizmalarining sharqiy chekkasidan topib o‘rganildi. U erdan 100 dan ortiq qabr topilgan va boy arxeologik material olingan. Qabrlardan har xil darajada saqlangan 43 ta odam skeleti topildi. Mozorlarda bittadan, 74 ba’zi xollarda bir vaqtda va har xil vaqtda ko‘milgan ikkitadan skelet topildi. Ayollar bilan bolalami ko'mish, erkak va ayolni bir qabrga ko‘mish xollari ham uchraydi. Marhumlar oyoq-qoMlari buklangan holda o‘ng yoki chap biqini bilan ko‘milgan. Har bir mozorda bir yoki bir nechta sopol idishlar, erkaklar mozorida bronza buyumlar, ayollamikida esa bronza taqinchoqlar uchraydi
227-Farg’ona vodiysida Chust madaniyati. ust madaniyati qadimgi Farg'onadagi ilk dehqonchilik madaniyati yodgorligi hisoblanadi. Bu madaniyatni yaratgan aholi dastlab chorvachilik bilan shug‘ullangan, keyinchalik esa oMroq hayot tarziga o‘tishgan. Ularning ilk qishlogM 1951 yilda M.E.Voronec tomonidan Chust shahri yaqinidagi Buvanamozor deb atalgan buloq yonidan topilgan. Arxeologlar bu yodgorlikka shartli ravishda Chust madaniyati nomini berganlar, chunki u yodgorlikka yaqin yirik aholi punki Chust shahri boMgan-Bugungi kungacha Farg‘ona vodiysidan Chust madaniyatga oid 80 dan ortiq yodgorlik topilgan. Shuningdek, uning izlari Namangan, Andijon, Samarqand va Qashqadaryo hududlaridan ham topilgan. Hozirgacha ularning lOdan ortiq yodgorliklarida arxeologik qazishmalar o ‘tkazilgan. Chust madaniyatiga oid yodgorliklar tog‘ oldi soy etaklarida, ularning o ‘rta oqimida, vohaning tekis tumanlarida uchraydi. Qoradaryo havzasi va uning irmoqlari bo'ylab esa, Chust madaniyatiga oid qishloqlar uchraydi. Chustda M.E.Voronecdan keyin V.I.Sprishevskiy, B.Matboboev, Yu.A.Zadneprovskiylar tadqiqot ishlarini olib bordilar. Chust madaniyati yodgorliklarini qazish jarayonida ularning quyi qatlamidan doira shaklida qurilgan ko‘plab o‘ralar topilgan. Masalan. Chust makonida 60 ta, Chimboyda esa 16ta shunday o‘ralar ochilgan. Bu o ‘ralarning qanday maqsadda qurilganligi to‘g‘risida har xil fikrlar mavjud. Ba’zilari kulba desa, ba’zilari uni g‘alla o‘ralari deb talqin qiladi. Akademik A.Asqarov ham uni g‘alla o ‘rasi deb hisoblab, ularning maydoni kulba uchun juda noqulay ekanligini ta’kidlaydi
228- Murg’ob voxasining bronza davri moddiy madaniyati-.  Murg‘ob vohasi qadimgi dehqonlar tomonida eneolitning oxirlarida o‘zlashtirilib dastlabki qishloqlariga asos solinadi. Mil av. 2 ming yillikning boshlarida urbanizatsiya jarayonlarining shakllanishi kuzatiladi. Bu o‘lkaning so‘nggi bronza davriga oid arxeologik yodgorliklar alohid xo‘jalik tumanlarini toshkil etgan hududlarda joylashgan. SHunday ho‘jalik tumanlarida 8 tasi arxeologik jihatdan aniqlangan bo‘lib, ulardan Keleli, Gonur, To‘-aloq xo‘jalik tumanlari alohida o‘rin tutadi. Murg‘ob vohasida so‘nggi bronza davriga (mil. av 1800-1100 yillar) oid madaniyatir madaniyati uch bosqichda rivojlangan: 1) Ilk bosqichi Keleli bosqichi hisoblanib - mil av. 1800-1600 yillar, rivojlangan bosqichi Gonur bosqichi - mil av. 1600-1400 yillar va so‘nggi bosqichi To‘g‘aloq bosqichi - mil av. 1400-1100 yillar.
Keleli vohasida murakkab tuzilmaga ega bo‘lgan arxeologik yodgorliklar: Keleli 3 qal’a-qo‘rg‘oni va boshqa Keleli guruhidagi aholi manzilgohlari paydo bo‘ladiki, ularning xarobalaridan aniqlangan me’morchilik inshootlari va moddiy topilmalar o‘z davri ijtimoiy munosabatlarini o‘rganishda muhim ahamiyatga egadir. Keleli 3 yodgorligi kvadrat shaklida, tomonlari 128x128 m. iborat qal’a-qo‘rg‘on.
Mil. av. II ming yillikning O‘rtalarida Gonur va To‘-aloq vohalarida taraqqiyot kuchayadi. Bu voha yodgorliklarni o‘rganishdap V.I. Sarianidining xizmatlari kata. Gonur yodgorligining maydoni 20 ga. dan iborat bo‘ltib, vohadagi eng yirik markaziy manzilgohlardan biri sanaladi. Uning janubiy qismida kvadrat shaklidagi qadimgi ibodatxonaning o‘rni ochib o‘rganilgan. Ibodatxona har biri yarim aylana mudofaa burjlaridan tashkil topgan uch xalqa muhofaza devorlari bilan o‘rab olingan. Ibodatxona majmuasi xonalarining birida doimiy olov yonib turgan mehrob joylashgan. Bu ibodatxonalarda olov va muqaddas ichimlik asosiy o‘rin tutgan. Bu yodgorliklar diniy marosimlar o‘tkaziladigan monumental me’moriy imoratlar majmuasidan iborat bo‘lgan. Ular Marv vohasida yashagan qadimgi qabilalar va xalqlarning ijtimoiy hayotini ma’lum darajada tartibga solib turuvchi g‘oyaviy markaz hisoblangan. To‘g‘oloq 21, To‘g‘aloq 1 kabi yodgorliklardan ham shunga o‘xshash ibodatxonalar aniqlangan

229-Sopolli madaniyati (umumiy tavsif). Sopollitepa manzilgohi Surxondaryo viloyatidagi Sherobod cho‘lida Qaynarbuloqsoy hududida topilgan. U Termiz shahridan 70 km shim oliy-g‘arbida joylashgan. Bu manzilgoh Sherobod cho‘lini o ‘zlashtirish jarayonida 1968 yilda L.I.Albaum tomonidan ro‘yhatga olingan. Uning tadqiqot ishlari bilan 1969-1974 yillarda A.Asqarov shug‘ullangan. Ushbu madaniyatga tegishli 20 dan ortiq yodgorliklar topilgan. Sopollitepada 3 ta qurilish bosqichi aniqlangan. Sopollitepaning 2 ta qurilish davri bir xil materiallar bergan. Yuqori 3-chi qurilish davrida ba’zi o‘zgarishlar mavjud. Bu o ‘zgarishlar Jarqo‘ton yodgorligining quyi qatlami materiallariga o‘xshaydi. Shuning uchun Sopollitepadagi 2ta quyi qatlam «sopolli bosqichi», uning yuqori qatlami «JarqoMon» bosqichi deb yuritiladi. Sopollitepadagi uy-joylar 8 ta kvartallarga boMingan. Kvartallar urugMar asosida shakllangan. Qishloqda 8 ta urug‘ jamoalari yashagan. Har bir kvartaldan 2-3 yoki undan ortiq xumdonlar va non pishiriladigan maxsus tandirlar, uy-joy qoldiqlar va 158 ta qabr topilgan. Olimlar fikricha, qishloq aholisi 155-315 kishidan iborat boMgan. Har bir oila o ‘z uyiga ega boMgan. Uylar orasida ko‘chalar boMib, ular markaziy maydoni bilan bogMangan. Uylar ko‘p xonali qilib, xom gMshtdan qurilgan. Devorlari bir necha bor somonli loy bilan suvalgan, pollarga alebastr aralashgan loy yoki sopol siniqlari yotqizilgan. Xonalarda o‘choq va sandal izlari saqlangan. Har bir xonadonning omborxonasi boMgan. Uylar ichidan toshdan, suyakdan, bronzadan yasalgan turli xil mehnat qurollar, sopol idishlar, turli taqinchoq va bezaklar, urug‘ va qabilalarning muhrlari, tam g‘alari topilgan. Ular mahorat bilan ishlangan. Topilmalar o‘sha davr aholisining yuksak madaniy-xo‘jalik rivojiga erishganligidan guvohlik beradi sopollitepada hayot taxminan 200-250 yillar davom etgan

230- Jarqo’ton yodgorligining ilk shahar sifatidagi ahamiyati. Jarqo‘ton yodgorligi sopollitepaliklar asos solgan ilk shahar hisoblanadi. U Bo‘stonsoyning chap sohilicfa joylashgan boMib, 100 ga maydonni egallagan. Bu erning aholisi ham dehqonchilik bilan shug‘ullanib, kamida 500 yil shu erda yashaganlar. JarqoMon uch qismdan iborat. Uning arki 3ga maydonni egallagan. Arkning atrofi mudofaa devorlari bilan o ‘rab olingan. U erda hukmdoming qarorgohi joylashgan. Mudofaa devori somon qo‘shilgan xom gMshtdan ishlangan. Devor qalinligi 3m, balandligi 5-6m boMgan. Hozirda saqlangan qismi 1 m gacha boradi. Devor kvadrat shaklidagi burjlar bilan mustahkamlangan. Arkka kirish darvozasi janub tomonda joylashgan. Arkda hukmdor saroyi alohida ajralib turadi. Saroyda ko‘p oddiy xonalar boMib, saroy maydonida 20kv.m supa joylashgan. Arkning sharqiy tomonida bir necha uy-joy massivlari topilgan. Ular 1,5 m qalinlikdagi supa ustiga qurilgan. Bu erda ko‘p xonali hovlilar ochildi. Har bir hovlida 2-3 ta o‘choq topilgan. Shaharning janubida 20 ga maydonni egallagan shahar qabristoni topilgan. JarqoMonda otashparastlik ibodatxonasi ochildi. Ibodatxonaning atrofi 4,5 m qalinlikdagi devor bilan o‘rab olingan. Ibodatxona ikki qismdan - muqaddas ziyoratxona va xo'jalik qismlaridan iborat boMgan. Ibodatxonaning muqaddas qismi kvadrat shaklida boMib, 35x35 metrga teng. Uning tarkibida muqaddas olov, muqaddas quduqlar, altarlar va 4 bosqichga doir tosh yoMaklar boMgan. Bular erga, suvga, olovga s|gMnish unsurlari hisoblanadi. Ibodatxonaning ishlab chiqarish-xo'jalik qismida muqaddas ichimlik-xaoma tayyorlaydigan xona, mozor 71 inventarlari tayyorlaydigan ustaxonalar va ibodatxonaga ajratilgan oziqovqat ombori joylashgan. Ibodatxonada xech kirn yashamagan, u faqat olovga sig‘inish bilan bogMiq boMgan urf-odatlar va diniy marosimlar o‘tkazish markazi boMgan.
231- O’rta Osiyoning bronza davri protoshahar shaklidagi manzilgohlari- Bronza davri miloddan avvalgi III-II ming yillikni o’z ichiga oladi. Bu davrda egey dunyosi, Misr, Ikki daryo oralig’i, Hindiston va Xitoyda quldorlik jamiyati ravnaq topgan. Yevropa va Osiyoning ko’p mamlakatlarida esa hali ibtidoiy jamoa tuzumi hukm surgan. Andronovo madaniyati bronza davri chorvador qabilalari madaniyati bo’lib, bu madaniyatga tegishli dastlabki yodgorlik o’tgan asrning 20-yillarida Sibiriyaning Achinsk shahri yaqinidagi Andronovo qishlog’idan topib o’rganilgani uchun shu nomni olgan. Bu madaniyatga tegishli jamoalarning ayrim guruhlari hatto o’z podasiga bo’sh yaylovlar qidirib miloddan avvalgi II ming yillik o’rtalarida O’rta Osiyo hududlariga ham kirib keladi. Xorazmda va Farg’ona hududlarida o’z moddiy madaniyat izlarini qoldiradilar. Bronza davrida ibtidoiy jamiyat ho’jalik va madaniy taraqqiyoti yuqori darajada bo’lgan. Bronza davri urug’chilik jamoasi xarobalari o’rnida dastlabki sinfiy jamiyat vujudga kelganligini ko’rsatuvchi dalillar arxeologlar tomonidan aniq langan. Bronza davrida mulkiy tabaqalanish jarayoni natijasida ibtidoiy jamoa tuzumidan quldorlik tuzumiga o’tish ro’y beradi. Bu jarayonlarni o’rganishda turli hududlarda topilgan bronza davri arxeologik manbalari katta ahamiyatga egadir. Farg’ona vodiysida mil. avv. II ming yillik oxiri - I ming yillik boshlarida o’ziga xos Chust madaniyati shakllandi. Bugungi kungacha Farg’ona vodiysida Chust madaniyatiga mansub 70 dan ortiq yodgorliklar o’rganilgan. Bular jumlasiga Chust Dalvarzintepa, Ashqoltepa, Bo’ztepa, Chimboy va boshqalar kiradi. Chust madaniyati yodgorliklarining eng chekkalari bir-biridan 100 km masofada joylashganligi ushbu madaniyatni keng tarqalganligini ko’rsatadi. Shimoliy Farg’onadagi Chust guruhiga Govasoy xavzasida Chust, Ko’ksaraksoy sohilida Qoraqo’rg’on, Kosonsoy vodiysida To’raqo’rg’on, Tergovchi I, II, Go’rmiron, Yoztepa yodgorliklari kiradi Sharqy Farg’na guruhi yodgorliklari Dalvarzintepa guruhi deb nomlanib, ular Qoradaryoning so’l sohilida joylashgan. Mazkur guruhga Dalvarzintepa, Ashqoltepa, Axshar va G’ayrattepa yodgorliklari kiradi.Qoradaryoning o’ng qirg’g’ida joylashgan O’zgan guruhiga Dehqon, Chimboy, Qoraqo’chqor I va II, O’zgan, Qashqaterak, Do’nbuloq yodgorliklari kiradi.Janubi-sharqiy Farg’onadan Sho’rtepa, Zarg’aldoqtepa, Manyak, Shaltoqtepa makonlari topilgan. Shuningdek, yuqoridagi guruhlarga kirmagan Chakan, Aqbarabod makonlari ham o’rganilgan. Asosiy yodgorliklar Farg’ona vodiysining sharqiy tumanlarida joylashganligi bu yerda dehqonchilikning yuksak rivojlanganligini ko’rsatadi. Topilgan moddiy ashyolar Chust davri madaniyati mil. avv. II-I ming yillik boshlariga tegishli ekanligini ko’rsatadi. Radiouglerod tahliliga ko’ra Dalvarzintepaning I davri mil.avv. 1090 ± 120 yil, ikkinchi davri esa mil.avv. 760 ± 120 yildir. Chustning so’nggi davri mil. avv. 280 ± 75 yilni o’z ichiga oladi.Chust madaniyati yodgorliklari egallagan maydoniga ko’ra katta, kichik va o’rtacha hisoblanadi. Katta qishloqlarga maydoni 10 gektardan ortiq bo’lgan Dalvarzintepa, Ashqoltepa, o’rtachalariga Chust (4 gektar), Dehqon (5 gektarga yaqin) kiradi. Kichiklarining maydoni 1 gektar atrofida.Chust yodgorligi tepalikda joylashgan bo’lib, maydoni 210 x 200 metrni tashkil etadi. Madaniy qatlami 40 sm.dan 3,5 metrgacha bo’lib, 7 ta qatlamni tashkil etadi. Ikkita turar-joy paxsadan ko’rilgan, qolganlari esa yerto’la ko’rinishida. Markazda 2 x 2,7 metr o’lchamda tuxumsimon turar-joy mavjud. Chust makoni mudofaa devorlari bilan o’rab olingan bo’lib, devorlarning qalinligi 7 metr, balandligi 3,5 metr, xom g’ishtdan qilingan.Chust madaniyatining yirik yodgorligi Dalvarzintepa bo’lib, maydoni 25 gektarga yaqin, madaniy qatlamining qalinligi 1,6 metrdan 4 metrgacha boradi. Bu yerda turar-joylardan tashkari ko’plab xo’jalik uralari topilganki, ular don saqlash vazifasini bajargan. Asosiy qurilish ashyosi xom g’isht bo’lib, uning o’lchami 30 x 30 x 10 va 50 x 70 x 10 sm ni tashkil etgan. Dalvarzintepa mudofaa devori butun qishloq atrofini o’ragan bo’lsa, Chustda faqat shimoli-g’arb tomonni o’ragan. Kichik makonlar jumlasiga Chimboy makoni kirib u 500 m. kv. maydonni egallaydi. Uning madaniy qatlami 1 metr. Xom g’ishtdan qilingan devor va o’choq izlari topilgan. 16 ta xo’jalik o’ralari mavjud bo’lgan. Qoradaryo vohasida Chust madaniyatiga oid 5 ta kichik makonlar topilgan. Bu yerda topilgan Qoraqo’chqor I 200 m. kv., Qoraquchqor II 700 m. kv. ga yaqin, 33-makon 1040-1400, 82-makon 2000 m. kv. maydonni egallagan.Tog’ qoyalarida O’sh atrofida Manyak makonlari joylashib, ularda madaniy qatlam 60-80 sm.ni tashkil qiladi. O’zgan, Do’nbuloq, G’ayrattepa makonlaridan Chust sopol idishlari topilgan.
.232- Shimoliy Baqtriyaning temir davri umumiy tavsifi. Surhondaryo viloyatida (Baqtriyaning shimoli) Qiziltepa, Kuchuktepa, Talashgantepa, Bandixontepa singari yodgorliklar topilgan. Ilk temir davriga mansub bo’lgan yodgorliklarda arxitektura va qurilish texnikasi, hunarmandchilik rivojlanganligini ko’rsatuvchi moddiy topilmalar o’rganilgan. Ilk temir davriga kelib, yani eramizgacha bo‘lgan X-VII asrlarda hududiy davlatlarning shakllanish jarayoni kechgan. Bu davrda shaharlar hududiy davlatlarning markazi sifatida faoliyat etishi kuzatiladi. Qadimgi Baqtriyaning shimoliy qismi bo‘lgan Surxondaryo viloyatida ilk temir davrida uchta hududiy davlatning shakllanganligini kuzatishimiz mumkin. Bular Sherobod, Boysun, Surxon dehqonchilik o‘lkalarida joylashgan «nom» tipidagi hududiy davlatlar bo‘lib, siyosiy markazlari Jondavlattepa, Hayitobodtepa va Qiziltepa shaharlari bo‘lgan. Jondavlattepa — shahar harobasi (mil.av. 1-ming yillik oʻrtalari — mil. 1 ming yillik oʻrtalari). Sherobod (Surxondaryo viloyati)ning shim.-sharqiy tomonida joylashgan. Mayd. 8 ga. Tarhi koʻp burchakli. Shaharning 2 ta darvozasi boʻlgan. 1-si sharqiy devorning oʻrtasida, 2-si jan. devorning markazida joylashgan. Darvozalar ikki tomondan minoralar bilan mustahkamlangan. Hoz. paytda shahar harobasining katta qismidan qabriston sifatida foydalanilmoqda. Kushonlar davridaJ. gullab-yashnagan. Shaqarning shim.-gʻarbiy burchagida murabba tarhli qoʻrgʻon (bal. 19 m) boʻlgan. J.dan koʻplab sopol idishlar va b. moddiy-madaniyat yodgorliklari topilgan. Hayitobodtepa qadimgi Baqtriya devorining mavjudligi sanasini hom g‘ishtlar bilan bir qatorda birlamchi o‘rinda sopol buyumlarning ahamiyati muhimdir. Chunki ular o‘zining ishlab chiqarilishi texnologiyasi, shakli, sifati bilan bir-biridan farq qilmaydi, agar farq qilsa, demak, uning davri boshqa bo‘ladi. Poydevor va devorda sopol buyumlarning turli 24 ta bo‘lagi topildi, ular o‘z shakliga ko‘ra, xumkosa va tuvaklardan iborat edi.Xumlar 6 bo‘lakdan iborat bo‘lib, silindr shakli, gardishi tashqi tomonga manjet ko‘rinishida qayrilgan. Gardishning tagida tarnov shaklidagi yo‘lakcha ko‘rinadi. Hozirgi kungacha O‘zbekiston arxeologlarining sa’y harakatlari bilan Surxondaryo viloyatida ilk temir asriga oid 30 dan ortiq yodgorliklar ilmiy tadqiqot ob’ektlariga aylantirilib, o‘rganilmoqda. Shunday yodgorliklar sirasiga Termiz shahridagi Nomsiztepa va Kofirnihon daryosining o‘ng tomonida joylashgan Boburtepa yodgorliklari kiradi. Termiz shahrining shimoli - g‘arbiy tomonidan suv quvurlari o‘tkazilayotgan paytda SH.SHaydullaev va T.Annaev tomonidan Nomsiztepaning izlari topildi. Sopollar majmuasi idishlarning bir necha turini o‘z ichiga oladi, ularning sirasiga silindr shakli uch xil gardishli xumlar ham kiradi. Bundan tashqari tor qorinli va tumshuqsimon gardishli tuvaklar uchraydi, sopol xumlar va tuvaklarning eramizdan avvalgi I ming yillikning o‘rtalariga oid qadimgi Baqtriya majmualari orasida o‘xshash tomonlari juda ko‘p. Qiziltepa — miloddan avvalgi 9—4-asrlarga oid shahar xarobasi. Surxondaryo viloyati Shoʻrchi tumani hududida, Qizilsuv daryosining oʻng sohilida. G.A. Pugachenkova rahbarligidagi Oʻzbekiston sanʼatshunoslik ekspeditsiyasi xodimlari tomonidan oʻrganilgan (1971-yil). Q. rejasi toʻrtburchak shaklida (420×360 m) boʻlib, maydoni 16 ga. Q. jan.sharq va jan.gʻarb tomondan poydevori 10 m qalinlikda, (paxsa va xom gʻishtdan) asosi doira shaklida boʻlgan tekis minoralari bor qalin devor bilan oʻralgan. Devor va minoralarda oʻq otish shinaklari bor. Devor atrofiga xandak qazilgan. Q. uch qismdan iborat: 1) Q.ning jan.gʻarbiy qismidagi bal. 10 m ga yaqin tepalikka quqilgan ark va hukmdorlar saroyi; 2) shaharning oʻz hududi; 3) shaharning jan.sharqiy devoridan tashqarida joylashgan, umumiy maydoni 4—5 gektar boʻlgan hudud. Tadqiqotlar Q.da hayot 3 asosiy davrga boʻlinganini koʻrsatadi. Q.1 (miloddan avvalgi 9—7-asrlar); Q.2 (miloddan avvalgi 7—5-asrlar); Q.Z (miloddan avvalgi 5—4-asrlar). Q.2 davrida hayot birmuncha rivojlangan. Bu davrda Q.ga kishilar koʻplab koʻchib kela boshlagan. Qalʼa qoʻrgʻonida paxsa va xom gʻishtdan qator hashamatli imoratlar qurilgan.
Q.dan har xil qurollar (yorgʻuchoq hovoncha, oʻgʻir dasta, oʻroq), toʻq qizil rang angob bilan sirlangan silindrsimon tirgakli idish, uy hayvonlari suyaklarining koʻplab topilishi dehqonchilik, kulolchilik va chorvachilikning jadal yuksalganidan darak beradi.
Miloddan avvalgi 4-asrda Q. Aleksandr (Iskandar Maqsuniy) qoʻshinlarining yurishi vaqtida butunlay vayron qilingan.
234- Temir davri madaniy-tarixiy viloyatlari arxeologiyasi- Ilk temir davri tarixiy-madaniy jarayonlari. Etnomadaniy migratsiyalar. Eron, Kav-kazorti va O’rta Osiyo hududlarida qadimgi davlatlarning shakllanishi. Shaharlar. O’rta Osiyoning temir davri tavsifi. O’troq dehqonchilik markazlari va ularning xususiyatlari. Qadimgi shahar shaklidagi manzilgohlar (Yozdepa, Afrosiyob, Ko’ktepa, Uzunqir, Yer-qo’rg’on, Qiziltepa, Dalvarzintepa, Ko’zaliqir, Gyaurqal‘a va boshqalar) Qurilish va me‘morchilik. Mil. av. I ming yillikning birinchi yarmiga oid Skiflar madaniyati. Ka-mensk shahar xarobasi. Qozog’istonda Tosmoli madaniyati. Orolbo’yi saklarining moddiy madaniyati. Dalvarzintepa — soʻnggi jez davriga mansub qishloq harobasi (mil. av. 10—8-asrlar). Chust madaniyatinit eng yirik yodgorligi. Andijon viloyatining Oyim qishlogʻi yaqinidan topilgan. D.ning 6000 m2ga yaqin qismi ochilgan (1966). 2,5 m dan 3,5 m gacha madaniy qatlam 3 qurilish qavatiga boʻlinadi. Har bir qavatidan uy-joy qoldiklari, jez quyish ustaxonalari, gʻalla oʻralari, mehnat qurollari topilgan. Biroq uylar kam ochilgan vayetarli oʻrganilmagan. Madaniy qatlamda tashlandiq uy-joylar oʻrnida yon tomoni bilan gʻujanak holda yotgan bir qancha murdalar, koʻp miqdorda alohida suyaklar topildi. Bular D.da yashagan kishilar antropologik jihatdan yevropeoid irqqa mansub boʻlganligini koʻrsatadi. Aholining asosiy mashgʻuloti dehqonchilik va chorvachilik boʻlgan. Donni qayta ishlash uchun yorgʻuchoqdan foydalanilgan. Topilgan hayvon suyaklari aholi uy hayvonlarining barcha turini parvarish qilganligini koʻrsatadi. D.da jez quyish ishi ancha rivojlangan. Jezdan qilingan oʻroq, iskana, bigiz, igna, nayza, oʻqning uch qismi va zeb-ziynat buyumlari uchraydi. D.dan topilgan temir pichoq va temir parchalar qad. Fargʻona aholisi metall bilan ancha erta tanish boʻlganligini koʻrsatadi. Topilmalar orasida toʻqimachilikning ancha taraqqiy etganligidan darak beruvchi materiallar (jez igna, bigiz, urchuq va b.) bor. Ko‘zaliqir Xoramning qadimgi shaharlaridan biri. Bu yodgorlikda o‘tgan asrning o‘rtalaridan boshlab S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm ekspeditsiyasi ko‘plab tadqiqot ishlari olib borgan. Orolbo‘yi vohasidagi qadimgi yirik kanallardan birining yaqinida joylashgan ushbu yodgorlik topilmalari mil. avv. VIII asrdan V-IV asrlargacha sanalgan. Qadimgi Xorazm tadqiqotchilari «ko‘hna shahar» va «qal’a» deb ta’riflagan ushbu yodgorlikdagi turar joylar asosan paxsa va xom g‘ishtdan qad ko‘targan. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, qal’a ikkita qurilish davrini boshdan o‘tkazgan. Mil. avv. VI-V asrlarga oid pastki qatlamlardagi g‘ishtlarning o‘lchamlari mil. avv. V-IV asrlarga oid yuqori qatlam g‘ishtlaridan farqlanadi. Undan tashqari sopollarning xususiyati va bronza o‘q uchlarining yasalishida ham ayrim farqlarni kuzatish mumkin. Ko‘zaliqirning markazidan yirik bino qoldiqlari ochilgan bo‘lib, bu erda yarim metrga yaqin madaniy qatlam saqlangan. Har ikkala qurilish davrida mavjud bo‘lgan ushbu bino 285 kv.metrni egallaydi. Qat’iy rejaviy tuzilish va binoning qat’iy maydoni butun majmuaga salobat baxsh etgan. Markaziy binoning shimol tomonidan uchta minoraning asosi qazib o‘rganilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, ular diniy marosimlar bilan bog‘liq inshootlardir.Yerqurg’on- Vohaning dastlabki markaziy shahri mil. avv. VIII-VII asrlarga kelib ilk marta himoya devorlari bilan oʻraldi. Bu devor keyinchalik buzilib ketgan boʻlib, uning qoldiqlarini kulollar mahallasining eng quyi qismidan topishga erishildi. Er. Av. VI asrda shaharlar kengayib, yangi devor qurildi. Eski devor shahar ichida qolib ketdi va keraksizligi tufayli kulollar tomonidan sopol idishlar tayyorlash uchun loy sifatida ishlatila boshlandi. Shuningdek, bu erda Yerqoʻrgʻon shahri tarixining intihosigacha faoliyat koʻrsatgan kulollar mahallasi paydo boʻldi. Qadimgi devor, aniqrogʻi, uning qoldiqlari eramizning boshlariga kelib, kulollar mahallasi madaniy qoldiqlari ostida koʻmilib ketdi. Yerqoʻrgʻonda qadimiy devor, aniqrogʻi uning qoldiqlari eramizning boshlariga yaqin kulollar hududi madaniy qatlami ostida toʻliq koʻmilib qolgan edi. Eramizdan oldingi 1 ming yillikning oʻrtalarida shahar tobora kengayib borgan. Yangi himoya devorlarining baʼzi yerlari 8 metrgacha balandlikni saqlab qolgan boʻlib, asosi 3 metr qalinlikka ega boʻlgan. Qalin va baland devorlar shaharni sak otliqlaridan himoya qilar, ammo devor buzuvchi qurollarga qarshilik qilolmas edi. U 40 gektar maydonga yaqin hududni oʻrab olgan edi. Bu davrda Qarshi vohasida ham So'g'd va Baqtriyadagi kabi konus shaklidagi silindrik kulolchilik idishlari keng tarqalgan edi. Ushbu idishlar sekin harakat qiluvchi kulolchilik uskunalarida yasalar edi. Yerqoʻrgʻondagi shahar ibodatxonasi xarobalaridagi qazishmalar ostida yana ikkita inshootlarning qoldiqlari shaharga stratigrafik shurfni qoʻllaganda aniqlandi. yuqori qatlam ellin davriga tegishli boʻlib, pastki qatlam esa mil. Av. 1 ming yillikning oʻrtalariga tegishlidir. Olimlar III-IV asrda qurilgan ibodatxona shaharning qadimiyroq ibodatxona xarobalari ustida qad koʻtargan boʻlsa kerak, degan taxminga bordilar. bunga shu narsa dalolat beradiki, eng pastki inshootning ochilgan qismi gʻishtli platformadan iborat boʻlib odam boʻyi boʻlgan. Uni materikdan yupqa toshkoʻmir qatlami ajratib turadi. Bizga shu narsa maʼlumki, zardushtiylar oʻz diniy rasm-rusmlarini ochiq joylarda oʻtkazishgan. Ushbu muqaddas joy platforma ustida joylashgan boʻlib, u taxminan mil. Av. 1 ming yillikka tegishlidir. Platforma ostida esa kul uyumi mavjud boʻlib, u maydonni tozalash natijasida yigʻilib qolgan.
235- Ustrushonning temir davri umumiy tavsifi Ustrushona hududida so‘nggi bronza va ilk temir davriga kelib o‘zida shahar belgilarini mujassam qiluvchi yirik manzilgohlar barpo etila boshlanadi. Inson faoliyati bilan bog‘liq ijtimoiy jarayonlar tufayli Ustrushonada ham ilk temir davri, xususan, mil. avv.gi VII-VI asrlarda shahar qurilishiga asos solinib, fanda “Nurtepa madaniyati” nomi bilan qayd etilgan, ilk shaharmonand manziloh Nurtepa vujudga kelgan¹. O‘rta Sirdaryo havzasida o‘troq turmush tarziga o‘ta boshlagan ko‘chmanchi qabilalar, vaqt o‘tishi bilan esa Ustrushona hududining boshqa qismlariga, xususan tog‘ oldi hududlariga (Xontepa, Qo‘rg‘ontepa) ham yoyila boshlagan. Hududda joylashgan arxeologik yodgorliklarda (Nurtepa, Xontepa, Qaliyatepa va boshqalar) aniqlangan me’moriy inshootlar: yerto‘la, yarim yerto‘la va yer usti inshootlari ham so‘nggi bronza, ilk temir davrlarida bu yerda ko‘chmanchi aholining o‘troqlashuv jarayoni boshlanganligidan dalolat beradi. Nurtepa madaniyatning ta’siri ostida Kiropol deb e’tirof etilgan, mil. avv.gi VI asr boshlarida asos solingan Mug‘tepa, Aleksandr Makedonskiyga qarshi qo‘zolon ko‘targan shaharlar sifatida qayd etilgan, Kurkatdagi SHirin, Savatdagi Xontepa, Sog‘anoqtepa I, II kabi ilk shahar yodgorliklari bunyod etilgan. Tabiiyki, qadimdan voha va uning atrofidagi dashtliklarda yashovchi chorvador aholining Ustrushonadagi madaniy taraqqiyot jarayonlariga ta’siri katta bo‘lgan. Bu aholi avvalo, Evro Osiyoning bepoyon kengliklari va bu ulkan hududlarda yashovchi ko‘chmanchilar olami bilan kuchli bog‘langan edi. Mavsumiy tarzda ko‘chuvchi chorvadorlar uzoq shimol o‘lkalarigacha borar, qishda esa qishlovlariga qaytib, Ustrushonaning dehqonchilik vohalari va hatto janubiy mintaqalar bilan ham bog‘lanib turardi.
236- Farg’ona vodiysining temir davri umumiy tavs=Oʻzbekistonda Temir davriga oid yodgorliklarni sanalashtirish va dastlabki turkumlarga ajratilishiga doyr tadqiqotlar S.P.Tolstov, A. I. Terenojkin va Ya. Gʻulomovlar tomonidan amalga oshirilgan. Oʻzbekiston hududida Temir davri yodgorliklari mil. av. 8—6-asrlarga mansub. Ular Xorazm, Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro, Toshkent viloyatlarida va Fargʻona vodiysida oʻrganilgan; Koʻzaliqir, Qalʼaliqir va, Tagisken va Uygarak qabristonqoʻrgʻonlari, Dingilja singari qad. qalʼa va qishloq, shahar xarobalari, Tagisken va Uygarak qabristonqoʻrgʻonlari, Boʻkantov qoyatosh suratlari tekshirilgan. Temir davrida qad. Xorazm hududlarida dastlabki yirik sugʻorish inshootlari vujudga kelgan.-
237- Marg’iyonaning antik davri moddiy madaniyati xususiyatlari.-