201 -palelolit davri tarixshunosligi
Download 167,09 Kb.
|
201-300 ARXEOLOGIYA 101-GURUH (2)
|
245- Sug’dning ilk o’rta asrlar yodgorliklari xususiyatlari.- Sugʼdda ilk oʼrta asrlardagi davlat tizimining siyosiy xususiyati haqida turli fikrlar bildirilgan. Sugʼdiy, Xitoy, keyinroq esa, arab tilli manbalarning maʼlumotlariga koʼra bu davrda Turk xoqonligining siyosiy nazorati ostida nisbiy mustaqil holda Sugʼd konfederativ davlat tuzilmasi amal qilgan. Unda bir muddat Kesh hokimligi, 650 yillardan boshlab Samarqand yetakchilik qilgan. Buxoro vohasida Samarqand ixshidlari xonadoni bilan yaqin qarindosh «Аnь chjaou»lari bir necha yuz yil («yigirma ikki avlod») davomida hukmron boʼlganlar. Kesh esa VII asr oʼrtalarida Samarqandga itoat etib, ixshid Shishpir hukmronligi tugagan, undan keyin Keshda hokimiyatga kelgan Shiagye Varxumanga tobe boʼlgan. Xitoy mualliflari Syuanь Szyan va Xoy Chaolar Sugʼdning markaziy va mahalliy mulklarining oʼzaro pogʼonalashgan itoat tizimi haqida yetarli maʼlumot qoldirishgan. Sugʼd tilidagi Mugʼ togʼi hujjatlarida ham Sugʼdning konfederativ davlatchilik tizimi haqida xulosa beruvchi boy maʼlumotlarni koʼrish mumkin. Lekin Sugʼd konfederatsiyasining davlatchilik tarixida tutgan oʼrni va ahamiyatiga bevosita qaratilgan maxsus tadqiqotlar nihoyatda kamdir. Jumladan, Markaziy Osiyodagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar toʼliq oʼrganilmagan. Vaholanki, ilk oʼrta asrlarda Oʼzbekiston hududlarida mahalliy davlatchilik, mustaqil va yarim mustaqil davlat tuzilmalarining mavjud boʼlganligini oʼrganish katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Mazkur konfederatsiya tarkibidagi mustaqil va yarim mustaqil davlat tuzilmalarining shakllanishi taraqqiyoti, Turk xoqonligi hukmronligi davrida mamlakatning ichki va tashqi siyosiy vaziyati, Sugʼdning ijtimoiy hayoti va davlatchilik funktsiyalari, mahkamachilik tizimi, davlatning oʼrni, soliq tizimlari haqida maʼlumot olish ehtiyoji yuqoridir. 246 Shimoliy Toxaristonning ilk o’rta asrlar yodgorliklari tavsifi. 247- Xorazmning ilk o’rta asrlar davri yodgorliklari.- 248-- O’zbekistonning ilk o’rta asrlar davri tasviriy san’at.- 249-O’zbekistonning IX-X asrlar davri me’moriy yodgorliklari IX-X asrlarda xom gMsht va paxsadan bunyod qilingan imoratlar turli holatda saqlanib qolingan. Afrosiyobda Somoniylar qasrining bir qismi saqlangan. U nafis o‘ymakorIik usulida bezatilgan. Termiz yaqinidagi Qirqqiz qal’asi xom gMsht va paxsadan qurilgan hashamatli boMib, uning asosiy devorlari bugungi kungacha saqlanib qolgan. Bunday hoi nihoyatda kam uchraydi. Arxeologlar bu qalaning yaxshi saqlanishini loy qorish va uni ishlatish texnologiyasining mukammalligida deb bilishadi va bu uslub vaqt o‘tishi bilan unitilib ketgan deb hisoblashadi. Qadimiy Xorazm hududidagi Qavat qala ham yaxshi saqlangan. Bu davrda pishiq gMshtdan dastlabki imoratlar bunyod qilina boshlangan. Bunga Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasini misol keltirish mumkin. Bu inshoot Ismoil Somoniy davrida (873-907 yy.) qurilgan. Bu maqbara nafaqat 0 ‘zbekiston, balki butun 0 ‘rta Osiyo me’morchiligi durdonasi hisoblanadi. Imorat kubsimon shaklda boMib, tashqi tomonlarining uzunligi 10 metrga yaqin, ichki tomoni 7,2x7,2 metr boMib, usti gumbaz tarzida yopilgan. Binoning qurilishida 129 ishlatilgan asosiy g‘ishtning razmeri 23x23x3 sm, kichkina g‘ishtlar 12x12x3 sm, yirik gMshtlarning oMchami 60x63x6,5 sm boMgan. Maqbaraning qurilish uslubi ilk o‘rta asrlardagi otashparastlar ibodatxonasining olovxonasiga o‘xshaydi. Samarqand viloyati Tim qishlog‘idagi Arab-ota maqbarasi ham bu davrga oid diqqatga sazovor binolardan biridir. Bu maqbarada dastlabki peshtoq namunalari uchraydi. Maqbaraga kirish bir tomonlama, peshtoq orqali boMib, u butun sharqiy devomi egallagan. Peshtoqning ustki qismi ravoqlar bilan bezatilgan. Arab-ota maqbarasi P.Sh.Zoxidov fikricha, oldin somoniylar qasrining bir qismi boMgan keyinchalik maqbaraga aylantirilgan 250-O’zbekistonning XI-XIII asrlar davri me’moriy yodgorliklari Umuman, XI-XII asrlarga oid maqbaralar 0 ‘rta Osiyo hududida ko‘p saqlanib qolgan. Ularning qurilish uslublari bir-biriga yaqin. Maqbaralar orasida chodirsimon gumbaz bilan yopilganlari alohida ajralib turadi. Bu turdagi gumbazlar Pokiston, Xindiston va boshqa mamlakatlarda «gumbazi turkistoni» deb nomlanadi-Jarqo‘tondagi minora Serakslik usto Ali ibn Muhammad tomonidan qurilgan. Uning balandligi 21,6 m va ostki diametri 6,4 m ga teng. Devorlari yarim aylanasimon bo'rtmalar tarzida olinib, ularning yuqori qismida ravoqchalar bilan tutashtirilgan. Buxorodagi Minorai Kalon 1127 yili qaroxoniy Arslonxon buyutmasi asosida qurilgan. Uning balandligi 45, 60 m boMib, 10 burchakli poydevor ustiga qurilgan, diametri 9 metrga yaqin. Uni usta m e’mor Baqo bunyod qilgan. Bu minora pishiq gMshtdan bunyod qilingan boMib, uning ustki qismiga o ‘yma naqsh bilan nihoyatda go‘zal, takrorlanmas bezaklar berilgan. 130 Vobkent minorasini Baqo ustoning shogirdi qurgan deb hisoblanadi. Uning balandligi 38,7m, 12 burchakli poydevor ustiga qurilgan, diametri 6,2 m. U ham pishiq gMshtdan naqshinkor qilib bezatilgan. Bu davrga oid madrasalar bizning davrimizgacha etib kelmagan. Faqat Shohi Zinda kompleksidagi Tamg‘ach Bug'raxon madrasasining qoldiqlari saqlanib qolgan. Tarixiy manbalarda uning 1066 yilda qurilganligi aytib oMilgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida uning tomonlari 44x55 m boMganligi aniqlangan-Ular orqali biz o‘sha davrlarda karvon saroylar kanday tarzda boMganligi to‘g‘risida xulosa chiqara olamiz. Raboti Malik karon saroyi 1078-1079 yillarda Qoraxoniy Shams ul-M ulk tomonidan qurilgan deb hisoblanadi. Bu bino xom gMshtdan qurilgan boMib, pishiq gMsht bilan pardozlangan. Devorlarining balandligi 12 m boMgan. Bugungi kunda uning peshtoqi saqlanib qolgan. Binoning old tomonining ikki burchagida minoralar boMgan. Minoralardan peshtoqqacha boMgan joylarda kungurador-yarim ustunlar joylashtirilgan. Uning usti ravoq toqlar bilan birlashtirilgan. Bino ikki qismdan iborat boMgan. Peshtoqdan ko'ngdalang joylashgan hovliga chiqilgan, uning to‘rtala tomonida hovlilar boMgan. Hovlining to‘rida katta gumbazli saroy va xonalar boMgan. Bir paytlar Raboti Malik karvon saroyi katta kompleksdan iborat boMgan. Uning qarama-qarshi tomonida sardoba boMib, u ham hozirgi kungacha saqlanib turibdi 251-savol. Uchtut nеolit makonining o`rganilishi. Uchtut yodgorligi Navoiy viloyati Navoiy tumani Olchin qishlogM yonidagi Qoratog‘ning janubiy qiyaligida joylashgan. Yodgorlik 1958 yili arxeolog X.Muhammedov tomonidan topilgan. Keyingi yillarda uni T.Mirsoatov keng ko‘lamda o'rgandi. Uchtut ilk va o‘rta paleolit davriga oid ochiq manzilgoh va chaqmoqtosh xom ashyosi qazib olinadigan joy boMgan. U erdan muste davriga oid tosh qurollari, qo‘pol cho‘qmorlar, nukleuslar, uchrindi va boshqa qurollar topilgan. Tosh ustaxonalari Zarafshonning qadimgi irmoqlari, Ohangaron daryosi bo‘ylarida ham mavjudligi qayd qilingan. Ular arxeolog T.Mirsoatov tomonidan o‘rganilgan. Chaqmoqtosh konlari va ustaxonalarini keng tadqiq qilish ibtidoiy madaniyati tarixni o‘rganishda muhim manba sanaladi. Uchtut yodgorligi chaqmoqtosh qazib olish va birlamchi ishlov berish ustaxonasi boMib, Navoiy viloyati Uchtut hududidan topilgan. Uni Y a.G‘.G‘ulomov rahbarligidagi ekspeditsiya 1960 yilda topgan. Yodgorlikni 1966-1967 yillarda T.Mirsoatov o‘rgangan va neolit davrga oid o‘ra(shaxta)lami ochgan. Shuningdek, bu erdan tosh davrining turli bosqichlariga oid moddiy buyumlar ham topilgan. Dastlabki davrlarda ibtidoiy odamlar qoyalarda ko‘rinib yotgan chaqmoqtoshla.ni sindirib olganlar. Keyingi davrlarda chaqmoqtoshni qidirib, tog‘ yonbagMrlarida 4,5 va 5 metrli o‘ralar kovlaganlar. Kerakli xom ashyoni olish uchun o'ralaming pastki qismidan har tomonga qo‘shimcha yoMaklar ochib borganlar. 0 ‘ralar maxsus tosh, suyak va yog'ochdan yasalgan kurakchasimon qurollar yordamida qazilgan. 0 ‘ralar devorlarida kurakchalar izlari mavjud. Chaqmoqtoshni konchilar tosh boltalar yordamida kovlaganlar. Shuningdek, u erda o ‘t yoqib toshni qizdirishgan va sovuq suv quyib, portlatganlar. Ular keragicha xom-ashyodan olib, keyinchalik o‘ralar og‘zini harsang toshlar bilan yopib qo‘yganlar. Arxeologlar bu erda lOOdan ortiq bunday o‘ziga xos o‘ralami topganlar, ulardan faqat 35tasi o ‘rganilgan. 252-savol. Uchtut nеolit shaxtasining tosh davri madaniyatida tutgan o`rni. Uchtut yodgorligi Navoiy viloyati Navoiy tumani Olchin qishlogM yonidagi Qoratog‘ning janubiy qiyaligida joylashgan. Yodgorlik 1958 yili arxeolog X.Muhammedov tomonidan topilgan. Keyingi yillarda uni T.Mirsoatov keng ko‘lamda o'rgandi. Uchtut ilk va o‘rta paleolit davriga oid ochiq manzilgoh va chaqmoqtosh xom ashyosi qazib olinadigan joy boMgan. U erdan muste davriga oid tosh qurollari, qo‘pol cho‘qmorlar, nukleuslar, uchrindi va boshqa qurollar topilgan. Tosh ustaxonalari Zarafshonning qadimgi irmoqlari, Ohangaron daryosi bo‘ylarida ham mavjudligi qayd qilingan. Ular arxeolog T.Mirsoatov tomonidan o‘rganilgan. Chaqmoqtosh konlari va ustaxonalarini keng tadqiq qilish ibtidoiy madaniyati tarixni o‘rganishda muhim manba sanaladi. Uchtut yodgorligi chaqmoqtosh qazib olish va birlamchi ishlov berish ustaxonasi boMib, Navoiy viloyati Uchtut hududidan topilgan. Uni Y a.G‘.G‘ulomov rahbarligidagi ekspeditsiya 1960 yilda topgan. Yodgorlikni 1966-1967 yillarda T.Mirsoatov o‘rgangan va neolit davrga oid o‘ra(shaxta)lami ochgan. Shuningdek, bu erdan tosh davrining turli bosqichlariga oid moddiy buyumlar ham topilgan. Dastlabki davrlarda ibtidoiy odamlar qoyalarda ko‘rinib yotgan chaqmoqtoshla.ni sindirib olganlar. Keyingi davrlarda chaqmoqtoshni qidirib, tog‘ yonbagMrlarida 4,5 va 5 metrli o‘ralar kovlaganlar. Kerakli xom ashyoni olish uchun o'ralaming pastki qismidan har tomonga qo‘shimcha yoMaklar ochib borganlar. 0 ‘ralar maxsus tosh, suyak va yog'ochdan yasalgan kurakchasimon qurollar yordamida qazilgan. 0 ‘ralar devorlarida kurakchalar izlari mavjud. Chaqmoqtoshni konchilar tosh boltalar yordamida kovlaganlar. Shuningdek, u erda o ‘t yoqib toshni qizdirishgan va sovuq suv quyib, portlatganlar. Ular keragicha xom-ashyodan olib, keyinchalik o‘ralar og‘zini harsang toshlar bilan yopib qo‘yganlar. Arxeologlar bu erda lOOdan ortiq bunday o‘ziga xos o‘ralami topganlar, ulardan faqat 35tasi o ‘rganilgan. 253-savol. Old Osiyo nеolitining o`ziga xos xususiyatla inqilobi davrida dastlabki sivilizatsiyalarga asos bo’lgan ilk dehqonchilik majmualari yoki ilk dehqonchilik madaniyatlari vujudga keldi. Neolitda ilk dehqonchilik madaniyatlari shakllangan va rivojlangan bir nechta markazlar yuzaga keldi. Yaqin Sharqdagi Iordan- Falastin majmuasi alohida madaniy mintaqani tashkil etdi. O’lik dengizdan shimolda, Iordan daryosi vodiysida Tell-as-Sulton tepaligi joylashgan. Ushbu tepalik Bibliyada tilga olingan, m.a. VIII-VII ming yilliklarda mavjud bo’lgan sopolsiz neolit manzilgohi bo’lmish Iyerixon qoldig’idir. Ushbu madaniyat natufiya madaniyati an’analari asosida shakllangan. Sopolsiz neolit A manzilgohi 4 ga maydonni egallagan va haqiqiy ilk dehqonchilik manzilgohi bo’lgan. Iyerixonni o’rab turgan to’rt metr balandlikdagi tosh devorga balandligi 8 metr va diametri 7 metr bo’lgan dumaloq tosh minora tutashib turgan. Mudofaa inshootlarining mavjudligi nafaqat o’sha davrda turli qabilalar o’rtasidagi murakkab ziddiyatli holatdan, balki yetarlicha moddiy boyliklarning to’planganidan ham dalolat beradi. Iyerixon B davridagi xom g’ishtdan barpo etilib, poli ohak bilan suvalgan, devorlari qizil va qaymoqrangga bo’yalgan to’rtburchakli uylar yangi davrning o’ziga xos xususiyati - aholining farvon hayot kechirganligidan dalolat beradi. Kichik Osiyo ham ilk dehqonchilik madaniyati rivojlangan alohida markazdir. Kichik Osiyoning janubi-g’arbidagi Xojilar manzilgohi m.a. VIII asr oxiri – VII asr boshlariga oid quyi qatlamlaridan poli va devorlari puxtalik bilan tekislangan va pardozlangan paxsa imoratlar topilgan. Hozirgi Turkiyaning sharqida joylashgan Cheyyunyu Tepasida m.a. VIII ming yillikda tosh poydevorli, xom g’ishtdan qurilgan ikki qavatli uylardan iborat manzilgoh paydo bo’lgan. Yuqori qavatda turar joy xonalari, pastda omborxona va ustaxonalar joylashgan. Iyerixon singari, bu yerda ham poli ohak bilan tekis suvalgan, bo’yalgan qulay uylar jihozlarga ega. Sopol haykalchalar yasalgan, biroq spool idishlar uchramaydi. Aholi ovchilik, ziroatchilik, chorvachilik bilan shug’ullangan. Cheyyunyudan topilgan tosh motigalar Old Osiyoning boshqa yerida uchramaydi. Va nihoyat, bu yerdan mis metallurgiyasining eng qadimgi Aholi ovchilik, ziroatchilik, chorvachilik bilan shug’ullangan. Cheyyunyudan topilgan tosh motigalar Old Osiyoning boshqa yerida uchramaydi. Va nihoyat, bu yerdan mis metallurgiyasining eng qadimda. M.a. VII ming yillikning ikkinchi yarmida Kunya vodiysining 12- 13 gektar yerida vujudga kelgan Chatal Xuyuk manzilgohi atrofdagi 20 ga yaqin manzilgohlarning markazi bo’lgan. Aholisi 2-5 ming kishidan iborat bo’lgan manzilgohda uylar xom g’ishtdan barpo etilgan. Aholi chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullangan. Bu dehqonchilik markazida 14 turga yaqin o’simlik yetishtirilgan, shu jumladan bir necha bug’doy turlari, arpa, no’xat, pista va bodom yog’i va h.k. ishlab chiqarilgan. Chatal Xuyukda san’at va farovonlik taraqqiy etganligini uylarning jihozlari, devoriy suratlar, pardoz buyumlari, haykalchalar, taqinchoqlarda ko’rish mumkin. Nisbatan kam sonli sopol idishlar o’rninu yog’och idishlar to’ldirgan. Ilk dehqonchilik madaniyatlarining uchinchi markazi Shimoliy Mesopotamiya va G’arbiy Eronning unga tutash viloyatlari bo’lgan. Bu yerda m.a. VII-VI asrlarda Jarmo madaniyati rivojlangan. Bu madaniyat yodgorliklari qatoriga 1950 yilda ochilgan Jarmo manzilgohining o’zini, shuningdek Zagros tog’ining Iroq hududida topilgan Tell- Shamshir, Eron hududidan topilgan Sorab Tepa va Guran Tepalarni kiritish mumkin. Bu hududlar aholisi o’troq dehqonchilik bilan shug’ullangan, tosh poydevor ustida barpo etilgan xom g’ishtli mustahkam uylar fikrimiz dalilidir. Alohida manzilgohlar minorali mudofaa istehkomlari va darvozalarga ega bo’lgan. Ularning aholisi bug’doy, arpa, no’xat va yasmiq yetishtirgan, shuningdek echki, qo’y va cho’chqalar boqishgan. Kam sonli sopol idishlardan tashqari turli tosh idishlardan ham foydalanilgan. Bu yerda ilk bor bizga tanish egri shakldagi o’roq uchraydi. 254-savol. Chatal Guyuk yodgorliklari Chatal Guyuk - Anadoluning eng qadimgi shahri. Anatoliya yunoncha so'zma -so'z Sharq degan ma'noni anglatadi. Buni qadimgi yunonlar Kichik Osiyo deb atashgan. 1920 -yillardan boshlab bu Turkiyaning Osiyo qismining nomi. Anadolu ilgari qadimgi tsivilizatsiyalarni o'rganuvchilarni jalb qilmagan, lekin 1961-1963 yillarda ingliz arxeologi D. Mellart bu erda ajoyib va betakror qadimiy Chatal-Guyuk turar joyini qazib olgan. Bu ehtirosli munozaralarga sabab bo'ldi. Taxminan 80-85 asr oldin Kaspiy dengizining uzoq vaqt buzilishi boshlanganida va Afrikadagi barcha yirik ko'llarning suvlari o'z sohillaridan oshib ketishda davom etganida, Chatal Guyuk qurilishi boshlandi. Bu "toshqin" ning eng uzun davri edi. Hech shubha yo'qki, bu vaqtda butun yarim sharda va ehtimol butun Yer yuzida namlik juda katta ko'tarilgan va Antaliyaning odatda qurg'oqchil vodiylari yam -yashil o'simliklar bilan qoplangan edi. Bu erda yirtqich, yovvoyi cho'chqa, qizil kiyik, ayiq, sher va leopard podalari topilgan. Uzum, nok, olma, anor, yong'oq, anjir kaftlari bor edi. Bu hayvon va o'simliklarning qoldiqlari Chatal-Guyukdagi qazishmalar paytida topilgan. 255-savol. Moxenjadaro va Xarappa madaniyatlari. Xarappa madaniyati, Hind vodiysi tamadduni — jez davriga oid yuksak rivojlangan shahar madaniyati (mil. av. 2500—1800 yillar). Hindistonning qad. aholisi — dravidlar tomonidan yaratilgan deb taxmin etiladi. Hindiston va Pokistonning Hind daryosi vodiysi va unga koʻshni viloyatlardagi ulkan hududga (300 ming kv. km maydonga) tarkalgan. Xarappa savdo koloniyasi manzilgohi, Shim. Afgʻonistonda — Amudaryoning soʻl qirgʻogʻidagi Shoʻrtoʻqay qishloq xarobasidan aniklangan. Xarappa madaniyati aholisi dengiz va quruklik orqali Mesopotamiya va Oʻrta Osiyo bilan qizgʻin savdo aloqalari olib borgan. Xarappa madaniyatining iqtisodiy asosini sugʻorma dehqonchilik, shuningdek, uy chorvachiligi va hunarmandchilik tashkil etgan. Bu madaniyatga oid 2 asosiy shahar — Mohenjo Daro va Xarappada olib borilgan qazishma ishlari shaharsozlik sanʼati yuksak darajada taraqqiy etganidan dalolat beradi. Bu shaharlarning aholisi 100 ming kishiga yetgan. Shaharlar reja asosida qurilib, qalʼa (ark) va quyi shahar kismidan iborat boʻlgan shahar koʻchalariga pishiq gʻisht yotqizilgan, ariqlar oʻtkazilgan. Kengligi 10 m ga yetgan koʻchalar qatʼiy toʻrtburchak hosil qilib oʻzaro kesishgan. Koʻchalarning har 2 tomonida pishiq gʻishtdan ishlangan 2 va hatto 3 qavatli binolar qad. koʻtargan; ularning suv taʼminoti va kanalizatsiyasi tizimi puxta ishlab chiqilgan. Badavlat shaharliklar uylarida 30 tagacha xona boʻlgan. Xarappaliklar uzunlik va ogʻirlik oʻlchov birliklari tizimidan xabardor boʻlishgan. Xarappa madaniyati aholisining original yozuvni kashf etgani ushbu madaniyatning yorqin yutuqlaridan biridir. Bu yozuv bitilgan mingdan ortiq muxr, shuningdek, sopol va metall buyumlar topilgan, lekin, ularni hanuzgacha oʻqishga muvaffaq boʻlinmagan. Prof. Yu. Knorozov rahbarligidagi olimlar tomonidan matematik metodlar qoʻllanishi natijasida yozuv oʻngdan chapga yoʻnalgani va protodravidlarga mansubligi aniqlangan. Xarappa madaniyatining halokatga uchrashi (hasidoriylar istilosi, ekologik sharoitning oʻzgarishi, bezgak epidemiyasi) sabablari nomaʼlum. 256-savol. Xassun va Samara madaniyati Xassuna madaniyati - Shim. Mesopotamiyadagi neolit davri (mil. av. 7—6ming yilliklar)ga oid madaniyat. Mosul sh. (Iroq) yaqinidagi TallXassuna qishlogʻi nomi bilan atalgan. Manzilgoxlar va qabrlar topilgan. Aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shugʻullangan. Miloddan avvalgi 6000 yillarga qadar odamlar shimoliy shimoliy tog 'etaklariga (piedmont) ko'chib kelishgan Mesopotamiya yomg'ir yog'ishi mumkin bo'lgan joyda "quruq" qishloq xo'jaligi ba'zi joylarda. Ular Mesopotamiyaning shimoliy qismida joylashgan birinchi dehqonlar edi. Ular Xassuna uslubidagi sopol idishlar yasashdi (chiziqli naqshlarda qizg'ish bo'yoq bilan krem slip). Xassuna odamlari 2 dan 8 gektargacha (3,2 ga) kichik qishloqlarda yoki qishloqlarda yashagan. "Tell Hassuna" da ochiq markaziy kortlar atrofida chiroyli bo'yalgan poydevorli uylar sopol idishlar oldingi darajalarni xom sopol idishlar bilan almashtiring. Qo'l boltalari, o'roqlar, silliqlash toshlari, axlat qutilari, nonvoyxonalar va uy hayvonlarining ko'plab suyaklari qishloq xo'jaligi hayotini aks ettiradi. Ayol haykalchalari keyingi hayotga ishonish bilan bog'liq bo'lgan oziq-ovqat joylashtirilgan ibodat va kavanozlar bilan bog'liq. Xassuna sopol idishlari bilan aloqasi Erixo qishloq madaniyati keng tarqalib borayotganidan dalolat beradi. O'ziga xoslik tabiiy sharoitlar Samara o'lkasi - Volga bo'yidagi dasht va o'rmonlarning chegaradosh hududi - O'rta Volga bo'yi aholisining tarixiy rivojlanishining xususiyatlarini ham belgilab berdi. Oʻtroq va koʻchmanchi qabilalar oʻrtasidagi aloqa zonasiga aylandi. Mintaqaning odamlar tomonidan joylashishi o'rta paleolitga (100 ming yil avval) to'g'ri keladi. Va barcha davrlar: tosh, bronza va temir - arxeologik yodgorliklar bilan ifodalanadi, bu turli madaniy jamoalarning o'zaro ta'sirining murakkab jarayonlaridan dalolat beradi. X asrda. O'rta Volga bo'yida Volga Bolgariyasining ilk feodal davlati paydo bo'ldi. Samarskaya Luka uning janubiy chegarasi bo'lib, u Murom qal'asi (X-XIII asrlar) himoyasi ostida edi - cho'l aholisi bilan hunarmandchilik va savdo aloqalarini rivojlantirish markazi. XIII asrdan boshlab. Volga Bolgariyasining aholisi, xuddi Rossiya kabi, Oltin O'rda xonlari hukmronligiga qarshi uzoq vaqt kurashdi. Biroq, Volga Bolgariya mustaqil davlat sifatida hech qachon tiklanmadi. O'rta Volga bo'yidagi bolgarlarning avlodlari hozirgi tatarlar va chuvashlardir. 257-savol. Bronza davrida O`rta Osiyoda ilk shaharmonand madaniyatlarning rivojlanishi. Oʻrta Osiyoda dehqonchilik madaniyatining paydo boʻlishi eramizdan avalgi 3-2 ming yilliklarga toʻgʻri keladi. Eramizdan avvalgi 3-ming yillikning ikkinchi yarmi, 2-ming yillikning birinchi yarmida Amudaryoning yuqori qismida aholi punktlari paydo boʻlgan edi. Bu yerlik aholi Badaxshon yoqutini (lazurit) ishlab chiqish va sotish ishlarida ishtirok etardi. Shuningdek ular bilan Hindistondagi Xarappa madaniyati oʻrtasida oʻsha davrdayoq aloqalar mavjud boʻlgan. Eramizdan avvalgi 2-ming yillikda hind-eron (oriylar) qabilalarining Oʻrta Osiyo hududi va unga tutushgan sahrolar orqali janubda Hindiston, janubiy-sharqda Midiya va Fors davlati, sharqda Sharqiy Turkiston sari migrasiyasi yuz bergan. Dehqonlarning qadimiy maskanlaridan boʻlgan Zarafshon vohasidagi Zamonbobo koʻli yaqinidan topilgan (Buxoro viloyati Qorakoʻl tumani).Xorazm vohasida ham bronza davriga oid manzilgohlar oʻrganilgan. Arxeologlar Surxondaryo vohasidan qadimgi ziroatchilar manzilgohlaridan biri boʻlgan Sopollitepani topishdi (Muzrabod tumani) . Qazishmalar davomida bu yerdan xom gʻishtdan qurilgan uy-joylar , sopol buyumlar , bronzadan yasalgan mehnat qurollari va zeb-ziynatlar yasalgan ustaxona qoldiqlari , shuningdek , yirik xumlarda saqlangan bugʻdoy va arpa doni topilgan . Panjikentdan uncha uzoq boʻlmagan Sarazm qishlogʻi atrofida eneolit va bronza davriga oid dehqonchilik maskani topilgan boʻlib, uning hududi 90 gektardan ziyodroq maydonni qamrab oladi. Qadimiy dehqonchilik maskanlari Surxondaryoda - Sopollitepa va Jaroʻqtonda ham topilgan. Xorazm hududida topilgan va bronza davriga oid boʻlgan arxeologik yodgorliklar Tozabogʻyobsoy dehqonchilik madaniyati nomini olgan. Koʻkcha, Qavat-3 dehqonchilik maskanlari 2-ming yillikning oʻrtalarida vujudga kelgan. Bu yerda qadimiy kanallar mavjud boʻlgani aniqlangan. Eramizdan avvalgi 1-ming yillikning boshlarida Xorazmda sunʼiy sugʻorish texnikasi rivoj topishi asnosida Amirobod madaniyati shakllangan. Shu tariqa Fargʻona vodiysi aholisi ham asta-sekinlik bilan oʻtroq turmush tarziga oʻtib, dehqonchilik bilan shugʻullana boshlaydi. Xususan, eramizdan avvalgi 2-ming yillikning yakuni va 1-ming yillikning boshida Fargʻona vodiysida Chust dehqonchilik madaniyati paydo boʻlgan. 1-ming yillikning boshlarida Samarqand, Marv, Yerqoʻrgʻon, Axsikent, Xiva kabi shaharlar vujudga keladi. Shuningdek, ushbu davrda zardushtiylikning Avesto kitobi va qahramonlik eposlari paydo boʻldi. Bronza mis va qalay aralashmasidan iborat bo’lib, u misga qaraganda katta afzalliklarga ega. Ishlab chiqarishda bronzaning ishlatila boshlanishi bilan jamiyat taraqqiyotida Bronza davruboshlangan. Insoniyat jamiyat taraqqiyotida xalq xo'jaliri, texnika va madaniyat sohasidagi erishilgan yutuqlar ana shu davr bilan bog'liqdir. Zarafshonning quyi oqimidagi Zamonbobo ko'lida va Sarazmda o'tkazilgan arxeologiyaga oid tadqiqot natijalari yuqoridagi fikrlar haq ekanligiga guvoh lik beradi. Zamonbobo ko'li atrofidagi qabrlar ochib, qo'rilgan. Ularda bittadan, ikkitadan va hatto uchtadan ko'milgan mayit qoldiqlari naqshli sopol idishlar va har xil buyumlar topilgan. Erkaklarning qabrlarida chaqmoqtoshdan ishlangan qurollar, pichoqsimon yapasqi buyumlar topilgan. Ayollarning qabrlarida esa qizil va sariq oxra, surma uvoqlari, misdan ishlangan kichik-kichik kurakchalar ham da lojuvarddan, aqiqdan, firuzadan ishlangan bezaklar; tosh bezaklari va hatto oltindan yasalgan marjonlar bo’lgan. Kuzatish natijasida Zamonbobo manzilgohidagi aholi dehqonchilik_bilan, chorvachilik bilan ham shug'ullangan, degan xulosaga kelingan. Bunday madaniyat yodgorliklari O'zbekistonning Surxondaryo (Sopollitepa, Jarqo'ton), Xorazm (Tozabog'yob), Toshkent (Achikul, Yangier tumani, Toshkent kanali atrofi, Burg'yluq), Namangan (Buvana mozor), Andijon (Dalvarzin tepa), Qashqadaryo (Yerqo'rg'on, To'rtko'ltepa) va boshqa viloyatlarida ham kuplab topilgan. So'nggi bronza davri yodgorliklari Farg'ona va Surxondaryo viloyatlari hududida devorlar bilan o'ralgan qishloqlar paydo -bo’lganligiga guvoxlik beradi. Bu Markaziy Osiyoda qadimgi shahar larning vujudga kela boshlash jarayoni edi. Bu qadimgi xo'jaliklarning taraqqiy etganlimi, Ko’p oilaviy jamoalarning boyliklari oshib borganligi, jamiyatda sinfiy tabaqalanish jarayoni boshlanganligini ko'rsatadi. 258-savol. Tеmir davrida shaharsozlik. Oʻzbekistonda Temir davriga oid yodgorliklarni sanalashtirish va dastlabki turkumlarga ajratilishiga doyr tadqiqotlar S.P.Tolstov, A. I. Terenojkin va Ya. Gʻulomovlar tomonidan amalga oshirilgan. Oʻzbekiston hududida Temir davri yodgorliklari mil. av. 8—6-asrlarga mansub. Ular Xorazm, Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro, Toshkent viloyatlarida va Fargʻona vodiysida oʻrganilgan; Koʻzaliqir, Qalʼaliqir va Dingilja singari qad. qalʼa va qishloq, shahar xarobalari, Tagisken va Uygarak qabristonqoʻrgʻonlari, Boʻkantov qoyatosh suratlari tekshirilgan. Temir davrida qad. Xorazm hududlarida dastlabki yirik sugʻorish inshootlari vujudga kelgan. 1960—70y.larda Surxondaryoda Kuchuktepa, Jondavlat va Qiziltepaning quyi qatlamlari, Pachmoqtepa, Qizilchatepa yodgorliklari oʻrganildi. L.I. Albaum Kuchuktepadan mil. av. 6— 4-asrlarga oid uyjoy qoldiklari, kulolchilik, temirdan yasalgan uyroʻzgor va deqqonchilik buyumlarini topgan. 60y.larda Buxoro viloyatida Xazora yodgorligi va Sarmichsoy petrogliflari tekshirildi. Qashqadaryoda Temir davriga oid Chimqoʻrgʻon yodgorligi (1972) oʻrganildi. 1973-yilda Chordara istehkomi (Konimex tumani) va Romushtepa (Jondor tumani) tekshirildi. Temir davriga mansub arxeologik yodgorliklar Toshkent viloyatida Burganliktepa, Qovunchitepa, Tuyaboʻgʻiztepa va Burchmulla xazinasi, Fargʻona vodiysida esa, Eylaton yodgorligi va Oqtosh qabristoni asosida oʻrganilgan. 80—90 yillardan Koʻktepa (Samarqand viloyati), Yerqoʻrgʻon va Uzunqir (Qashqadaryo viloyati) kabi mil. av. 7—6-asrlarga oid nodir obidalarda arxeologik qazishlar oʻtkazildi. Bu yodgorliklarning tadqiqotlarida R. Sulaymonov, M. Filanovich, A. Saʼdullayev, M. Isamiddinov, Sh. Odilov, B. Matboboyev va boshqalarning hissasi katta boʻddi. Temir davriga oid yodgorliklarning tadqiqot natijalari, shubhasiz, Oʻzbekiston tarixining eng muhim masalalaridan hisoblanadi. Shaharsozlik madaniyatining shakllanishi shaharlar va mamlakatlararo savdosotiq munosabatlarining rivoji hamda ilk davlatchilik tizimlarining shakllanishi va rivoji tarixini oʻrganishda samarali natijalar bermoqda. Chunki, Temir davrida mamlakatimiz hududida Xorazm, Baqtriya, Sugʻd, Choch va Fargʻona kabi qad. tarixiymadaniy oʻlkalar shakllanib, Katta Xorazm, YunonBaqtriya (Baxtar) podsholigi, Sugʻd mahalliy hokimlar konfederatsiyasi, Qangʻ davlati va Fargʻona afshinlari kabi hokimiyatlar tashkil topgan edi. Kuchuktepa Surhondaryo viloyati hududidan, Termiz shahridan 70 km uzoqlikda joylashgan bo’lib, u miloddan avvalgi 1000-750 yillarda tepalik ustiga qurilgan qo’rg’onchaning xarobasidir. Arxeologlarning fikricha, qo’rg’on mudofaa devorlari bilan o’ralgan 6 ta uy-joy va ro’zg’or xonalaridan iborat. Kuchuk I madaniy qatlamlaridan sopol idishlarning qoldiqlari topilgan bo’lib, ular ikki guruhga bo’linadi. Kulolchilik charxida ishlangan idishlar-kosasimon, tuvaksimon va xumsimon naqshsiz idishlardir. Qo’lda ishlangan idishlar-rangli egri chiziqlar va uchburchak geometrik naqshlar bilan bezatilgan buyumlardir. Kulolchilik buyumlarining deyarli barchasining tagi yassi bo’lgan. Don saqlash uchun xumchasimon idishlar va tovoq, kosa, piyola shaklida kichik sopol buyumlaridan keng foydalanilgan. Miloddan avvalgi II ming yillikning oxirlarida va miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida Farg’ona vodiysida Chust madaniyati Qadimgi Farg’onadagi ilk dehqonchilik madaniyati bo’lib, bobodehqonlarning dastlabki qishlog’i 1951 yilda arxeolog M.Ye.Voronev tomonidan Chust shahri yaqinidagi Buvanamozor deb atalgan buloq yoqasidan topib o’rganiladi. Bu madaniyatga tegishli bo’lgan yodgorliklar Namangan, Andijon, Farg’ona viloyatlarida 70 dan ortiq bo’lib, ulardan 10 ga yaqini arxeologlar V.Sprishevskiy, B.Matboboev, Yu.Zadneprovskiylar tomonidan tadqiq etilgan. 259-savol. Antik davr shaharsozligi. O’zbekiston hududida antik davrga oid yodgorliklarni o’rganish Surxondaryo hududida olib borildi. XX asrning 30 yillari boshlari va o’rtalarida M.E.Masson rahbarligidagi Termiz arxeologiya-kompleks ekspeditsiyasi xodimlari eski Termizning qal’a qismida qazish ishlarini olib borib, mil.avv. III asrga oid ashyolarni olishga muvaffaq bo’ldilar. Shu bilan birga, Kushon davriga oid Ayritomda qazish ishlarini olib bordi, natijada noyob ashyolar, ya’ni «arfa chalayotgan ayol» haykali topilgan. 1937–1940 yillarda S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya- etnografiya ekspeditsiyasi Amudaryoning qurib qolgan o’zani Aqchadaryo havzasidagi tarixiy obidalarni ro’yxatga oldi, arxeologik xaritaga joylashtirdi, Jonbos qal’a, Tuproq qal’a yodgorliklarida qazish ishlarini olib bordi. Ekspeditsiya a’zolari 1946 yildan 1991 yilgacha bo’lgan tarixiy davrda Qo’yqirilgan qal’a, Ko’zaliqir, Ayozqal’a 1, 2, 3, Qalaliqir, Quyisoy-2 yodgorliklarida keng miqyosda qazish ishlarini olib bordi. Qo’yqirilgan qal’a o’zining rejalashtirilishi, me’moriy inshooti bilan diqqatga sazovor. Amudaryoning o’ng sohili hududidagi qal’alar: Jonbosqal’a, Qo’yqirilganqal’a, Ayozqal’a 1, 2, 3, Katta va Kichik Qirqqizqal’a, Qulqal’a, Qumbosganqal’a, Dumanqal’a, Akshaxon, Tuproqqal’a, Qizilqal’a, Qo’rg’oshinqal’a, Aqchungul, Kuyukqal’a, Gaurqal’a (Sulton Uvays tog’i), Tukqal’a, Jildikqal’a, Burgutqal’a, Ellikqal’a, Uyqal’a, Katta Guldursun, Bozorqal’a, Angkaqal’a, Pilqal’a, Odamliqal’a, Doshqal’a-2 , Tuproqqal’a, Eresqal’a. Amudaryoning so’l sohili hududidagi qal’alar: Gurganch, Davkasgan, Shoxsanam, Shexrlik, Yarbekirqal’a, Zamaxshar, Ichanqal’a, Bo’ldimsoz, Gaurqal’a (Xo’jayli), Ketmenchi, Tuprokqal’a (Xiva), Tuproqqal’a (Yangiariq), Tuproqqal’a (Kushko’pir), Kunaqal’a, Voyangan, Tuproqqal’a (Shovot), Katqal’a (Shovot) Kalajik, Xazorasp, Chingiztepa 1, 2, 3, Xumbuztepa, Tuprokqal’a (Qo’ng’irot), Sadvar, Jig’arband, Elxaros, Dargon, Gaur 1, 2 (Sariqamish havzasi) va boshqalar. Antik davrda bu shaharlar mustaqil shahar-davlatlar sifatida mavjud bo’lib, harbiy chegara va iqtisodiy madaniy markazlar bo’lgan. Yuqorida qayd etilgan qal’alarni ba’zilarining me’moriy-topografik va mudofa tizimiga e’tiborni qaratamiz. Yonboshqal’a – To’rtko’l tumani hududida joylashgan, to’g’riburchak shaklda (200x170 m. 3,4 ga) to’rt tomonini ikki qatorli devor o’rab olingan. Avval paxsadan keyin esa to’rt tomoni teng xom g’ishtdan tiklangan (40x40x10 sm). Devor pastki qismi qalinligi – 5 m, balandligi 5-10 m. Darvoza to’g’ri burchakli bir necha aylanma yo’ldan iborat yo’lakka ega bo’lib, uning kengligi – 5 m. Devor va darvoza devorida kungurlar mavjud emas, balki shaxmat uslubida joylashgan nayza o’qi uchli shinaklar mavjud, ular o’rtasidagi oraliq maydoni 1,20-1,84 m, ichki tomonda kengligi 0,18-0,12 sm, tashqi tomonda esa 0,30-0,40 sm. Devorlar burchagida uchta shinak joylashgan bo’lib, turli tomonga yo’nalib, kungur vazifasini bajargan. Qo’yqirilganqal’a – To’rtko’l tumani hududida joylashib, aylana shaklda qurilgan, hajmi 86,5 m mudofaa devor bilan o’rab olinib, 9 ta kungur bilan mustahkamlangan. Kungurlar yon tomonga emas, devordan ancha baland qilib qurilgan. Yodgorlik markaziy qismida tsilindr shaklida (hajmi 42 m) ikki qavatli inshoot qurilgan. Yodgorlikda astronomik kuzatishlar olib borilgan, keyingi tarixiy davrda qabristonga aylangan (loydan yasalgan ossuariylar ko’plab topilgan). Tuproqqal’a – Ellikqal’a tumani hududida joylashgan, to’g’riburchak shaklda, umumiy maydoni – 17 ga: Tuproqqal’a yodgorligining qurilishi tarixi masalasida turli fikrlar mavjud. Tuproqqal’ada eng qadimiy madaniy qatlamgacha tadqiqot ishlari olib borilgan emas, shuning uchun ham uning qurilish xronologiyasi munozarali bo’lib qolmoqda. Bizningcha yodgorlik mil.av. IV asrda qurilgan bo’lsa kerak. Vazamar davrida Tuproqqal’a Xorazmshoxlarning yozgi qarorgohi, poytaxt esa Akshaxon qal’asi bo’lgan. Shahar darvozasi janub tomonda joylashib, to’g’riburchakli labirint bilan mustahkamlangan, kungurga ega emas. Darvozadan qarshi tomonda kengligi 10 m ko’cha o’tgan bo’lib, ichki qismini ikki mahallaga ajratgan uy-joylar zich joylashgan. Shaharning shimoliy-g’arbiy qismida saroy joylashgan, uchta kungur bilan mustahkamlangan. Saroyning maydoni 6,5 ming m2. Saroyda bir necha «Katta zallar» ochilgan bo’lib, ularning devorlarida turli haykal tasvirlari tushirilgan, topilgan ashyolarga qarab uy xonalari «Podsho zali», «Askar zali», «Bug’u zali» nomini olgan. Saroy xonalaridagi katta ahamiyatga ega bo’lgan ashyolardan biri teri va yog’och taxtachalarga yozilgan 120ga yaqin podsholik arxiv xujjatlari olinganligidir. 260-savol. Ibtidoiy haykaltaroshlik. Haykaltaroshlik ibtidoiy jamiyatda insonning mehnat faoliyati va diniy tushunchalarning paydo boʻlishi bilan shakllanib, yasash jarayonida haykaltaroshlikka xos uslub (yoʻnish, ishlov berish, yumshoq loydan shakllar yasash) bilan oʻz hissiyoti, kechinmalarini tasvirlay boshlagan. Hayvonlarning dumaloq, gʻor yoki tosh yuzasiga ishlangan boʻrtma haykallari ibtidoiy kishilar qarashlarining ifodasidir. Boʻrtma tasvirlar yumshoq tosh, suyak va yogʻoch yuzasiga ishlangan, mehnat va ov qurollarini bezashda hamda tumor sifatida ham foydalanilgan. Oltin va boshqa qimmatbaho materiallardan boʻrtma tasvirli amaliy sanʼat buyumlari, loydan haykalchalar yasashda katta muvaffaqiyatlarga erishildi (skiflar madaniyati, Afrika qitʼasining Nok manzilidagi sopol haykallar va boshqalar). Qadimgi davrida haykaltaroshlikda yangi bosqich boshlandi, bu davr uslub rang-barangligi, mavzu va turlarining koʻlami bilan ajralib turadi. Bu jihatdan haykaltaroshlikda Qadimgi Sharqning alohida oʻrni bor: ilk bor mahobatli haykallar, dastgoh portretlari, joʻshqin, harakatga toʻla boʻrtma tasvirlar yaratildi. Shumer va Akkad, Bobil va Ossuriya yodgorliklari, Misrdagi mahobatli haykallar, nafis boʻrtma tasvirlar shu davrning nodir yodgorliklaridir. Oʻrta Sharq, jumladan, O’rta Osiyo hududida yaratilgan Xorazm, Sugʻd, Baqtriya yodgorliklari, mahobatli haykal va boʻrtma tasvirlari, mayda haykalchalar, amaliy sanʼat buyumlarini bezashda ishlangan turli badiiy shakllar davrning boy madaniyatidan dalolat beradi. 261-savol. Yevropada topilgan ibtidoiy san'at namunalari. Ibtidoiy sanʼat - ibtidoiy jamoa tuzumi davri sanʼati. Ilk namunalari hozirgi tipdagi odam paydo boʻlgan soʻnggi paleolit davri (taxminan mil. av. 30ming yilliklar) ga mansub. I. s. ibtidoiy jamoa kishisiga dunyoni oʻzgartirishda orttirgan tajribalarini avloddan avlodga uzatuvchi kuch, dunyo toʻgʻrisidagi tushuncha va bilimlarini aks ettiruvchi vosita boʻlib xizmat qilgan. Tasvirlash ibtidoiy odam uchun oʻz tushuncha va maʼnaviy madaniyatini, tasavvurini ifodalashga xizmat qilgan. Shular zaminida asta-sekin inson faoliyatining turli shakl va kUri-nishlari yuzaga kelgan. Sanʼatning yuzaga kelishi insoniyat taraqqiyotida buyuk bosqich boʻldi. Ibtidoiy jamoa ichida ijtimoiy aloqalarni yuzaga kelishiga, maʼnaviy olamni, ularning goʻzallik haqidagi tushunchalarini shakllanishiga xizmat qilgan sanʼat oʻz rivojida animizm (tabiat hodisalariga insoniy fazilatlarni berish) va totemizm (hayvonlarga sigʻinish, urugʻ jamoasining kelib chiqishini biror hayvonga taqalishi) kabi afsona va qarashlarga tayangan. Dastlab sodda shakli, belgi tarzidagi tasvirlardan asta-sekin hayvonlar xususiyati, koʻrini-shi, harakterini haqkrniy va toʻlaqonli tasvirini yaratishga oʻtishdan va shular asosida kishilar qayoti, yashash tarzi haqida keng mulohaza yuritadigan murakkab kompozitsiyalar yaratish jarayoniga yetib borgan, realistik shakllar zaminida esa soddalashtirilgan handasiy shakllar darajasiga qadar koʻtarilgan belgi va siymolar orqali murakkab his-tuygʻu, fikrlarni ifodalovchi naqsh mujassamotlari va yozuvlar paydo boʻlishiga olib kelgan. I. s ning ilk namunalarida ovchilik bilan shugʻullangan inson oʻz muhitini — ov manzaralarini aks ettirib gʻorlarning devorlariga, qoyatoshlar va b. ga ishlagan tasvirlarida (boʻyab, boʻrtma hosil qilib ishlangan), loydan tayyorlangan, toshni yoʻnib ishlagan haykallarida ovlanadigan hayvonlar (zubr, ot, ki-yik, mamont, yovvoyi hayvonlar va b.), odamzotlarni (koʻproq ayollar)ni ifodalagan (Fransiyaning La-Ferrasi, Lasko gʻorlari, Ispaniyaning Altamira gʻori, Sahroi Kabirning Tassilin-Ajar degan joyidagi qad. odamlar yashagan qarorgoxlar va b.). Ibtidoiy sanʼatkorlar tasviriy sanʼatning hamma turlari (rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik) ga mansub asarlarida hayotni sinchkovlik bilan kuzatganlari koʻzga tashlanadi. Odam va odamsifat maxluklar, qoʻl izlari, chizma belgilar va b. tasvirlar kam uchraydi. Gʻordagi tasvirlar qora, qizil, sariq va jigarrang mineral boʻyoklar bilan ishlangan, barelyef koʻrinishidagi tasvirlar kam, sodda realizmga xos hay-kaltaroshlik (odam va hayvon shakllari), badiiy (suyak va yogʻoch) oʻymakorlik namunalari paydo boʻlgan. Tabiat ibtidoiy afsonalarga asoslangan insoniy sifatlarga ega boʻlgan obrazlarda aks ettirilgan. Meʼmorlik rivojlanib, uylar yertoʻla tarzida dumaloq, toʻrtburchak shaklida qurilgan, bunday xonalarga uzun yoʻlaklar orqali kirilgan. Baʼzan xom-ashyolar sifatida yirik hayvonlarning suyaklaridan foydalanilgan. Bunday sanʼat namunalari Ukraina, Belorussiya, Sibirdan koʻplab topilgan. Altamira – Ispaniyaning San-tander viloyatidagi qoyatosh rasmlari saqlangan gʻor. 1875-yildan ispan arxeolo-gi Marselino Sautuola topib oʻrgangan. Gʻorda rang-barang boʻyoqpar bilan ishlangan hayvonlar (yovvoyi ot, toʻngʻiz, bugʻu va togʻ echkilari)ning tasvirlari topilgan. Suratlarning uz. 2,2 m gacha yetadi. Rasmlar yaxshi saqlangan, oʻta kuzatuvchanlik, hayvonlarning anatomik tuzilishi va holatining aniq berilishi, shakllarni yasashda chiziq va boʻyoq dogʻlarini erkin qoʻllanilishi bilan diqqatni jalb eta-di. A. tasvirlarining topilishi pale-olit davri gʻor va qoyatosh rasmlarini oʻrganishga turtki boʻldi. Gʻordagi tas-viriy san’at obidasi madlen davriga oid. A. gʻoridagi madaniy qatlamlardan yuqori paleolitning salyutre va madlen davrlariga mansub tosh qurollar va tur-li hayvonlarning suyak qoldiqlari to-pilgan. Lasko g‘orining topilishi borasida bir qancha taxminlar ilgari suriladi. Ular ko‘pincha bir-biriga qarama qarshi keladi: it tomonidan topilgan, to‘p o‘yini paytida topilgan yoki ilgaridan ma’lum bo‘lgan izlanishlar natijasida topilgan. Nima bo‘lganda ham, bu ikki bosqichda, ya’ni 1940-yilning 8 va 12-sentabr kunlari amalga oshirilgan. Lasko-Eng ko‘p tarqalgan versiya esa quyidagicha: 1940-yilning 8-sentabr kuni Marsel Ravidat o‘rtoqlari Jan Klozel, Moris Keyrua va Luis Periyelar bilan Montinyak qishlog‘ida sayr qilib yurganida tasodifan g‘orning kirish qismiga duch kelib qoladi. Sayr vaqtida ularning iti Robot bir quyonni quvib ketadi va quyon bir tuynukka kirib ketadi. G‘or haqida ilk ma’lumotlarni yozgan shaxs esa Anri Breil bo‘ldi. U 1940-yil oxiridan boshlab hisobotlar berdi va u yerdagi tasvirlarni o‘rganish maqsadida bir necha haftalab hududda qolib ketdi. G‘ordagi tasvirlarni u Yuqori paleolit davriga oidligini ilgari surdi va Gravet madaniyatiga taalluqli deb hisobladi. 1952-yildan 1963-yilgacha Breilning iltimosiga binoan Andre Glori tomonidan 120 metr kvadrat maydondagi qoyatosh rasmlarining fotosuratlari olindi. Ularda 1 433 ta tasvir jamlangan edi, bugungi kunda ularning soni 1 900 tani tashkil etadi. Keyinchalik parietal tasvirlar va ularning atrofi ham bir qator olimlar tomonidan o‘rganildi va o‘rganilmoqda. G‘or topilgan yiliyoq tarixiy obida sifatida ro‘yxatdan o‘tkazildi. G‘or joylashgan hudud ham keyinchalik tarixiy obyekt sifatida ro‘yxatdan o‘tdi. 1979-yil oktabr oyida esa Vazer vodiysidagi boshqa g‘orlar singari 262-savol. O’zbеkistondagi qoyatosh rasmlarining namunalari. Zarautsoy rasmlari - Oʻzbekiston hududidagi eng qadimgi qoyatosh rasmlari. Hisor tizmasining janubi-gʻarbida. Koʻhitang togʻining sharqiy yon bagʻridagi Zarautsoy darasidagi ungir va kamar toshlariga ishlangan ibtidoiy sanʼatnint nodir namunalari. Surxondaryo viloyatida, Termizdan 100– 110 km shimoli-gʻarbda. 1912-yilda I. Fyodorov tomonidan topilgan. Arxeolog G. Parfyonov (1940—45), keyinchalik A. Roginskaya (rassom), A. Formozov, A. Kabirovlar tomonidan oʻrganilgan. 200 dan ortiq rasmlar mezolit, neolit va keyingi davrlarga mansub. Rasmlar chizma tarzida kontur va soya uslubida qizil angob (oxra) bilan chizilgan. Z.r.da odamlarning itlar yordamida yovvoyi buqalarni ov qilish manzarasi tasvirlangan. Hayvonlar (yovvoyi buqa, it, tulki, yovvoyi choʻchqa, burama shoxli echki, jayran, togʻ echkisi, hasharot va b.), turli buyumlar (oʻqyoy, nayza, oʻroqsimon qurollar), niqoblangan odamlar va b. oʻziga xos tarzda hayotiy qilib ishlangan. Z.r. ibtidoiy sanʼatning noyob yodgorligi sifatida yodgorliklarni muhofaza qilish "qizil kitob"iga kiritilgan. Sarmishsoy, Xonbandi, Zarautsoy qoyatosh rasmlari YuNESKOning Umumjahon merosi ro‘yxatiga kiritiladi. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi tomonidan 2018-yil davomida sohada amalga oshirilgan ishlar va 2019-yilda ko‘zlangan rejalar yuzasidan o‘tkazilgan anjumanda ma’lumot berildi, deb yozadi “Xalq so‘zi”.. Sarmishsoy rasmlari — Qoratogʻ (Navoiy viloyati)ning jan. yon bagʻridagi Sarmishsoy darasi qoyatoshlariga oʻyib ishlangan rasmlar. 1958-yilda X.Muhamedov tomonidan topilgan. 1966-yildan i.t. ishlari olib borilmoqda (dastlab N. Toshkanboyev, keyinrok, A. Kabirov, 1960—70y.lar; 1993-yildan M. Xoʻjanazarovvab.). Mil. av. 4— 1ming yillikka va undan keyingi davrlar (mil. 1—7-asrlar)ga mansub 4 mingga yaqin rasmlar bronza, temir va tosh bilan uribchoʻkichlab sxematik, kontur, soya va naqshdor uslubda ishlangan. Sarmishsoy rasmlarida yovvoyi hayvonlarni ov itlari yordamida ovlash, hayvonlarning oʻzaro urushi, chorvachilik, rake tushayotgan odamlar, liniy marosimlarning ijro etilishi bilan bogʻliq manzaralar tasvirlangan. Xonaki va yovvoyi hayvonlar, oʻqyoy, xanjar, qilich, nayza kabi turli buyumlar, kiyimlar (dubulgʻa, uchli quloqchin, kalta chopon, oyoq kiyimi va boshqalar) tasviri oʻziga xos tarzda yuksak maxrrat bilan nozik, hayotiy qilib ishlangan. Sr. ibtidoiy sanʼatning nodir yodgorligi hamda shu hududda yashagan kad. xalqlarning hayoti, hayvonot dunyosi tarixini oʻrganishda muhim arxeologik yodgorlik obidasi sifatida kimmatlidir. 263-savol. Arxеologik davrlashtirishda mеhnat qurollari yasalgan materiallarning ahamyati. Arxeologiya institutining tashkil etilishi (1970) Oʻzbekistonda arxeologik tadqiqotlarni yanada kengaitirishga imkon berdi. 70–80-yillarda institut jamoasi tomonidan Oʻzbekistonning deyarli barcha viloyatlarida keng qamrovli arxeologik kuzatuv va qazishlar oʻtkazilib, oʻtmishning eng qadimgi davri – tosh asridan to soʻnggi oʻrta asrlarga mansub koʻplab nodir yodgorliklar topildi. Mas, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo, Fargʻona, Samarqand viloyatlarida Teshiktosh, Amir Temur, Omonqoʻton, Obirahmat, Xoʻjakent, Qapchigʻay, Obishir, Qoratogʻ, Xoʻjamazgil (M. Qosimov, Oʻ. Islomov, N. Toshkenboyev, R. Sulay-monov, M. Xoʻjanazarov) kabi qadimgi tosh davri gʻor makonlari hamda Xorazm choʻllarida yangi tosh (neolit) va jez davri makonlari (A. Vinogradov, M. Itina) oʻrganilishi diqqatga sazovordir. Bu yodgorliklardan topilgan ashyoviy materiallar Oʻzbekiston tarixining eng qadimgi davri manzarasini tiklashda asosiy manba boʻlib xizmat qildi. Ayniqsa Oʻzbekistonning janubiy tumanlarida qadimgi dehqonchilik madaniyatiga tegishli koʻplab yodgorliklarning (So-pollitepa, Jarqoʻton, Kuchuktepa, Mir-shodi) topilishi va oʻrganilishi (A. Askarov, T. Shirinov, Sh. Shaydullayev) qadimgi Baqtriya madaniyatining genezisi, taraqqiyot bosqichlari va bu yerlarda ilk shahar madaniyatining shakllanish jarayonini kuzatish imkonini berdi. Maxsus tadqiqotlar Samarqand, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm viloyatlari va Fargʻona vodiysi, Qoraqalpogʻiston hududidagi qadimgi shaharlarni oʻrganishga bagʻishlandi. Ayniqsa qadimgi shaharlar – Yerqoʻrgʻon (R. Sulaymonov, M. Isomiddinov), Qanqa (Yu. Buryakov), Eski Termiz (Sh. Pidayev, T. Annayev), Dalvarzintepa (E. Rtveladze, B. Turgʻunov), Shoshtepa va Oqtepa (M. Filanovich), qadimgi Buxoro va Poykend (A. Muhammadjonov, Jez davriga oid sopol buyumlar (miloddan avvalgi 2-ming yillik oʻrtalari). J. Mirzaahmedov, Sh. Odilov), Axsikat va Pop (A. Anorboyev, B. Matboboyev), Afrosiyob (X. Oxunboboyev, M. Isomiddinov), Xiva (M. Mambetullayev), Mizdahqon (V. Yagodin) kabi yod-gorliklarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar samarali boʻldi. Xorazm va Zarafshon vodiysida Ya. Gʻulomov, B. V. Andrianov, A. R. Muhammadjonov va boshqalarning qadimgi irrigatsiya va dehqonchilik vohalarining vujudga kelishi jarayonlarini oʻrganish borasida olib borgan arxeologik va etnografik izla-nishlari alohida ahamiyatga ega boʻldi.Bu davrda Zarafshon vodiysi, Xorazm, Surxondaryo va Sirdaryo vohalari hamda Fargʻona vodiysida olib borilgan ar-eologik va antropologik izla-nishlar tufayli Oʻrta Osiyo, xususan Oʻzbekiston yerlarida yashovchi aholining asosiy antropologik tiplarga boʻlinganligi ularning shakllanish tarixini yoritish imkonini berdi; oʻzbek etnosining oʻziga xos xususiyatlari, tub etnik elementlarning ularga kelib qoʻshilgan etnoslar bilan qorishib ketish jarayoni kuzatildi. Bu masalaga oydinlik kiritishda T. Xoʻjayov, K. Shoniyozov va boshqa hissasi salmoqli boʻldi. Shu asnoda A. fanining turli davr va yoʻnalishlari boʻyicha il-miy maktablar tarkib toddi. Ularga Ya. Gʻulomov, S. P. Tolstov, A. P. Okladnikov, M. Ye. Massoy va G. A. Pugachenkova kabi olimlar asos soldi. Yirik asar va risolalar nashr etildi.Mustamlaka davrida Oʻrta Osiyo, jumladan Oʻzbekiston hududidan topil-gan eng nodir arxeologik topilmalar, 664qoʻlyozma asarlar talon-taroj etilib Moskva, Sankt-Peterbu Miloddan avvalgi 200 ming yil e. Homo sapiens Xitoyda paydo bo'ldi.Bu davrning eng muhim ixtirosi yangi universal asbob - qo'l boltasining yaratilishi edi. Dastlab, qo'l boltalari chipping texnikasi yordamida qilingan. Bir uchi ikki tomondan kesilib, uni o'tkirlashdi. Toshning qarama-qarshi uchi qo'lning kaftida ushlab turishi uchun ishlov berilmagan. Natijada qirrali zigzagli va uchi uchli xanjar shaklidagi asbob paydo bo'ldi. Keyin asbobning ishchi qismi yana ikki yoki uchta chip bilan tuzata boshladi, ba'zan esa ta'mirlash yumshoqroq material, masalan, suyak yordamida amalga oshirildi. Shu bilan birga, universal qo'l maydalagich bilan bir qatorda, toshlarni parchalashda olingan bir necha turdagi yoriqlar paydo bo'ldi. Bular yupqa bo'laklar, o'tkir qirrali bo'laklar, kalta qalin bo'laklar edi. Chiplash texnikasi quyi paleolit davrida (miloddan avvalgi 100-40 ming yillar) tarqalgan. Sinantrop yashaydigan joylarda, masalan, Pekin yaqinidagi tosh g'orlarda tosh asboblar bilan birga olov qoldiqlari topilganOlovdan foydalanish insoniyat taraqqiyotidagi eng muhim bosqichlardan biridir. Olovni qabul qilish va ishlatish odamlarning yashash va yashash imkoniyatlarini kengaytirishga imkon berdi, turli xil ovqatlar va pishirish uchun imkoniyatlar yaratildi. Olov yirtqichlardan himoyalanishning yangi usullarini taqdim etdi. Va bugungi kunda olov ko'plab texnologiya sohalari uchun asosdir. Eng qadimgi davrda odamlar faqat tabiat hodisalari natijasida - yong'inlar, chaqmoqlar va boshqalar natijasida olov hosil qilganlar. Olov kaminlarda saqlangan va uni doimo qo'llab-quvvatlagan.Kuygan qattiq nuqtalari bo'lgan uzun yog'och nayzalar paydo bo'ladi. Bunday nayzalarni ixtiro qilgan ovchilar hayvonlarni ovlash uchun qo'l boltalaridan ham foydalanganlar.Miloddan avvalgi 150-40 ming yillar e.Neandertallar, shuningdek, ehtimol, insoniyatning boshqa ajdodlari yuqori paleolit davrida olov yoqish san'atini o'zlashtirgan. Insoniyat tarixining keyingi rivojlanishini belgilab bergan bu buyuk ixtironing aniq sanasini aniqlash qiyin.Dastlab, yong'in yog'och buyumlarning ishqalanishi bilan qabul qilingan, tez orada tosh toshga tegib, uchqun paydo bo'lganda, ular o'ymakorlik bilan olovni qabul qila boshladilar. Olovni tayyorlashning asl usullari haqida boshqa fikrlar ham mavjud - birinchi navbatda, olov kesish, keyinroq - ishqalanish orqali olingan. Keyingi davrda ishqalanish orqali olov yoqish uchun kamon tipidagi qurilma ishlatilgan. Olovni qanday yoqishni o'rgangan odam qaynatilgan go'shtni iste'mol qila boshladi, bu uning biologik rivojlanishiga ta'sir qildi. Biroq, yong'in odamni sovuqning boshlanishidan qutqara olmadi. Omon qolish uchun odamlar uy-joy qurishni boshladilar. Hozirgi vaqtda tosh qurollarni qayta ishlash usullari va usullarida o'zgarishlar mavjud. Ular tosh tugunidan - yadrodan (yadro) maydalash natijasida olingan yoriqlardan yasala boshlandi. Chaqmoqtosh yadrosi oldindan ishlov berilgan. Dumaloq chig'anoqlar unga ma'lum bir shakl berdi, sirt kichikroq bo'laklar bilan tekislandi, shundan so'ng plitalar yadrodan yorilib, undan nuqta va yon qirg'ichlar yasalgan. Pichoqlar bo'laklarga qaraganda cho'zilgan, shakli va kesmasi ingichkaroq edi; chipping keyin plastinka bir tomoni silliq edi, va boshqa tomoni qo'shimcha qayta ishlash duchor bo'ldi - nozik kaltaklash. Tosh yadrolaridan maydalagichlar, kesuvchilar, matkaplar va ingichka pichoq shaklidagi plastinkalar yasalgan. Hayvonlar maxsus qazilgan teshiklar yordamida ushlangan. Yaylov xo‘jaligining kengayishi va hayvonlarni ovlash bilan jamoaning tashkil etilishi yaxshilanadi. Qoidaga ko'ra, ov harakatchan va aylanma xarakterga ega edi. Uy-joylar, g'orlar, toshli teraslar, ibtidoiy qazilmalar va binolar uchun poydevorlari erga chuqur kirib borgan. Neandertallar ancha keng maydonlarni egallagan. Ularning izlari shimolda, xususan G'arbiy Sibir pasttekisligida, Transbaykaliyada, o'rta Lena vodiysida topilgan. Bu odam olov chiqarish va undan foydalanishni o'rganganidan keyin mumkin bo'ldi. Bu vaqtda tabiiy sharoitlar ham o'zgaradi, bu esa insonning turmush tarziga ta'sir qiladi. Uzoq vaqt davomida, metallar paydo bo'lgunga qadar, mehnat qurollari asosan toshdan yasalgan, shuning uchun qadimgi tosh davri (paleolit), o'rta tosh davri (mezolit) va yangi tosh davri (neolit) deb nomlangan. Paleolit, o'z navbatida, quyi (erta) va yuqori (kechki) ga bo'linadi. Muzlik davridan keyin yangi geologik davr boshlanadi - Golosen. Iqlim tobora isib bormoqda. Sovuq hududlarning rivojlanishi insonning kiyimida yangi o'zgarishlarni nazarda tutadi. U o'ldirilgan hayvonlarning terisidan yasala boshlandi. Quyi paleolit davridayoq ko'plab asboblar hayvonlarning suyaklari va shoxlaridan yasalgan bo'lib, ularni qayta ishlash yanada mukammallashgan. Suyaklardan yasalgan buyumlar o'ralgan, parchalangan, kesilgan, bo'lingan, sayqallangan. Miloddan avvalgi 40-12 ming yillar e. Zamonaviy insonning shakllanishi tugadi. Uning qoldiqlari quyi paleolit davrida texnikaning kelib chiqishidan dalolat beruvchi buyumlar va asboblar bilan birga topilgan. Inson posyolkalari yer sharining kattaroq hududiga tarqalgan. Bu uning tajribasi, bilimi, texnologiyaning rivojlanishi tufayli mumkin bo'ldi, bu odamga turli xil iqlim sharoitlariga moslashishga imkon berdi. Tosh plitalari paydo bo'ladi, pichoqlar perkussiya texnikasi yordamida qilingan. Yupqa kesma pichoqlar suyak asboblari - retoucherlar yordamida ikkilamchi ishlov berishdan o'tkazildi. Retoucherlar boshqa asboblarni teginish uchun vositalar va boshqa vositalarni yaratish uchun tarixdagi birinchi vositadir. Har xil turdagi anvillar buyumlarni retushlash uchun yadro sifatida ishlatilgan. Universal maydalagichlar chipping texnikasidan foydalangan holda tayyorlangan maxsus asboblar bilan almashtirilmoqda. Bunday holda, tor plitalar kichik yadrodan - keyinchalik ikkilamchi ishlov berishdan o'tgan ish qismlaridan uriladi. Ibtidoiy tosh poʻstlogʻi, keski, keski, arra, yon qirgʻich, keskich, burgʻu va boshqa koʻplab asboblar ishlab chiqariladi. Paleolitda va ayniqsa neolitda tosh burg'ulash yordamida burg'ulash texnikasi tug'ilgan va rivojlangan. Dastlab, teshiklar ular bilan oddiygina qirib tashlandi. Keyin tosh matkapni milga bog'lab, ikki qo'l bilan aylantira boshladilar. Qo'shish asboblari paydo bo'ladi: tosh yoki chaqmoq toshli plitalar yog'och yoki suyak tutqichga ulangan. Yaxshilangan asbob-uskunalar yordamida yogʻoch, suyak va shoxdan yasalgan buyumlar va asboblar: arralash va chizish yoʻli bilan avizolar, teshikli ignalar, qarmoqlar, belkuraklar, garpunlar va boshqalarni tayyorlash ancha kengaytiriladi. Melaneziya orollarida ibtidoiy qabilalar teshik ochish uchun avvaliga tekis toshni isitib, keyin vaqti-vaqti bilan bir joyga sovuq suv tomchilarini tomizib, mikroskopik chiplar hosil qilgan, bu esa takroriy takrorlanish natijasida yuzaga kelgan. , depressiya va hatto teshik shakllanishiga olib keldi. Frantsiyada, Aurignacda, yuqori paleolit davri joylarida birinchi suyak ignalari topilgan. Ularning yoshi taxminan miloddan avvalgi 28-24 ming yilliklarga to'g'ri keladi. e. Ular terilarni osongina teshdilar va iplar o'rniga o'simlik tolalari yoki hayvonlarning tendonlari ishlatilgan. Ular asbobni yaxshilash uchun ishlatilgan yaxshilangan qo'shimcha matkaplardan foydalanishni boshladilar. Misol uchun, astar asboblari kaftlar orasiga qisilgan va aylantirilgan. Keyin ular kamonni burg'ulashni qo'llashni boshladilar (kamon milga o'ralgan va kamonni sizdan uzoqlashtirdi va siz tomon siljitdi, ikkinchi qo'l bilan milni ushlab, uni ish qismiga bosdi), bu esa ancha samaraliroq bo'ldi. qo'llanma. Dugouts qurish texnikasi takomillashtirilmoqda, poydevori erga chuqur kirib boradigan kulbalar turidagi turar-joylar qurilmoqda. Kulbalar katta hayvonlarning suyaklari yoki tishlari bilan mustahkamlangan, ular bilan devorlar va shiftlar ham yotqizilgan. Pastki loy devorlari va devorlari shoxlardan to'qilgan va ustunlar yoki qoziqlar bilan mustahkamlangan kulbalar mavjud. Suyuq oziq-ovqat isitiladi va tabiiy tosh bo'shliqlarda qaynatiladi, bu erda isitish uchun issiq toshlar tashlanadi. Kiyimlar hayvonlar terisidan tikilgan. Shu bilan birga, teri yanada chuqurroq qayta ishlanadi, alohida terilar hayvonlarning paychalari yoki ingichka charm tasmalar bilan tikiladi. Terini qayta ishlash texnologiyasi ancha murakkab. Qayta ishlash jarayoni mashaqqatli va kimyoviy usullarni o'z ichiga oladi, bunda teri tuz eritmasiga namlanadi, so'ngra har xil turdagi daraxtlarning qobig'ining yog'i va sharbati teriga surtiladi. Hayvonni ovlash uchun odam itni o'rgatadi. Yuklarni yerdan tashish va harakatlanish uchun chanalar ixtiro qilingan. Ushbu davrning oxiriga kelib, ba'zi xom ashyo turlari allaqachon uzoq masofalarga ko'chiriladi, masalan, kesish va teshish asboblari va boshqa asboblar ishlab chiqarilgan arman obsidiani (vulqon shishasi) deyarli 400 km ga tashiladi. Birinchi qayiq va sallar baliq ovlash uchun butun yog'ochdan yasalgan. Baliqlar tayoq va arpunlar bilan tutiladi, to'rlar paydo bo'ladi. Binolarning yuqori qismini qoplash uchun cho'tka tomlari to'qiladi. Savat yasash to‘quv texnikasining boshlanishi hisoblanadi. Ba'zi arxeologlarning fikriga ko'ra, kulolchilik hunarmandchiligining boshlanishi to'qilgan savatlarning loy bilan qoplangani, so'ngra olovda yoqib yuborilganligi bilan qo'yilgan. Kulolchilik va kulolchilik texnika tarixida, ayniqsa metallurgiyaning dastlabki davrida juda muhim rol o'ynagan. Keramika ishlab chiqarishning boshlanishiga misollar olovda pishirilgan loydan yasalgan haykalchalardir. rg, shuningdek boshqa xorijiy mamlakatlarga tashib ketildi. miyati. 264-savol. Yer tarixining gеologik davrlarga bo`linishi. Yer tarixi taxminan 7 milliard yil bo'ldi. Bu vaqt mobaynida, bizning uy davr o'zgarishi natijasi edi muhim o'zgarishlar, ro'y berdi. Geologik davrlar xronologik hozirgi kungacha tashkil etilganidan buyon dunyoning butun tarixi oshkor. GEOLOGIK XRONOLOGIYA. Ancha yillar guruhlari davrlarda va muddatlari sifatida er yuzida, tarixi guruhlangan muayyan xronologiya hisoblanadi. birinchi International Kongress geologiya Yer dönemselleştirilecek vakili alohida xronologik ko'lamini, ishlab chiqilgan. Bu xronologik tartibda, barcha geologik davrlar aks bugun natijasida keyinchalik, bu soha, yangi ma'lumotlar bilan boyitilgan va o'zgaradi. YERNING SHAKLLANISHIsayyora yaratish hisoblanadi Yer geologik davrlar xronologik ularning kelib iz. Olimlar Yer taxminan 4,5 milliard yil oldin tashkil etilgan xulosaga keldi. uning shakllanishi juda jarayon juda uzoq bo'lgan va kichik kosmik zarralar yana bir 7 milliard yil oldin boshlangan bo'lishi mumkin. Vaqt, tortishish kuchi, uni rivojlanayotgan sayyoraga tushib organlari tezligini oshiradi bilan birga o'sdi. Kinetik energiya Yerning bosqichma-bosqich iqlim o'zgarishi sabab, issiqlik aylanadi.Yer yadrosi, olimlar taxminlarga, million bir necha yuz yil, tashkil etilgan sayyora bosqichma-bosqich sovutish keyin. Ayni paytda, erigan markaz Yerning massasi 30% o'z ichiga oladi. Boshqa rivojlantirish sayyora, olimlar ko'ra, hali tayyor emas qamrab olgan. Davrlar. Yerning Geologik Tarixi sayyora Yer tarixi taxminan 7 milliard yil bo'ldi. Bu vaqt mobaynida, bizning uy davr o'zgarishi natijasi edi muhim o'zgarishlar, ro'y berdi. Geologik davrlar xronologik hozirgi kungacha tashkil etilganidan buyon dunyoning butun tarixi oshkor. xronologik tartibda geologik davrlar GEOLOGIK XRONOLOGIYA
xronologik tartibda geologik davrlar GEOLOGIK XRONOLOGIYA
Bu shkala eng katta birlik eonothem, davrlar yoki davrlar bo'lgan. Silüriyen ad
Yer yadrosi, olimlar taxminlarga, million bir necha yuz yil, tashkil etilgan sayyora bosqichma-bosqich sovutish keyin. Ayni paytda, erigan markaz Yerning massasi 30% o'z ichiga oladi. Boshqa rivojlantirish sayyora, olimlar ko'ra, hali tayyor emas qamrab olgan. xronologik tartibda Yerning geologik davrlar ad
Bu vaqtda, shakllantirish bor edi po'stining, quruqlik va suv. Barcha bu era eng uchun vulqon faoliyati davomida sodir bo'ldi. butun dunyoda taxtali Prekambriyen yilda tashkil etilgan, balki hayot izlari juda kam uchraydi. KATARCHEAN EON
Badiiy Yer yuzasida faol vulqon va geotermal o'zgarishlar Hadean davrida bizni tortadi. Biroq, aslida, bu to'g'ri emas. Katarchean EON - vulqon faoliyati ko'rsatilgan emas edi, va E. yuzasi sovuq jikkakkina sahro bir vaqt. tez-tez landshaft tekislab zilzila yuz-da. yuzasi qalin kul asosiy modda bilan qoplangan qatlami regolite o'xshardi. vaqtda kuni faqat 6 soat tashkil etdi.
xronologik tartibda geologik davrlar GEOLOGIK XRONOLOGIYA
Bu shkala eng katta birlik eonothem, davrlar yoki davrlar bo'lgan. Silüriyen ad
Yer yadrosi, olimlar taxminlarga, million bir necha yuz yil, tashkil etilgan sayyora bosqichma-bosqich sovutish keyin. Ayni paytda, erigan markaz Yerning massasi 30% o'z ichiga oladi. Boshqa rivojlantirish sayyora, olimlar ko'ra, hali tayyor emas qamrab olgan. xronologik tartibda Yerning geologik davrlar ad
Bu vaqtda, shakllantirish bor edi po'stining, quruqlik va suv. Barcha bu era eng uchun vulqon faoliyati davomida sodir bo'ldi. butun dunyoda taxtali Prekambriyen yilda tashkil etilgan, balki hayot izlari juda kam uchraydi. KATARCHEAN EON
Badiiy Yer yuzasida faol vulqon va geotermal o'zgarishlar Hadean davrida bizni tortadi. Biroq, aslida, bu to'g'ri emas. Katarchean EON - vulqon faoliyati ko'rsatilgan emas edi, va E. yuzasi sovuq jikkakkina sahro bir vaqt. tez-tez landshaft tekislab zilzila yuz-da. yuzasi qalin kul asosiy modda bilan qoplangan qatlami regolite o'xshardi. vaqtda kuni faqat 6 soat tashkil etdi. ad Yerning geologik tarixi ARXEY EON 4-2,5 milliard yil oldin - to'rt, ikkinchi asosiy EON Yer tarixida 1,5 milliard yil davom etdi. So'ngra yer hali bir atmosfera bor yo'q edi, shuning uchun hayot yo'q edi, lekin bu eon kislorod etishmasligi tufayli bakteriyalar paydo keladi, ular anaerob bo'ladi. ularning faoliyati natijasida biz hozir bunday temir, uglerod, oltingugurt va nikel kabi minerallarning konlari bor. muddatli "Arxey eonining" tarixi bu mashhur amerikalik olim Jon. Dan taklif 1872, o'z kelib ega. Archaean EON, oldingi farqli o'laroq, yuqori vulqon faoliyati va emirilishi bilan ifodalanadi. PROTEROZOYGA EON Biz xronologik tartibda geologik davrlar ko'rib, keyingi milliard yil proterozoyga oldi. Bu davr ham yuqori vulqon faoliyati va cho'kindilari bilan xarakterlanadi, eroziya, shuningdek, katta hududlar bo'ylab cho'zilgan.T hosil bo'ladi. N. Gorizontal Baikalian yig'iladigan. Ayni paytda, ular tekisliklarda kichik tepaliklar mavjud. Bu eon qoyalar Mixo, rangli ruda va temirga juda boy.protozoa, suv o'tlari va zamburug'lar - Bu proterozoyga davrida birinchi jonzotlarni ekanligini ta'kidlash lozim. era oxiriga kelib, qurtlarni, dengiz umurtqasizlar, mollyuskalar paydo bo'ladi. FANEROZOY EONIochiq va yashirin - xronologik tartibda barcha geologik davrlar ikki turga ajratish mumkin. Fanerozoy aniq anglatadi. Bu paytda mineral karkas bilan tirik organizmlar bir qator bor. uning izlari deyarli tufayli mineral karkas yo'qligi topilmadi, chunki Fanerozoy oldingi davr, yashirin, deb ataladi.sayyoramizning tarixi so'nggi 600 million yil Fanerozoy eoni chaqirdi. 540 million yil avval yuz bergan kembriy portlash, va sayyoraning tarixida besh asosiy tükenişiydi - bu eon eng muhim voqealar. KAMBRIYEN EON DAVR Katarchean va arxey davomida hech qanday umum qabul davrlar va davrlar bor edi, shuning uchun biz ularni ko'rib chiqish uchun o'tish olaman. Proterozoyga ham uchta yirik davrlarga iborat: Palaeoproterozoic - .. R e qadimiy tashkil topgan siderit, riasiysky davri oroziry va Shtatlari. Bu davrning oxiriga kelib, atmosferadagi kislorod konsentratsiyasi joriy darajasiga etgan. Mesoproterozoic - o'rtacha. Kalima, ektazisi va devorlar - Bu uch davr iborat. suv o'tlari va bakteriyalarning bu davrda uning ravnaqi cho'qqisiga yetdi. Neoproterozoic - yangi, Tonia, kriogen va Ediacaria iborat. Bu vaqtda, birinchi supercontinent shakllantirish - keyin Rodinia, lekin lavha qaytib ketdi. sovuq muz yoshi sayyoramizning eng muzlab davomida Mesoproterozoic deb nomlangan bir davrda, bo'lib o'tdi. FANEROZOY EONI DAVRI Bu EON uch katta davrlar bo'lingan, bir-biridan juda farq: Paleozoy, yoki qadimiy hayot davri. Bu haqida 600 million yil avval boshlangan va 230 million yil avval nihoyasiga yetdi. Paleozoy 7 davrlarida iborat: Kembriy (Yerda bu davrda hayvonlar zamonaviy turlarini paydo bo'ladi, vodiy o'rtacha iqlimi, landshaft tashkil). Ordovisiyen (hatto Antarktida etarli darajada issiq dunyo bo'ylab iqlim, sezilarli darajada botiriladi er. Birinchi baliq qiyofasini amalga oshiriladi). Silüriyen davri (yirik ichki dengizlar bir shakllantirish bor, qir tufayli baliq yer. To'xtovsiz rivojlanish yuksaltirish uchun quritgich bormoqda. Silüriyen davri hasharotlar birinchi ko'rinishi belgilanadi). Devon (birinchi amfibiya va o'rmonlarning voqea). Quyi karbon (hukmronlik Ferns, tarqalishi köpekbalıkları). Yuqori va o'rta uglerod (birinchi ko'kda paydo). Perm (eng qadimgi hayvon o'lib,). Mezozoy, yoki sudralib vaqti. geologik tarixi Mezozoy davrida uch davrga bo'linadi: Trias (qirilib urug 'Ferns, gymnosperms birinchi dinozavrlar va sutemizuvchilar bor, hukmron). Jura (Evropa va Amerikaning g'arbiy qismi qismi sayoz dengizlar birinchi tishli qushlar paydo qoplangan). Mel (zarang va eman o'rmonlar ko'rinishi va dinozavrlar va tishli qushlar yo'qolib ketish eng yuqori rivojlanish). 265-savol. Arxеologik va gеologik davrlarning nisbati. Ma'lumki, tarix fani ikki xil manbalarga tayanib ish ko`radi – yozma va moddiy.Tarixning eng qadimgi davrga oid yozma manbalarningarxеologiyaning fan sifatida alohida ajralib chiqishiga sabab bo`lgan. Moddiy madaniyat manbalari yozma manbalardan ko`p marta qadimiyroq. Kishilar yozuvni 5000-6000 yillar oldin o`rgangan bo`lsa, tosh va boshqa ashyolardan qurol yasash bundan oldingi 2,5-3 mln yillarga borib taqaladi. Dеmak, kishilik jamiyati tarixining juda katta davri arxеologik manbalarga tayangan holda qayta tiklab talqin qilinadi. Arxеologiya o`tmishni yozma manbalar moddiy manbalardan ko`proq ma'lumot berishga qodir bo`lgan davrgacha o`rganadi. Arxеologiyaning o`rganish ob'yеkti xronologiyasi XV – XVI asrlardan yuqoriga ko`tarilmaydi. Ammo ba'zan arxеologiya hatto XX asrga oid yangi ma'lumot berishi mumkin. Arxеologiya insoniyatning o`tmish tarixini o`rganishda arxеologik ekspеditsiyalar natijasida topilgan ibtidoiy makonlar, qishloqlar, shaharlar, mudofaa va suv inshootlari, qoyatosh rasmlari hamda boshqa buyumlarga suyanib ish ko`radi. Arxеolgik ekspеditsiyalar dеyilganda viloyat, shahar, tuman, qishloq va boshqa joylarda moddiy madaniyat yodgorliklarini dala – tadqiqot yo`li bilan o`rganish usuli tushuniladi. Arxеologik ekspеditsiyalar va otryadlarning ish uslubi uch pog`onali bo`lib, arxеologik qidiruv, sinov va qazish ishlarini amalga oshirishdan iborat. Uning vazifasi yodgorlikning paydo bo`lish davri, qancha yashagani xususiyatlarini aniqlash hisoblanadi. Qidiruv (arxеologik razvеdka) va arxеologik qazuv davridayoq arxеologik manbalarni o`rganish boshlanadi. Qidiruv va qazuv chizmalar chizish, suratga tushirish va kundalik yuritish bilan qat'iy hujjatlashtirib boriladi. Qidiruv jarayonida quyidagi vositalardan foydalaniladi: piyoda yurish - yer ustidagi ashyolarni o`rganish; transport yordamida - yirik arxеologik yodgorliklar xaritaga tushiriladi; havodan kuzatish - samolyot yordamida aerofotosurat olish orqali qadimiy suv inshootlari va mudofa dеvorlari kuzatiladi; suv osti arxеologiyasi - ko`pincha okеan va dеngizlarda suv ostida qolgan yodgorliklar o`rganiladi. Gеologik jihatdan olimlar Yer qobig`ining paydo bo`lgan davridan boshlab to hozirgi kunga qadar bo`lgan taraqqiyotini 5 eraga - arxеy, proterozoy, palеozoy, mеzazoy va kaynazoyga bo`ladilar. Arxеy erasida yer shari hali qizib turgan bo`lib, faqat shu eraning oxiridagina dastlabki juda oddiy organizmlar paydo bo`lgan. Palеozoy erasi bеsh davrga bo`linadi: kеmbriy, silur, dеvon, toshko`mir, va perm davrlari. Mеzozoy erasi uch davrga bo`linadi: trias, yura va bo`r davrlari. Kaynazoy – yangi hayot erasi dеb nomlanadi va ikki qismga ajratiladi. Uning umumiy davri 60-70 million yilni tashkil etadi. To`rtlamchi davr kaynazoy erasining ikkinchi bosqichi bo`lib, 3 – 3,5 mln. yilni o`z ichiga oladi. Antropogеn ( grеkcha «antropos» – inson, «gеnеzis» – tug`ilish) yoki to`rtlamchi davr odamning kеlib chiqishi va rivojlanishi bilan bog`liq. «Antropogеn» so`zini birinchi bo`lib 1922 yilda A.P.Pavlov fanga kiritgan. To`rtlamchi davr boshlarida iqlim hozirgiga nisbatan issiqroq bo`lib, Pirеnеy yarimorolidan Xitoygacha bo`lgan maydonlar subtropik, Osiyoning janubi vaAfrikaning katta qismi esa tropik mintaqalar edi. 266-savol. O’rta Sirdaryo havzasida tosh va bronza davri yodgorliklari. Qayroqum madaniyati (mil.avv. II ming yillikning oxirgi choragi). Fargonaning janubi-garbi, Tojikiston shimoliy va Toshkent vohasining janubi-sharqiy chekka hududlarilarida tarqalgan madaniyat. Kichik hajimdagi manzilgohlar bir necha cho'ziq shaklli uylardan iborat. Aholi chorvachilik hamda dehqonchilik bilan shugullanganlar. Xojalikda metall quyish ishlari muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Kulolchilik buyumlari yassi taglik bo'lib, o'yiq chiziqli naqshli bezaklar bilan bezatilgan. Bu madaniyatda Tozabogyob va Andronov madaniyatlarining ta'siri ko'rinadi. Ular Chust va janubdagi otroq dehqonchilik madaniyatlari bilan ham aloqada bo'lishganlar. Chust madaniyati. Fargona vodiysida Qayroqum madaniyati bilan birgalikda Chust madaniyati (mil.avv. II ming yillik oxirlari) rivojlangan. Chust madaniyatiga oid mudofaa tizimi qoldiqlari, uy-joylar, qabrlar va xojalik o'ralari o'rganilgan. Bronza, tosh, suyaklardan yasalgan buyumlar ham mavjud. Chustliklar dehqonchilik, chorvachilik bilan shugullanganlar hamda kulolchilik, toqimachilik, bronza quyish ishlari bilan ham yaxshi tanish bo'lganlar. Fargona otroq dehqonchilik manzilgohlardan topib o'rganilgan topilmalar bu madaniyat sohiblarining O'rta Osiyoning janubi-garbiy va shimoli-sharqiy hududlari bilan aloqada bo'lganliklaridan guvohlik beradi. Janubiy Tojikistonning so'nggi bronza davri Beshkent va Vaxsh madaniyatlari. O'rta Osiyoning so'nggi bronza davri hududlariga xos qabilalarining yodgorliklari Janubiy Tojikistonda ham keng tarkalgan. Bu erdan utgan asrning 50-60-yillarida arxeolog olimlar A.M.Mandelshtam va B.A.Litvinskiylar tomonidan Kofirnahar va Vaxsh vohalaridan chorvador qabilalariga oid bir necha mozor-qorgonlar aniqlanib ularda qazishma ishlari olib borilgan. Ulardan Kofirnahar daryosining quyi oqimidagi togli Bishkent vohasidan Tulxar va Aruktov, Vaxsh vohasidan Tigrovaya Balka, Oyko'l, Jarko'l, Makonimor, Qizilsuv va boshqa shu kabi mozor-qo'rgonlarda arxeologik tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Ulardan birinchisi shartli ravishda Bishkent madaniyati, ikkinisi esa Vaxsh madaniyati nomi bilan yuritiadi. Bulardan tashqari Janubiy Tojikistonda Ko'ngirtut va Teguzak manzilgohlari ham o'rganilgan. Ilk Tulxar mozor-qo'rgonlarining ayrimlarida murdalar dafn etilgan, ayrimlarida esa kuydirib kuli ko'milgan. Katakomba usulidagi qabrlar ham mavjud qabrlarda qolda yasalgan sopol idishlar, bronzadan yasalgan buyumlar qo'shib ko'milgan. Ayrim qabrlarda kulolchilik charxida yasalgan chetdan keltirilgan sopol buyumlari ham mavjud. Beshkentliklar aholisi bir necha etnik guruhni tashkil etgan. Bu erdagi ayrim qabrlardagi marqumlarning tashqi qiyofasi tadqiqotchi antropologlarning xulosalariga ko'ra Andronovo madaniyatiga xos aholi vakillariga juda yaqin. Ularning xojaligida chorvachilik shakli ustunlik qiladi. Vaxsh vohasi mozor-qorgonlarda murdalarni kuydirish odati kuzatilmaydi. qabrlarning ko'pilligidagi kuzatuv buyumlari oqirlangan. Saqlanib qolganlari moddiy manbalar qolda yasalgan sopol buyumlari va bronzadan yasalgan uy-ro'zgor anjomlari, oyna, zeb-ziynat buyumlari: bilakuzuk, uzuk, munchoqlardan iborat. Shuningdek, charxda yasalgan sopol buyumlari ham mavjud. Vaxsh mozor-qorgonlari aholisi sohiblari chorvachilik va qisman dehqonilik xojaligi bilan kun kechirishgan. Manzilgohlardan topilgan moddiy topilmalarida Shimoliy Baqtriyaning so'nggi bronza davri Sopolli madaniyatining Molali bosqichi bilan ma'lum bogliqlik kuzatiladi. Janubiy Tojikistonning so'nggi bronza davriga oid mozor-qorgonlarining o'rganilishi shuni ko'rsatadiki, bu erda mil.avv. II ming yillikning oxirgi choragida bir necha etnik guruhlar toqnashgan davr bo'lgan. Neolit davridan yashab kelayotgan mahalliy Hisor madaniyati chorvador qabilasi sohiblar mazkur davrda otroqlashishi bilan garbdan Sopolli madaniyatining mo'llali bosqichi vakillarining hududiy kengayishi va shuningdek, shimoldan Andronov madaniyatiga xos aholi vakillarining kirib kelishidan iborat. Ilk P. yodgorliklari Oʻrta Osiyoda Fargʻona vodiysining Soʻx soyi sohilida joylashgan Selungur yurit, Ohangaron vodiysining Qizilolmasoy boʻyida, [[Koʻlbuloq manzilgohida, Jan. Tojikistonning Koʻldara va Jan. Qozogʻistonning Aristandi vodiysida topib oʻrganildi. Selungur gʻoridan ibtidoiy odamning suyak qoldiklari (bosh chanogʻining boʻlagi, yelka suyagi va oʻndan optiq tishlari) topilib, tadqiq etildi. Bu davrga mansub [[Koʻlbuloq manzilgohida eng qad. odam toʻdalari qariyb yarim mln. yil davomida deyarli uzluksiz yashagani maʼlum boʻldi. Shu bois yodgorlik ostida 20 m dan ortiqroq qalinlikda madaniy qatlam hosil boʻlgan. Qariyb 20 yillik qazish (M. Qosimov) jarayonida 30 mingdan ortiq tosh qurollar (choʻqmor, qirgʻich pichoqsimon keskich va nukleuslar), hayvon va parranda suyaklari hamda turli xildagi oʻsimlik qoldiklari qayd etiladi. Bu topilmalar, shubhasiz, ilk P. odamining nihoyatda sermashaqqat hayoti, tosh qurollar yasash usullari va xom ashyosi, shuningdek, oʻsha zamon tabiiy va unga boqim boʻlgan Koʻlbuloqning ovchi va termachilarning isteʼmol qiluvchilik xoʻjaligi haqida guvohlik beradi (qarang [[Koʻlbuloq manzilgohi). Soʻzsiz, Selungur va Koʻlbuloq yodgorliklarining arxeologiya jihatidan qazib oʻrganilishi tufayli Oʻrta Osiyo eng qad. odamlar yashagan maskanlar qatoridan oʻrin oldi. 267-SAVOL. O’rta Osiyoning antik davri moddiy madaniyati Antika iborasi lotincha «antigus» so`zidan olingan bo`lib, u qadimgi degan ma`noni anglatadi. Bu ibora XV asrda Italiya gumanistlari tomonidan dastlab ishlatilgan bo`lib, u asosan qadimgi Yunon va Rim madaniyati va san`atini ta`riflash uchun qo`llanilgan. U quldorlik davlatlarining paydo bo`lishi, rivojlanishi va inqirozga yuz tutishini ta`riflaydi. Aynan Yunoniston va Rimning qadimgi madaniyat o`chog`i, deb qabul qilinishida ramziy ma`no bor. Chunki bu hududda qadimdan buyuk davlatlar hukm surgan bo`lib, ularning har biri qaysidir ma`noda jahon madaniyatiga ulkan hissa qo`shgan. Markaziy Osiyo hududida qadimgi davrda shakllangan davlatlar ham o`z navbatida jahon tsivilizatsiya tarixida katta o`ringa ega. Sharq tsivilizatsiyasini, shahar madaniyatini Baqtriya, Qadimgi Xorazm, Farg`ona moddiy madaniyatisiz tasavvur etib bo`lmaydi. O`rta Osiyoning janubiy rayonlarini keng xalqaro munosabatlarga tortilishi, o`lka viloyatlarining qadimgi Sharq va Yunoniston, Makedoniya davlatlari bilan keng madaniy va savdo aloqalarda bo`lishi o`z navbatida uning markaziy va shimoliy viloyatlari –So`g`d, Xorazm, Shosh va Qadimgi Farg`onani ham chetlab o`tmadi. O`sha davr madaniy hayotidagi yuksalishlar Baqtriyada Dalvarzintepada, Eski Termiz, Jondavlattepa: So`g`dda Afrosiyob, Erqo`rg`on, Poykent; Xorazmda Jonbasqal`a, Ayozqal`a, Tuproqqal`a; Chochda Qanqa, Shoshtepa, Qovunchitepa; Qadimgi Farg`onada Asxikent, Koson, Marhamat kaba yodgorliklar va yuzlab kichik shaharlar va qishloqlar shaklidagi arxeologik yodgorliklar misolida ko`zga tashlanadi. Miloddan avvalgi II asrning 2-yarmida O`rta Osiyoning shim. sharqidan ko`chmanchi yuechji (tohar) qabilalari Qadimgi Farg`ona, Usrushona, So`g`d orqali Qadimgi Baqtriya erlariga kirib keladi. Milodiy eraning boshlarida yuechjilarning guyshan qabilasi boshchiligida Kushonlar davlati tashkil topadi. Uning hududiy chegarasi Hindistonda Hind va Ganga daryolarining havzalarigacha borib etadi. qadimgi Farg`onada Davon davlati, O`rta Osiyoning qolgan hududlari (Xorazm va So`g`d) esa Sirdaryoning o`rta havzasida qadimgi davrda qad ko`targan Qang` davlati tarkibida rivojlanishda davom etadi. Miloddan av. III asridan boshlab Kushonlar salatanati inqirozga uchraydi. Shu tariqa O`rta Osiyoning davlatlari quldorlik munosabatlari tushkunligi bilan bog`liq holda tanazzulga yuz tutadi. Yunon-Baqtriya Sharqning yirik davlati sifatida 120 yildan ortiq (mil.av.250-128 yillar) vaqt yashadi. Yunon-Baqtriya davlatining asosini Baqtriya, So`g`diyona, Marg`iyona erlari tashkil etgan bo`lib, ular iqtisodiy jihatdan to`q, shaharlari ko`p, tabiiy boyliklari mo`l hududlar edi. Yunon-Baqtriyaning ko`plab yodgorliklari qadimgi davrga mansub bo`lib, ularning asosiy qismi arxeologlar tomonidan o`rganilgan. Baqtriyada –(Afg`oniston qismida) Bagram, Baqtra, Oyxonum, Dalvarzin kabi; (Tojikiston qismida) Qabadshoh, Qayqabod, Ko`hnaqal`a, (O`zbekiston qismida) Dalvarzintepa, Dunyotepa, Jondavlattepa va boshqa ko`plab qadimgi shahar xarobalari ochib o`rganilgan. So`g`diyonada Erqo`rg`on, Afrosiyob, Tali Barzu yodgorliklarining shu davrga oid madaniy qatlamlari, Marg`iyonada Govurqal`a kabi shahar qoldiqlari tadqiq etilgan.Antik davrda Yunon-Baqtriyada dehqonchilik va chorvachilikdan tashqari kulolchilik sohasi yuksak darajada taraqqiy qilgan bo`lib, bu davrda yasalgan kulolchilik buyumlarining olamda tengi yo`q edi.Uy-joylarshohona saroylar, ibodatxonalar hamda mudofaa inshoatlari qurilishda bu o`lkalar xalqi antik davr olamida yuksalishning yuqori nuqtasiga ko`tarilgan. Bu davrda Baqtriya va So`g`d yozuvlari shakllanadi va rivojlanadi. Tasviriy san`at, me`morchilik, zargarlik san`atida katta yutuqlarga erishiladi. Antik davr mualliflari Baqtriyani 1000 shaharli mamlakat, deb ta`riflaganlar. Yunon-Baqtriya aholisi zardo`shtiylik diniy e`tiqodida bo`lib, mahalliy diniy tasavvurlar yunon mifologiyasi obrazlari bilan chatishib ketgan. Suvga, erga, quyoshga bo`lgan hurmat va e`tiqod, xudolarga bo`lgan (Mitra, Naxid...) e`tiqod bilan uyg`unlashib ketgan. Ko`chmanchi qabilalarning Yunon-Baqtriya erlariga kirib kelishi uni inqirozga uchratadi. 110 yilda yuechji qabilalari Yunon-Baqtriya erlariga kirib kelib, o`z hukmronligini o`rnatdi. Guyshan qabilasi yabg`usi Kudzula Kadfiz boshqa qabila yabg`ularini tobe etib, o`zini hukmdor deb e`lon qiladi. Tarix sahnasiga shu tariqa Kushonlar davlati kelib, u uzoq muddat, milodning IV asrigacha hokimiyatga egalik qildi. Uning hududiy chegarasi Amudaryo qirg`oqlaridan janubda Hindistonning janubiy rayonlarigacha tarqaldi. Kushonlar podsholigida shahar qurilishi, me`moriy-monumental, amaliy va tasviriy san`at, haykaltaroshlik rivojlandi.buddaviylik diniy e`tiqodi davlat dini darajasiga ko`tarildi. Budda va uning sanamlari (badisatva) ni haykallari bilan ibldatxonalarni bezash ruhiy va ma`naviy zaruratga aylandi. Dehqonchilik, uning asosi hisoblangan irrigatsiya inshoatlari barpo etish taraqqiy etdi. Bu ishlarning davlat tasarrufiga olinishi ko`plab moddiy boyliklar yaratilishiga imkon berdi. Kushonlar davrida ichki va tashqi savdo kuchaydi. Buyuk Ipak yo`li g`arb va sharq xalqlarining hayotida katta rol o`ynadi. Kushonlar davrining katta ahamiyatga ega bo`lgan yodgorliklaridan biri milodiy I asr boshlariga mansub bo`lgan «Holchayon hokimining saroyi»dir. Holchayon saroyining kutish zalini qadimgi haykallar kompazitsiyasi egallagan bo`lib, ularda turli etnoslarning qiyofalari o`z aksini topgan. Shuningdek, saroyda ayonlar, kurash sahnasi, og`ir gulchambarlarni ko`tarib turgan bolalar haykallari, muzika asboblari tutgan ayol haykallari topilgan. Buddaviylik bilan bog`liq bo`lgan yodgorliklardan biri Ayritom bo`lib, u Termiz yaqinida Amudaryo bo`yida joylashgan. Bu erdan topilgan me`moriy san`at asarlarida turli xil musiqa asbobi chalayotgan musiqachilar tasvirlangan. Termiz yaqinida arxeloglar Qoratepa yodgorligini topib o`rganganlar. Qoratepa buddaviylik dinining ibodatxonasi bo`lgan. Qoratepa tabiiy tepalik bo`lib, uning atrofidan ko`plab haykallar topilgan. Fayoztepa esa Qoratepa yaqinida joylashgan yodgorlik bo`lib, u buddaviylarning ibodatxonasi va maktabi vazifasini o`tagan. Kushonlar davriga oid yodgorliklarning yana biri Dalvarzintepa bo`lib, u Surhondaryo viloyatida joylashgan. 1972 yilda Dalvarzintepani qazish vaqtida 34 kg og`irlikda tilladan ishlangan 115 dona buyum topilgan. Ular bilaguzuklar, uzuk, to`g`nag`ich... lar bo`lib, yuksak mahorat bilan yasalgan. Dalvarzintepani qazish vaqtida 60 ta turli xil metal buyumlar topilgan. Metall bilan bog`liq hunarmandchilikning rivoji haqida gap ketganda Dalvarzintepadan topilgan tosh qoliplarni ham ko`rsatish mumkin. bu qoliplarda oyna, o`roq, pichoq, bigiz va boshqa shunga o`xshash ho`jalik buyumlari quyilgan. Metall esa sopol idishlarda tigellarda eritilganligi olimlar tomonidan aniqlanib, o`rganilgan. Dalvarzintepani qazish vaqtida ot uzangilari va suvlig`i, oyna, bilaguzuk, halqa va qarmoqlar, ikki parrakli bronza paykonlari topildi.
Quyqirilgan qal`ada 1951-57 yillarda arxeologik qazish va qidiruv ishlari olib borilgan. Bu yodgorlik qadimgi Xorazmning miloddan avvalgi IV –milodning I asriga mansub bo`lgan shaharlaridan biri bo`lgan. Shahar doira shaklidagi qal`adan iborat bo`lib, u tashqi va ichki devorlar bilan o`rab olingan. Arxeologlar 3 qavatdan iborat bo`lgan mudofaa devori bo`lganligini, tashqi devorning yuqori qismida kamonchilar uchun qilingan tuynuklar, aylana shaklida burjlar o`rnini aniqlaganlar. Qal`ada kulolchilik rivojlangan idishlar sirtiga afsonaviy qushlar rasmi chizilgan. Ko`plab idishlarda chopar ot ustidagi sipohiylar surati solingan. Tulpor ot tasviri esa ko`plab uchraydi. Urug` totemlari bilan bog`liq xususiyatlarni aks ettiruvchi arslon, jayron, tuya singari hayvonlarning suratlari solingan buyumlar keng tarqalgan. Devorning muhim madaniy yodgorliklaridan biri Tuproqqal`adir. Tuproqqal`a Xorazmshohlar podsholarining markaziy shahri bo`lgan. Yodgorlikda keng ko`lamdagi ishlar 1945 yildan (S.P.Tolstov) olib borilgan. Tuproqqal`aning maydoni 17,5 ga bo`lib, u III-IV asrlarga mansub noyob yodgorlik. Yodgorlik markazida 80õ80 m hududni podsho saroyi egallagan. Saroyning devorlari haykallar bilan bezatilgan. Saroy xonalari esa har xil maqsadlar uchun mo`ljallangan. Arxeologlar ularni «podsho zali», «raqqoslar zali» ... degan shartli nomlar bilan atashgan. Podsho zalida ko`plab haykallar bo`lib, ularning barchasi loydan ishlangan. Ular qimmatbaho va turli rangdagi liboslarda tasvirlangan. (yaxtak, sholvor kiygan erkaklar, burmalangan ko`lakdagi ayollarning haykallari). “Qizil tanli harbiylar zali”da podsho haykali qo`yilgan, uning ikki tomonida o`ziga xos bosh kiyimdagi qurolli harbiylar haykali o`rnatilgan. Podshoh saroyining yana bir zalida mayho`rlik bazmi ko`rsatilgan. Tuproqqal`a yodgorligidan podsho arxivi topilgan, u 100 ga yaqin hujjat bo`lib, shundan 18 tasi yog`ochga, ko`pchiligi teriga yozilgan, hozirgi kungacha ularning 8 tasi yaxshi saqlangan. 100 ga yaqin hujjatdan 26 tasi o`qishga yaroqli. Tuproqqal`a Xorazm davlatining III-IVasrlarda poytaxti bilan bu shahar antik davr shahar madaniyatining yorqin timsolidir. Toshkent viloyatida, Sirdaryo va Janubiy Qozog`iston erlarida miloddan avvalgi III asrda yarim o`troq Qang` davlati tashkil topgan. Qang` davlatining hayoti, turmush tarzi va madaniyati haqida Xitoy manbalarida ma`lumotlar uchraydi. Qang`da yashagan qang`uylarning madaniyati va ho`jaligi haqida Qovunchi yodgorligi ma`lumot beradi, Qang` davlatining poytaxti qang`diz-qanqa (hozirgi Oqqo`rg`on markazida) shahar xarobasi hisoblanadi. Uning umumiy maydoni 150 ga bo`lib, atrofi qalin mudofaa devorlari bilan o`rab olingan. Shahar xarobasidan arki a`lo, (o`rda), ibodatxona, savdo va hunarmandchilik mavzelari, shahar yo`llari, maydonlar, hovuzlarning o`rni topib o`rganilgan. 268-savol. O’rta asrlarga oid Ustrushona yodgorliklari. Aslida esa o`tmishda Ustrushona davlati tarkibiga kirgan bu hududlar Turonj zaminining qadim va o`rta asr tarixida muhum o`rin egallagan faol ishtirok etgan bir bo`lagi, ajralmas qismidir. Mirzacho`l, xususan Jizzax vohasini turli yo`nalishdagi karvon yo`llari kesib o`tgan va bu yo`llar o`rta asrlarda “ Movarounnahrning ulkan savdo badargohi” deb nomlangan Samarqand- Shosh, Sharqiy turkiston, Xo`jjand, Farg`ona Yettisuv va Xitoy bilan bog`lab turgan. Savdo karvonlari faoliyatida Sirdaryo bo`yi va Mirzacho`l dashtlarida istiqomat qiluvchi ko`chmanchi chorvador qabilalar ham muhim o`rin tutgan. Ko`chmanchi xalqlardan biri bo`lgan qudratli “guz” yoki “uguz”lar haqida arab ezma manbalarida ko`plab ma`lumotlar uchraydi.Sirdaryo va Jizzax viloyatlarining tog` va tog` oldi mavzelari qadimdan aholi zich joylashgan madaniy o`lkalar qatoriga kirgan. Ko`plab chashma, buloq, soy va daryolar havzasida hosil bo`lgan katta kichik bu vohalarda palmakorlikdan tashqari suniy sug`orish tizimlariga asoslangan dehqonchilik va o`troq hayot ancha qadimdan boshlangan. Bu xildagi aholi zich joylashgan madaniy vohalarga o`rta asr Ustrushonasi tarkibiga kirgan Sabat rustakini, Zominsuvatrofidagi Zomin sarsanda o`lkasini Sangzor daryosi xavzasidagi Xarkana, Feknon viloyatlarini misol qilib ko`rsatish mumkin. Qadimgi Ustrushonaning bu o`lkalarida keyingi O`n yil ichida o`tkazilgan arxealogiya qazuv- tadqiqotlari meyori doirasi ancha kengaydi. Jumladan, Xarkana rustokining ilk o`rta asr yodgorliklari Qing`irtepa, Almantepa, Jalmantepa Lapaktepa nushkent Xavos Sag`anaktepa I-II, Eski Xavos, Oqtepa, Qultepa O`rta Osiyoning IX-XII asrlardagi tog`-kon metalurgiyasi makonlaridan biri, Turkiston tizmalarining sharq iy qismida joylashgan Mik qal`asi ochib o`rganildi.Tadqiqotlar o`tkazilgan yodgorliklar geografik jihatdan –tekislik dasht, tog` oldi va tog` mavzelarda joylashgan. Bu esa Ustrushonaning mazkur hududlarida muqim istiqomat qiluvchi qadimgi aholining ilk tarqalish davri jarayonlarini o`sish dinamikasini xayot va xo`jalik faoliyatini muntazam, komplekstadqiq etishning boshlanishiga ayniqsa ashyoviy dalillarni yozma malumotlari bilan solishtirib moddiy madaniyat topilmalarini qo`shni So`g`d, Choch, Farg`ona regionlari topilmalari bilan taqqoslab o`rganishga imkoniyat yaratdi. Lekin bu izlanishlar ko`lamini Ustrushonaning janubiy, sharqiy qismida, aniqrog`I hozirgi Tojikiston Qirg`iziston Respublikalari qarashli hududlarda o`tkazilgan tadqiqotlar va ko`pga kiritilgan ilmiy natijalar ko`lami solishtirganda ancha salbiy tafovut borligini ko`rish mumkin.Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, mazkur nomzodlik ishi shimoli g`arbiy Ustrushonaning Sangzor daryosi quyi oqimnida joylashgan Jizzax vohasi arxealogiya yodgorliklarida o`tkazilgan qazuv-tadqiqotlarning dastlabki natijalari ilmiy xulosalari deb ifodalamoq lozim. Mazkur ish qadimgi Ustrushona davlatiga tegishli moddiy- madaniytarixni o`rganilmagan qismidagi bo`shliqni yangi, ilk bor elov qilinayotgan ashyoviy ma`lumotlar nbilan to`ldiradi.Qayd etilgan va o`rganilgan yodgorliklarning aksariyati O`rta Osiyo xalqlarining ma`lum bosqichi IV-V asrlarda shakillanib VI-VIII asrlarda rivojlangan ilk feodal munosabatlar davrida mansubdir. Shimoli -g`arbiy Ustrushonaxududlarini va xususan Jizzax vohasini muhim, o`troq xayot tarzida o`tgan ko`chmanchi xalqlar tomonidan ommaviy o`zlashtirilishi xuddi shu davrlarga to`g`ri keladi. Shu sababli mazkur regionning ilk o`rta asr davriga oib yodgorliklarni o`rganish arxealogiya fani uchun o`troqlashgan xalqlarning ilk tarixi moddiy madaniyati haqida o`ta muhim va qiziqarli ma`lumotlarni beradi. 269-savol. O’rta Osiyoning antik dav tasviriy san’ati Taxminan, I asrning boshlariga kelib, Grek-Baktriya podsholigining parchalanishi natiyjasida vujudga kelgan mayda davlatlar birlashtirilib, kushon davlati tashkil etildi. Bu davlatga Urta Osiyo xukmdori Kutzula Katfiz boshchilik kildi. Uning ugli Katfiz II esa bu davlat maydonini Xindiston chegaralariga kadar yetkazdi. Kanishka podsholik kilgan yillarda esa Kushon davlati uzining gullagan davrini boshdan kechirdi. Kushonlar davrida Urta osiyoda buddizm dini keng tarkaldi. Kushon xukmdorlari uz saltanatlarini mustaxkamlash uchun bu dindan foydalandilar. Uni omma orasiga singdirishga xarakat kildilar. Xukmdorlarning bu intilishi shu davr san`at va madaniyatida xam uz ifodasini topdi. Buddizm bilan boglik bulgan ibodatxonalar vujudga keldi, xaykallar yaratildi,devoriy suratlar ishlandi. Kushonlar davrida ijtimoiy xayotda sodir bulgan uzgarishlar bizgacha yetib kelgan tangalardan namoyon buladi. Bu tanga yuzalariga podsholar portreti zarblangan, orka tomoniga xudolar tasviri tushirilgan. Yozuvlar esa Kushon Baktriya tilida, yozish uchun kushon xarflari (grek alf. asosida yaratilagn) ishlatilgan. Kushon davri san`atini bilishda Xolchayonda (Surxondaryo tum.) saklanib kolgan bino koldiklari xamda tasviriy san`at va amaliy san`at namunalari muxim urinni egallaydi. Xochayondagi binoni bezashda xaykallar keng kullanilgan. Bu xaykallar xonalar devorining yukori kismiga barelyef va galeryef uslubida bajarilagn. Unda podsho va uning yakinlari, shuningdek otliklar tasviri ishlangan. Bu xaykallarda Grek-Baktriya san`atiga xos xususiyat – xar bir tasvirlanuvchining uziga xos individual xislatlarini kursatishga, kiyimlari, kurollari anik tasvirlashga intilish seziladi. Noma`lum xaykaltorash tasvirlanuvchining soch torashi, kiyim boshi, xarakterining xam anik bulishiga, psixologik xolatini ifodalashga intiladi. Ayritomda (Termez yakinida) topilgan toshdan ishlangan relyeflar va sunggi Kushon davlati me`morligining xaroblari bu yerda buddizm keng yeyila boshlaganligini kursatadi. Ayritomdan topilgan toshdan ishlangan relyeflar ibodatxonaga kiraverish tomonga karniz tarzida ishlangan bulgan. Bu karnizlarda akanf barglari orasida yarim beligacha tasvirlangan kushnay, nogora (baraban), lyudtna (gijjakka uxshash musika asbobi) va arfa chalayotgan sozandalar tasvirlangan. Urta Osiyoda buddizmning tarkalishi bevosita xaykaltaroshlikta xam ifodalangan. Budda va boshka diniy personajlarning xaykallari ibodatxonalarning oldi va ichkari kismida uz urnini egalladi. Bu xaykallarning ishlanish prinsiplari Xindistonda yaratilgan kanonlarga asoslangan. Dalvarzintepa va Koratepadagi (Surxondaryo tum.) buddizm ibodatxonalaridan topilgan ganch xaykallar xam yukorida kurilgan xususiyatlarga ega. U xaykallar natural kattalikta ishlangan va real xarakterga egadir. Xaykaltarosh maxalliy tiplarining uziga xos tomonlarini kursatishga xarakat kiladi. Bu ularning kurinishi soch tarash va kiyinishlarida seziladi. Koratepada olib borilgan arxeologik ishlar buddizm bilan boglik me`morlik kompleksining ochilishini ta`minladi. Bu yerda arxeologik ishlar davom etmokda. Ochilgan gor ibodatxonalarning bezatilishi, u yerda mavjud bulgan xaykal va devoriy suratlar dikkatga sazovordir. Jumladan, noma`lum rassom tomonidan ishlangan devoriy suratlarda fazoviy kenglikni ifodalashga, xajmini tasvirlashga intilish seziladi. 270-savol.Urta Osiyoda antik davr memorchilik va haykaltaroshlikga buddizimning tasiri. Taxminan, I asrning boshlariga kelib, Grek-Baktriya podsholigining parchalanishi natiyjasida vujudga kelgan mayda davlatlar birlashtirilib, kushon davlati tashkil etildi. Bu davlatga Urta Osiyo xukmdori Kutzula Katfiz boshchilik kildi. Uning ugli Katfiz II esa bu davlat maydonini Xindiston chegaralariga kadar yetkazdi. Kanishka podsholik kilgan yillarda esa Kushon davlati uzining gullagan davrini boshdan kechirdi. Kushonlar davrida Urta osiyoda buddizm dini keng tarkaldi. Kushon xukmdorlari uz saltanatlarini mustaxkamlash uchun bu dindan foydalandilar. Uni omma orasiga singdirishga xarakat kildilar. Xukmdorlarning bu intilishi shu davr san`at va madaniyatida xam uz ifodasini topdi. Buddizm bilan boglik bulgan ibodatxonalar vujudga keldi, xaykallar yaratildi,devoriy suratlar ishlandi. Kushonlar davrida ijtimoiy xayotda sodir bulgan uzgarishlar bizgacha yetib kelgan tangalardan namoyon buladi. Bu tanga yuzalariga podsholar portreti zarblangan, orka tomoniga xudolar tasviri tushirilgan. Yozuvlar esa Kushon Baktriya tilida, yozish uchun kushon xarflari (grek alf. asosida yaratilagn) ishlatilgan. Kushon davri san`atini bilishda Xolchayonda (Surxondaryo tum.) saklanib kolgan bino koldiklari xamda tasviriy san`at va amaliy san`at namunalari muxim urinni egallaydi. Xochayondagi binoni bezashda xaykallar keng kullanilgan. Bu xaykallar xonalar devorining yukori kismiga barelyef va galeryef uslubida bajarilagn. Unda podsho va uning yakinlari, shuningdek otliklar tasviri ishlangan. Bu xaykallarda Grek-Baktriya san`atiga xos xususiyat – xar bir tasvirlanuvchining uziga xos individual xislatlarini kursatishga, kiyimlari, kurollari anik tasvirlashga intilish seziladi. Noma`lum xaykaltorash tasvirlanuvchining soch torashi, kiyim boshi, xarakterining xam anik bulishiga, psixologik xolatini ifodalashga intiladi. Ayritomda (Termez yakinida) topilgan toshdan ishlangan relyeflar va sunggi Kushon davlati me`morligining xaroblari bu yerda buddizm keng yeyila boshlaganligini kursatadi. Ayritomdan topilgan toshdan ishlangan relyeflar ibodatxonaga kiraverish tomonga karniz tarzida ishlangan bulgan. Bu karnizlarda akanf barglari orasida yarim beligacha tasvirlangan kushnay, nogora (baraban), lyudtna (gijjakka uxshash musika asbobi) va arfa chalayotgan sozandalar tasvirlangan. Urta Osiyoda buddizmning tarkalishi bevosita xaykaltaroshlikta xam ifodalangan. Budda va boshka diniy personajlarning xaykallari ibodatxonalarning oldi va ichkari kismida uz urnini egalladi. Bu xaykallarning ishlanish prinsiplari Xindistonda yaratilgan kanonlarga asoslangan. Dalvarzintepa va Koratepadagi (Surxondaryo tum.) buddizm ibodatxonalaridan topilgan ganch xaykallar xam yukorida kurilgan xususiyatlarga ega. U xaykallar natural kattalikta ishlangan va real xarakterga egadir. Xaykaltarosh maxalliy tiplarining uziga xos tomonlarini kursatishga xarakat kiladi. Bu ularning kurinishi soch tarash va kiyinishlarida seziladi. Koratepada olib borilgan arxeologik ishlar buddizm bilan boglik me`morlik kompleksining ochilishini ta`minladi. Bu yerda arxeologik ishlar davom etmokda. Ochilgan gor ibodatxonalarning bezatilishi, u yerda mavjud bulgan xaykal va devoriy suratlar dikkatga sazovordir. Jumladan, noma`lum rassom tomonidan ishlangan devoriy suratlarda fazoviy kenglikni ifodalashga, xajmini tasvirlashga intilish seziladi. 271-savol. O’rta Osiyoning antik davri shaharlari. Yunon-Baqtriya Sharqning yirik davlati sifatida 120 yildan ortiq (mil.av.250-128 yillar) vaqt yashadi. Yunon-Baqtriya davlatining asosini Baqtriya, So`g`diyona, Marg`iyona erlari tashkil etgan bo`lib, ular iqtisodiy jihatdan to`q, shaharlari ko`p, tabiiy boyliklari mo`l hududlar edi. Yunon-Baqtriyaning ko`plab yodgorliklari qadimgi davrga mansub bo`lib, ularning asosiy qismi arxeologlar tomonidan o`rganilgan. Baqtriyada –(Afg`oniston qismida) Bagram, Baqtra, Oyxonum, Dalvarzin kabi; (Tojikiston qismida) Qabadshoh, Qayqabod, Ko`hnaqal`a, (O`zbekiston qismida) Dalvarzintepa, Dunyotepa, Jondavlattepa va boshqa ko`plab qadimgi shahar xarobalari ochib o`rganilgan. So`g`diyonada Erqo`rg`on, Afrosiyob, Tali Barzu yodgorliklarining shu davrga oid madaniy qatlamlari, Marg`iyonada Govurqal`a kabi shahar qoldiqlari tadqiq etilgan.Antik davrda Yunon-Baqtriyada dehqonchilik va chorvachilikdan tashqari kulolchilik sohasi yuksak darajada taraqqiy qilgan bo`lib, bu davrda yasalgan kulolchilik buyumlarining olamda tengi yo`q edi.Uy-joylarshohona saroylar, ibodatxonalar hamda mudofaa inshoatlari qurilishda bu o`lkalar xalqi antik davr olamida yuksalishning yuqori nuqtasiga ko`tarilgan. Bu davrda Baqtriya va So`g`d yozuvlari shakllanadi va rivojlanadi. Tasviriy san`at, me`morchilik, zargarlik san`atida katta yutuqlarga erishiladi. Antik davr mualliflari Baqtriyani 1000 shaharli mamlakat, deb ta`riflaganlar. Yunon-Baqtriya aholisi zardo`shtiylik diniy e`tiqodida bo`lib, mahalliy diniy tasavvurlar yunon mifologiyasi obrazlari bilan chatishib ketgan. Suvga, erga, quyoshga bo`lgan hurmat va e`tiqod, xudolarga bo`lgan (Mitra, Naxid...) e`tiqod bilan uyg`unlashib ketgan. Ko`chmanchi qabilalarning Yunon-Baqtriya erlariga kirib kelishi uni inqirozga uchratadi. 110 yilda yuechji qabilalari Yunon-Baqtriya erlariga kirib kelib, o`z hukmronligini o`rnatdi. Guyshan qabilasi yabg`usi Kudzula Kadfiz boshqa qabila yabg`ularini tobe etib, o`zini hukmdor deb e`lon qiladi. Tarix sahnasiga shu tariqa Kushonlar davlati kelib, u uzoq muddat, milodning IV asrigacha hokimiyatga egalik qildi. Uning hududiy chegarasi Amudaryo qirg`oqlaridan janubda Hindistonning janubiy rayonlarigacha tarqaldi. Kushonlar podsholigida shahar qurilishi, me`moriy-monumental, amaliy va tasviriy san`at, haykaltaroshlik rivojlandi.buddaviylik diniy e`tiqodi davlat dini darajasiga ko`tarildi. Budda va uning sanamlari (badisatva) ni haykallari bilan ibldatxonalarni bezash ruhiy va ma`naviy zaruratga aylandi. Dehqonchilik, uning asosi hisoblangan irrigatsiya inshoatlari barpo etish taraqqiy etdi. Bu ishlarning davlat tasarrufiga olinishi ko`plab moddiy boyliklar yaratilishiga imkon berdi. Kushonlar davrida ichki va tashqi savdo kuchaydi. Buyuk Ipak yo`li g`arb va sharq xalqlarining hayotida katta rol o`ynadi. davrining katta ahamiyatga ega bo`lgan yodgorliklaridan biri milodiy I asr boshlariga mansub bo`lgan «Holchayon hokimining saroyi»dir. Holchayon saroyining kutish zalini qadimgi haykallar kompazitsiyasi egallagan bo`lib, ularda turli etnoslarning qiyofalari o`z aksini topgan. Shuningdek, saroyda ayonlar, kurash sahnasi, og`ir gulchambarlarni ko`tarib turgan bolalar haykallari, muzika asboblari tutgan ayol haykallari topilgan. Buddaviylik bilan bog`liq bo`lgan yodgorliklardan biri Ayritom bo`lib, u Termiz yaqinida Amudaryo bo`yida joylashgan. Bu erdan topilgan me`moriy san`at asarlarida turli xil musiqa asbobi chalayotgan musiqachilar tasvirlangan. Termiz yaqinida arxeloglar Qoratepa yodgorligini topib o`rganganlar. Qoratepa buddaviylik dinining ibodatxonasi bo`lgan. Qoratepa tabiiy tepalik bo`lib, uning atrofidan ko`plab haykallar topilgan. Fayoztepa esa Qoratepa yaqinida joylashgan yodgorlik bo`lib, u buddaviylarning ibodatxonasi va maktabi vazifasini o`tagan. Kushonlar davriga oid yodgorliklarning yana biri Dalvarzintepa bo`lib, u Surhondaryo viloyatida joylashgan. 1972 yilda Dalvarzintepani qazish vaqtida 34 kg og`irlikda tilladan ishlangan 115 dona buyum topilgan. Ular bilaguzuklar, uzuk, to`g`nag`ich... lar bo`lib, yuksak mahorat bilan yasalgan. Dalvarzintepani qazish vaqtida 60 ta turli xil metal buyumlar topilgan. Metall bilan bog`liq hunarmandchilikning rivoji haqida gap ketganda Dalvarzintepadan topilgan tosh qoliplarni ham ko`rsatish mumkin. bu qoliplarda oyna, o`roq, pichoq, bigiz va boshqa shunga o`xshash ho`jalik buyumlari quyilgan. Metall esa sopol idishlarda tigellarda eritilganligi olimlar tomonidan aniqlanib, o`rganilgan. Dalvarzintepani qazish vaqtida ot uzangilari va suvlig`i, oyna, bilaguzuk, halqa va qarmoqlar, ikki parrakli bronza paykonlari topildi. Chust madaniyati yodgorliklarida toshdan mehnat qurollari yasash davom etadi. Masalan, birgina Dalvarzintepani qazish vaqtida 1500 ga yaqin tosh qurollar topilgan. Tosh qurollar orasida qum-toshdan yasalgan o`roqsimon pichoqlar yasash alohida diqqatga sazovordir. Bu erdan 400 yaqin ana shunday tosh pichoqlar topilgan. Topilmalarga qaraganda o`sha davrda suyakdan qurol yasash ham keng yo`l qo`yilgan. Suyakdan yasalgan-taroq, moki, bigiz, urchuq va boshqa buyumlar ham Davlvarzintepada ko`plab uchraydi. Antik davr yodgorliklari Xorazm hududlaridan ham topib o`rganilgan. Qadimgi Xorazm tarixi va madaniyati haqida ma`lumot beruvchi yodgorliklardan biri -Quyqirilgan qal`adir. Quyqirilgan qal`ada 1951-57 yillarda arxeologik qazish va qidiruv ishlar olib borilgan. Bu yodgorlik qadimgi Xorazmning miloddan avvalgi IV –milodning I asriga mansub bo`lgan shaharlaridan biri bo`lgan. Shahar doira shaklidagi qal`adan iborat bo`lib, u tashqi va ichki devorlar bilan o`rab olingan. Arxeologlar 3 qavatdan iborat bo`lgan mudofaa devori bo`lganligini, tashqi devorning yuqori qismida kamonchilar uchun qilingan tuynuklar, aylana shaklida burjlar o`rnini aniqlaganlar. Qal`ada kulolchilik rivojlangan idishlar sirtiga afsonaviy qushlar rasmi chizilgan. Ko`plab idishlarda chopar ot ustidagi sipohiylar surati solingan. Tulpor ot tasviri esa ko`plab uchraydi. Urug` totemlari bilan bog`liq xususiyatlarni aks ettiruvchi arslon, jayron, tuya singari hayvonlarning suratlari solingan buyumlar keng tarqalgan. Devorning muhim madaniy yodgorliklaridan biri Tuproqqal`adir. Tuproqqal`a Xorazmshohlar podsholarining markaziy shahri bo`lgan. Yodgorlikda keng ko`lamdagi ishlar 1945 yildan (S.P.Tolstov) olib borilgan. Tuproqqal`aning maydoni 17,5 ga bo`lib, u III-IV asrlarga mansub noyob yodgorlik. Yodgorlik markazida 80õ80 m hududni podsho saroyi egallagan. Saroyning devorlari haykallar bilan bezatilgan. Saroy xonalari esa har xil maqsadlar uchun mo`ljallangan. Arxeologlar ularni «podsho zali», «raqqoslar zali» ... degan shartli nomlar bilan atashgan. Podsho zalida ko`plab haykallar bo`lib, ularning barchasi loydan ishlangan. Ular qimmatbaho va turli rangdagi liboslarda tasvirlangan. (yaxtak, sholvor kiygan erkaklar, burmalangan ko`lakdagi ayollarning haykallari). “Qizil tanli harbiylar zali”da podsho haykali qo`yilgan, uning ikki tomonida o`ziga xos bosh kiyimdagi qurolli harbiylar haykali o`rnatilgan. Podshoh saroyining yana bir zalida mayho`rlik bazmi ko`rsatilgan. Tuproqqal`a yodgorligidan podsho arxivi topilgan, u 100 ga yaqin hujjat bo`lib, shundan 18 tasi yog`ochga, ko`pchiligi teriga yozilgan, hozirgi kungacha ularning 8 tasi yaxshi saqlangan. 100 ga yaqin hujjatdan 26 tasi o`qishga yaroqli. Tuproqqal`a Xorazm davlatining III-IVasrlarda poytaxti bilan bu shahar antik davr shahar madaniyatining yorqin timsolidir. Toshkent viloyatida, Sirdaryo va Janubiy Qozog`iston erlarida miloddan avvalgi III asrda yarim o`troq Qang` davlati tashkil topgan. Qang` davlatining hayoti, turmush tarzi va madaniyati haqida Xitoy manbalarida ma`lumotlar uchraydi. Qang`da yashagan qang`uylarning madaniyati va ho`jaligi haqida Qovunchi yodgorligi ma`lumot beradi, Qang` davlatining poytaxti qang`diz-qanqa (hozirgi Oqqo`rg`on markazida) shahar xarobasi hisoblanadi. Uning umumiy maydoni 150 ga bo`lib, atrofi qalin mudofaa devorlari bilan o`rab olingan. Shahar xarobasidan arki a`lo, (o`rda), ibodatxona, savdo va hunarmandchilik mavzelari, shahar yo`llari, maydonlar, hovuzlarning o`rni topib o`rganilgan. 272-savol.Amir Tеmur davri arxеologiyasi. Movarounnahr shaharlari hayotidagi iqtisodiy va siyosiy tangliklar qoraxoniylar davlatida yuz bergan siyosiy tarqoqliklar bilan bogMiq boMgan. Mo‘g ‘ullar istilosi Movarounnahr shaharlari hayotida yomon iz qoldirdi. Ko'pchilik shaharlaming maydoni qishloqlar darajasiga tushib qoldi, ba’zilari mutlaqo xuvillab qoldi. Movarounnahr tarixida XIII asrning 20-yillaridan in q iro z d avri boshlandi. XIV asrning 20-30 yillarida ham mo‘g‘ullar tomonidan amalga oshirilgan vayronagarchilik hali tugatilmagan, hunarmand- chilik, dehqonchilik va savdo-sotiq o‘zining XIII asr boshlaridagi darajasiga ko‘tarila olmagandi. Faqat tarix sahnasiga Amir Temur , XIV asrning 70- yillaridan Movarounnahming iqtisodiy va siyosiy, hamda madaniy hayotida jadal rivojlanish boshlandi. Temur istilolari bilan bogMiq holda Movarounnahr shahar hayotida, markazlashgan davlat sharoitida iqtisodiy xo‘jalikning barcha tarmoqlarida, madaniy hayotning barcha jabhalarida gullash davri boshlandi. Yangidan-yangi shaharlar qad ko‘tardi, ichki va tashqi savdo, bozor munosabatlari izga tushdi. Madaniy hayotda somo- niylar, qoraxoniylar, v a xorazmshohlar davridagidek buyuk o‘zgarish- lar yuz berdi. N atijada umum bashariyat sivilizatsiyasi yuksak cho‘qqilarga ko‘tarildi. Rivojlangan o'rta asrning ikkinchi taraq q iy o t bosqichi temuriylar davri bilan bogMiq. Amir Temur o ‘z davlatining poytaxti qilib S a m a r q a n d shahrini tanlagach, u erda obodonlashtirish va qurilish ishlarini boshlab yubordi. 1371-1373 yillarda hozir m a’muriy binolar joylashgan tepalik (Tepa qo‘rg‘on)da o ‘z arkini qurdiradi. Temur davrida, ark -»shahri d aru n » , shahaming devor bilan o ‘ralgan qolgan qismi esa «hisor» deb ataldigan. Samarqand shahri mustahkam va baland mudofaa devori bilan o‘rab olingan. Mirzo Bobuming maMumotiga ko‘ra, uning ustida otliq bemalol yura olgan. Mudofaa devoming tashqi aylana qismi keng boMib, chuqur handaq bilan mustahkamlangan.Ark hududi 34 gadanortiq boMgan. Ark devorining balandligi 8 metr, darvoza boMgan. Ark va undagi binolari pishiq gMsht va xom gMshtdan qurilib, bezashda marmar tosh, ganch, yog‘och hamda turli xil sirlangan koshinlardan keng foydalanilgan.Arkda hukumat idoralari, masjid va madrasalar, shohona uy-joylar, 15 ming jildli noyob kitoblami o‘zida jamlagan ulkan kutubxona, Amir Temuming xazinasi, taxti, zarbxona, aslahasozlik ustaxonalari, hammom, hovuz, zindon va boshqa binolar joylashgan. Shuningdek, unda madaniy-maishiy binolar, suv inshootlari, yashil zona, gulzorlar, hunarmandchilik ustaxonalari, do‘konlar va savdo rastalari tartib bilan joylashtirilgan. Ark ichida davlatning asosiy qarorgohi bo‘lgan Ko‘ksaroy hamda Bo'stonsaroy joylashgan.Ko‘ksaroy tuzilishi jihatidan to‘rt qavatli boMib, go‘zal naqshlari betakror boMgan. Ushbu saroyning bezaklarida ko‘k zangori rangdagi sirkor koshinlar ko‘p ishlatilganligi sababli Ko‘ksaroy deb ataganlar. Unda saltanatning muhim tadbirlari oMkazilgan. Jumladan, xonni taxtga oMqazish yoki uni taxtdan olish kabi marosimlar, elchilar, shahzodalami, oliy maqomdagi mehmonlami shu saroyda qabul qilganlar.Bo‘stonsaroyda asosan hukmdorlaming yaqin kishilari, vazirlar, ularning oila a’zolari yashaganlar. Shuningdek, bu erda turli tadbirlar - bazm va to‘y-tomoshalar, oliy martabali kishilaming tantanali uchrashuvlari oMkazilgan. Elchi va mehmonlar shu erda qabul qilingan.Samarqand shahri darvozalari 6 ta boMgan. Ulardagi peshtoqlarning ikki tarafida mustahkam minoralar boMgan, devorlari esa turli ranglar- dagi naqshlar bilan bezatilganRabotda turli-tuman kasbdagi hunarmandlarning mahallalari boMgan. Shahar tashqarisida Temur BogM Naqshi Jahon (Cho‘pon-Ota yonbagMrlarida), BogM Baland(hozir shu nomli mahalla o‘mida), BogM Shamol (hozir shu nomli daha o‘mida), BogM Behisht, BogM Nav (qal’a yonida), BogM Chinor, BogM Dilkusho, BogM BoMdu, BogM Zag‘on, BogM amirzodai Shohruh, BogM Davlatobod, BogM Jahonnoma kabi bog* va charbogMami bunyod qildirgan.Shahar XVIII asming 20 yillarida shahar inqirozga uchrab, uzoq vaqt bo‘shab qoldi. Shahardagi me’moriy yodgorliklar, jumladan, darvozalar ham harobaga aylangan.Samarqandni arxeologik jihatdan o ‘rganish ishlari XlX-asming oxirlarida boshlangan. 1895 yilda sharqshunos olim V.V.Bartoldning tashabbusi bilan tuzilgan «Turkistonarxeologiya havaskorlari to‘garagi» a ’zolari Samarqanddagi Afrosiyobni ko‘p asrlar xazinasi deb qarab, unda keng koMamdagi arxeologik qazilma ishlarini olib bordilar. V.L.Vyatkin, N.I.Veselovskiylar o'tkazgan arxeologik qazilmalar natijasida turli holdagi qadimiy buyumlar topilib, muzeyga berildi. 1908 yilda V.L.Vyatkin Samarqand chekkasida joylashgan U lug'bekrasadxonasining o ‘mini aniqladi va qazish ishlarini o‘tkazdi. Natijada rasadxona harobasi hamda uning er ostidagi butun qolgan qismi qazib ochildi.Keyingi davrlarda ham Samarqand hududida arxeologik tadqiqot ishlari keng k o ‘lamda davom etdi. 2001 yilda YUNESKOning Finliyandiyada o'tkazilgan 25-sessiyasida Jahon merosi ro‘yxatiga kiritildi. Samarqandda 73 ta yirik tarixiy-me’moriy yodgorliklar mavjud bo‘lib, bular; Registon ansambli, Shohi Zinda ansambli, Amir Temur maqbarasi, U lug'bek rasadxonasi, Bibixonim jome masjidi, Ruhobod maqbarasi, Abdidarun majmuasi, Hoja Ahror masjidi, Hazrati Xizr masjidi va boshqalar.Amir Temur davrida qurilgan bino va chorbog1 laming ko‘pgina qismi bizning davrimizgacha saqlanmagan. Saqlanib qolganlari ham o ‘sha davr m e’morchiligining yuksakligini ko‘rsatib turibdi. Bular jumlasiga, Shohi Zinda yodgorligi, Bibi Xonim masjidi, maqbarasi va madrasa qoldiqlari, Ruhobod (Shayh Burxoniddin Sag‘oijiy maqbarasi), Go‘ri Amir ansamblining asosiy qismi, Sharisabzdagi Oqsaroy, Jahongir maqbarasi, Shamsiddin kulol maqbarasi, Turkistondagi Xo‘ja Ahmad Yassaviy xonaqohlarini kiritish mumkin.Temuriylar davri shaharsozligini o ‘rganish shuni ko‘rsatdiki, ular ko‘p asrlik m e’moriy an’analarni davom ettirganlar. Bu davrda ham shaharlar to ‘rtburchak shaklda qurilgan bo‘lib, mustahkam mudofaa devoriga, burj va darvozalarga ega boMgan. Har bir shaharda ark va hisor boMgan. Uning markaziy qismida, y a’ni ko‘chalar kesishgan joyda yopiq savdo gumbazlari boMgan. Juma masjidlari shahar bozoriga yaqin joylashtirilgan. Madrasalarning oldida ham keng maydon tashkil qilingan. Hunarmandlarning o ‘z sohalari bo‘yicha ixtisoslashi va aholining tabaqalarga boMinib yashashi shahaming daha va mahallalarga boMinishiga olib kelgan. Bosh ko‘chalarda hunarmandchilik va savdo rastalari boMgan.Aholining turar joylari ilk o ‘rta asrlardagidan farqli ravishda hovlili, bolaxonali va darvozali qilib qurilgan. Qurilish materiali sifatida xom gMsht va paxsa ishlatilgan. Pishiq gMsht poydevorlariga va hovlining yuzasiga ishlatilgan. Bu davrlardagi turar joylarning tuzulishi ko‘pincha o ‘sha davrda yaratilgan mo” jaz tasviriy san’at asarlaridan olingan. Shuning uchun oddiy aholining turar joylari haqida ma’lumotlar etarli emas.Temur davrida bunyod etilgan qasrlardan Shahrisabzdagi Oq saro y bir muncha saqlanib qolingan. Bu qasr Shahrisabz arki hisoblanadi.Saroyning qurilishi 1380 yilda boshlanib, pardoz ishlari 1404 boMgan. Uning ikkita tayanch qismi bugungi kungacha saqlanib turibdi. Shuning o ‘zi ham bu qurilgan imoratning salobatli boMganligidan darak yilgacha davom ettirilgan. Qasrga kirish qismida ulkan va bejirim peshtoq berib turibdi. Peshtoq ustunlari girih, islimiy va hattotlik naqshlari bezatilgan. 0 ‘ng ustunga Temurga bag‘ishlangan tarixiiy lavha oltin suvi bilan yozilgan.Temuriylar davri shaharsozligida bozor v a savdo inshootlari qurilishlariga ham katta e’tibor berilgan. Bular to ‘g ‘risida Ispaniya qiroli Karl Illning Temur saroyidagi elchisi Rui Gonzales Klavixo asarida, «Bobumoma» kabi o ‘sha davr qoMyozma asarlarida maMumotlar saqlanib qolgan. Ularda ochiq bozorlar bilan bir qatorda rasta, chorsu, tim va boshqa usti yopiq savdo inshootlari to‘g ‘risida yozib qoldirilgan.Temuriylar davrida bunyod etilgan eng noyob inshootlardan biri Ulug‘bek rasadxonasidir. U 1424 yilda Obi Rahmat arigM yonida, osti tog‘ jinsli toshlardan iborat tepalik ustiga qurilgan. Rasadxona dumaloq shaklda boMib, diametri 48 metr boMgan. Abdurazzoq Samarqandiy uni etti qavatli, Bobur esa, uch oshyonali deb yozadi. Arxeolog V.L.Vyatkin tomonidan rasadxonaning poydevori va Faxriy sektanti joylashtirilgan chohi qazib o ‘rganilgan. Bu choh aylananing oltidan bir qismi erga o ‘yib yasalgan. Uning ikki hoshiyasi marmar bilan pardozlanib gradus, daqiqa, soniyalar tushirilgan. Bino pishiq gMshtdan ishlangan. 273-savol. XVI-XVII asrlarda qurilish va mе'morchilik. Masjidi Kalon- (g’ors-katta masjit) Buxorodagi mеmoriy yodgorlik. XII asrdagi qadimiy imorat qoldiqlari ustiga XIV-XV asrlarda qurila boshlanib, XVI asr boshlarida ta'mir etilgan. Imoratning tashqi еtti eshigi bo’lib, asosiy sharqiy darvoza oldida va ichida kеng ayvonlar joylashgan. Pеshtoq oldidagi saxnda kichik ko’shk (pavilon) qurilishini XX asrda usta Shirin Murodov ishlagan. Maqoki Attoriy masjidi-Buxorodagi mеmoriy yodgorlik (X-XVI asrlar) Maqok (chuqurlik) va Attor bozori yaqinida joylashgani sababli shunday nomlanadi. qadimgi to’rt ustunli Mox masjidi (IX asr) o’rnida XII asrda eski loyxa asosida qayta qurilgan. XIV asrda ta'mirlangan. XV asrda pеshtoqining yuqori qismi buzilgan. Abdulazizxon davrida (1541-1542) yillar binoning yuqori qismi gumbazlari qayta qurilgan Maqoki Attori masjidi bеzaklari Buxoro mеmorchilik maktabining yuksak namunasi sig’atida O’zbеkiston mеmorlik tarixida aloxida o’rin tutadi. Madariyxon madrasasi-Buxoroda 1566-1567 yillarda Abdullaxonnig onasi sharog’iga qurilgan. Nomi xam shundan kеlib chiqgan. Modariyxon madrasasi Abdullaxon Madrasasi qarshisida joylashgan bu madrasa XVI asr Buxoro mеmorchiligiga xos ravishda ikki chеkasi pishiq qishdan tеrilgan, o’rtasi siniq qisht bo’laklari bilan to’ldirilgan. Madrasa binosi 1997 yil-1998 yillarda ta'mirlangan. Govkushon majmuasi-XVI asr Buxorodagi mеmoriy yodgorlik, Joybor shayxlari qurdirgan madrasa, masjit, minora, xovuz va saroydan iborat majmua. (Gavkushon-qassoblar bozori ma'nosida). Madrasa va masjit o’rtasidan Shoxrud ariqi o’tgan. 1930 yillarda xovuz ko’mib tashlangan. Govkushon madrasasi-1580 yillarda bino qilingan. G’ayzobod xonakoxi - 1598-1599 yillarda Buxoroda qurilgan mеmoriy yodgorlik. U Abdullaxon II davrida Do’stun Dеvon Bеgi tomonidan bino etilgan. Xonakoxiy uch tomonidan ravoqli bostirma (galеrеya) o’rab turadi. G’ayzobod xonakoxi aynan ochiq ravoqli galеrеya shaklida qurilganligi bilan ajralib turadi. Vayronaga aylangan imorat XX asrning 70-80 yillarida Buxoro maxsus ilmiy tamirlash ishlab chiqarish ustaxonasi tomonidan qayta tiklangan. Toqi Zargaron-taxminan 1559 yillarida Buxoroda qurilgan - zargarlik buyumlari sotish uchun mo’ljallangan savdo markazi. Gumbazi Arablar bosqiniga qadar qurilgan dеb taxmin qilinadi. Bu yodgorlik XVI asr boshlarida Vosig’iyning yozgan asarida Buxoro Chorsusi sig’atida tilga olingan. Toqizargaron Uluqbеk madrasasi yonida joylashgan. O’tmishda bu еrda 36 zargarlik ustaxonasi va do’konlar bo’lgan. Toqi Zargaron Buxorodagi toqilarining eng yirigi va mujassamoti jixatidan murakkabi xisoblanadi. Toqi Sarrog’on-XVI asrda Buxoroda qurilgan pul almashtiradigan bosh savdo markazi. Shoxrut Ariqi ustda Sarrog’larning do’konlari qurilgan. Toqi Sarrog’on eng kichik gumbazdir. Shayboniylar davrida Buxoro xususiy tadbirkorlik qarz bеrish va pul almashtirish markaziga aylangan. Buxoroda Sarrog’lar nomi bilan boqliq uylar, savdo-gumbazi, karvon saroi, masjit, xammom va boshqalar mavjut bo’lgan. Bundan tashqari Abdulazizxon qurdirgan koshinli xonakox (1549 yil) Karmanadagi xazratiy qosimshayx xonakoxi, 1582 yilda qurilgan uch darvozali Timiy kalon, Oyposhsha Oyim madrasasi, G’atxulla qushbеgi madrasasi, Do’stum madrasasi kabi ko’plab mеmoriy obidalar qad ko’targan. Abdullaxon madrasasi 1577 - 1578 yillarda qurilgan. Samarqandda xam Shayboniylar nomi bilan boqliq binoiy xayirlar anchagina. Masalan :Shayboniylar daxnasi-XVI asr mеmoriy yodgorligi. Shayboniyxon 1510 yili eron shoxi Ismoil I Sag’aviy bilan bo’lgan jangda xaloq bo’lgach, Samarqandga olib kеlib o’zi tomonidan qurila boshlanib, kеyinroq 1515 - 1516 yillarda to’liq bitkazilgan madrasada marmar supa ostida dag’n etilgan. Supa ostiga Shayboniyxondan tashqari boshqa Shayboniy Sultonlar : Maxmud Sulton, Muxammad Tеmur Sulton, Abulxayir Sulton va boshqalar dag’n etilgan. Samarqandda yana Abduraxim Sadr madrasasi qurilgan. Barroqxon madrasasi-Toshkеntda (1531-1532 yil XVI asrning ikkinchi yarimi) da qurilgan madrasa. Madrasaning qarbiy qismi bir muncha oldinga chiqqan. Poydеvori toshdan, qalin dеvorlari turli xajmdagi pishiq qishdan ishlangan. Madrasa o’rnida dastlab ikki (katta va kichik) maqbara bo’lgan. Kichik maqbarada. Barroqxonning qabri bor. 1904 yilda masjitga aylantirilgan katta maqbarada Toshkеnt xokimi Suyunchxo’ja qabri joylashgan. Barroqxon ikki maqbarani o’z ichiga olgan madrasa qurdirgan. XX asr boshlaridagi tamir vaqtida qadimgi bеzaklarning qoldiqi ko’chirib tashlanib, oq ganch bilan suvalgan, Baroqxon madrasasi naqshlarining go’zalliga va qurishi uslubi jixatidan Samarqandning eng yirik, yaxshi mеmoriy yodgorliklariga yaqinlashadi. 1946 yil, 1949 yil, 1951 yil, 1967 yillarda madrasada tamir ishlari o’tkazilgan. Xozirda Baroqxon madrasasida O’zbеkiston Musulmonlari idorasi joylashgan. Bu davrda yana Karmona yaqinida Zarovshon daryosi ustiga qurilgan ko’prik juda mashxur (1582 yil). Buxoroga kеlgan Ingliz elchisi Antoniy Jеnkinson : “Buxoro juda katta shaxar, unda qishtlik imoratlar, sеrxasham binolar ko’p.” Xammalar pirеday moxirlik bilan kurilganki, ularning misli dunеda yukdur. Shayboniylardan ayniksa Abdullaxon II yurt obodonchiligi yo’lidagi sa'i- qarakatlari tarixchilar tomo 274-savol. Mesopotamiyaning eneolit davri protoshaharlari. Mesopotamiyada o‘troq dehqonchilik madaniyati takomillashishi. Xassun madaniyati.Tosh qurollar inqirozi. Misdan foydalanishning kengayishi. Xumdonlarning paydo bo‘lishi. Ayolhaykalchalari, tumor-muhrlar. Samariya madaniyati. Suniy sug‘orishning paydo bo‘lishi. Badiiymadaniyatning takomillashishi. Savvana III yodgorligi. Ko‘p xonali uy-joylarning paydo bo‘lishi. Xalaf madaniyati va uning xududiy kengayishi. Ubeyda madaniyati. Erudu manzilgohi. Mil.av V ming yillikning o‘rtalarida dastlabki ibodatxonalarning paydo bo‘lishi so‘nggi Ubeyd bosqichida ularning jamiyat ijtimoiy hayotidagi ahamiyatining ortib borishi. Shimoliy Mesopotamiya Ubeyd davrida. Janub bilan moddiy madaniyatidagi o‘ziga xoslik. Tepai Gavra manzilgohi. Ibodatxona. Tabaqalashgan sag‘analar. Uruk madaniyati. Varkada amalga oshirilgan qazishmalar. Manzilgohlarning tabaqalanishi. Ilk shahar markazlarining paydo bo‘lishi. Ibodatxonalar. Ibodatxonalar jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi mavqieining ortib borishi. Ixtisoslashgan ishlab chiqarishning chuqurlashuvi. Mulkiy tengsizlik va ijtimoiy tabaqalanishining chuqurlashuvi. Jamdet Nasr madaniyati. Ibodatxona me’morchiligi. Saroylar. Uy-joy imoratlari. Dafn inshootlari va marosimlari. Kuzatuv buyumlari. Hunarmandchilik. Siyosiy va diniy hokimiyatlarning jamiyatni boshqaruvchi kuchga aylanib borishi. Silindr muhrlar. YOzuv. Xalqaro aloqalarning kuchayishi. Mesopotamiya ilk sulolalar davrida. SHaharlarning tuzilishi va mudofaa tizimi. Saroylar. Ibodatxona inshootlari. Oddiy qabrlar va hukmdorlar sag‘analari. YUk tashish jangavor aravalari. Mehnat qurollari, qurol yarog‘lar. Zeb- ziynat buyumlari. Metall idishlar. Kulolchilik. Muhrlar. Tasviriy san’at. Qadimgi Mesopotamiyaning tarix davri arxeologiyasi. Me’morchilik, haykaltaroshlik, gliptika. Mintaqa ulardan biri edi to'rtta daryo sivilizatsiyasi qayerda yozish bilan birga ixtiro qilingan Nil vodiy Qadimgi Misr, Hind vodiysi tsivilizatsiyasi ichida Hindiston qit'asi, va Sariq daryo yilda Qadimgi Xitoy. Mesopotamiya kabi tarixiy muhim shaharlar joylashgan edi Uruk, Nippur, Nineviya, Assur va Bobil, shuningdek, shahar kabi yirik hududiy davlatlar Eridu, Akkad qirolliklari, Urning uchinchi sulolasiva turli xil Ossuriya imperiyalar. Mesopotamiyaning muhim tarixiy rahbarlaridan ba'zilari Ur-Nammu (Ur qiroli), Akkad sargoni (Akkad imperiyasini tashkil etgan), Hammurapi (Qadimgi Bobil davlatini tashkil etgan), Ashur-uballit II va Tiglat-Pileser I (Ossuriya imperiyasini tashkil etgan). 275-savol. O`rta Osiyoning shimoliy viloyatlarida jamiyat taraqqiyotining o`ziga xosligi. O’rta Osiyoning dasht va tog’li rayonlarida yashagan ko’chmanchi chorvador sak qabilalarining izlari ilk temir davri yodgorliklarida muhrlanib qolgan. Bunday yodgorliklar Pomir, Tyanshan, Zarafshon, Amudaryo, Orol dengizi atroflarida topilgan bo’lib, ular asosan mozor-qo’rg’onlardir. Saklarning mozor-qo’rg’onlarida ot anjomlari topiladi. Shuningdek, topilmalar orasida bronza va temirdan ishlangan harbiy qurollar, zeb-ziynat buyumlari, mehnat qurollari va sopol idishlar uchraydi. Quyi Sirdaryo irmog’i bo’lgan Inkordaryo bo’yida Uygarak qabristoni topilgan. Yodgorlik xalqa shaklida bo’lib, uning balandligi 1,5-2,0 m, diametri 27-40 m keladi. Kichik mozor qo’rg’onlardagi oddiy qabrlarda sopol idishlar va bronza o’q uchlari uchraydi. Katta mozor-qo’rg’onlardagi saklar va qabila boshliqlarining qabrlarida yarog’-aslaha, ot anjomlari va zeb-ziynat buyumlari topiladi. Saklarning shahar xarobalari topilmagan. Ko’chmanchilarning uy-joylari yerto’la, chaylasimon uylardan iborat bo’lgan. Arxeolog olimlarning fikricha, mil.avv. VII-VI asrlarda ko’chmanchilar orasida harbiy-siyosiy qabila uyushmalari vujudga kelgan. Ko’chmanchi qabilalar tarixini o’rganishda Tagisken maqbaralarini o’rganish katta ahamiyatga ega. Maqbara mil.avv. IX-VII asrlarga mansub bo’lib, Sirdaryoning quyi oqimi bo’ylaridan topilgan. Ular xom g’ishtdan bino qilingan, to’rt burchak, xalqasimon maqbaralardir. O’rta Osiyo hududlarida yashagan ilk temir davri qabilalarining moddiy madaniyati Baqtriya, Marg’iyona va So’g’diyona yerlarida topib tekshirilgan. Ularning soni 350 tadan ortiq. Sak qabilalarining makonlaridan topilgan ot anjomlari, o’qlar, xanjarlar, Sharqiy Yevropa va Osiyo dashtlarida yashagan skif qurol-aslahalariga o’xshaydi. Yunon tarixchisi Gerodot mil. Avv. V asrdagi skiflar hayoti haqida ma’lumotlar beradi. O’rta Osiyoning ilk temir davri qadimiy viloyatlaridagi jamiyat to’g’risida muhim yozma manbalar - Avesto, Ahmoniylar davri yozma yodgorliklari va yunon tarixshunoslari hikoya qiladi. «Avesto» (sharqiy Eron tillaridan «Asos» deb tarjima qilinadi) Zardo’sht (Zaratushtra) dinidagi xalqlarning shariyat qonunlari majmuidir. Avesto ma’lumotlariga ko’ra ushbu davr qabilalari birlashmasi viloyat («daxiyu») bo’lgan, urug’ jamoasi - «vis», ayrim oilalardan - «nmana» dan tashkil topgan. Aholi kohinlar, jangchilar, dehqonlar va chorvadorlar toifasiga bo’lingan. 276-savol. Manzilgohlar, arxitеktura, san'at. O’lka yoki joyning san’atini hamda xalq xunarmandchiligini o’rganish umumiy o’lkashunoslikni ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. San’at yodgorliklarida mamlakatning zamonaviy va qadimiy tarixi aks etgan bo’ladi. Odatda arxеtiktura va skulptura yodgorliklari tarixiy o’lkashunoslik ob’еkti sifatida ham qaraladi. Bu ham san’at o’lkashunosligining tarixiy o’lkashunoslik bilan chambarchas bog’liqligini ifodalaydi. Ma’lum yodgorliklar o’lkashunoslikni bir nеcha tarmog’ini ob’еkti bo’lishi mumkin. Masalan, o’ymakorlik va naqqoshlik san’ati, mеmorial skulpturi bir paytni o’zida ham tarixiy ham san’atshunoslik o’lkashunoslik ob’еkti bo’lib, badiiy xunarmanndchilik maxsuloti san’atshunoslik va iqtisodiy o’lkashunoslikni ob’еkti bo’lib xisoblanadi. San’at o’lkashunosligi ob’еktlarini barchasini ikkita katta guruhga bo’lishimiz mumkin: - haqiqiy mustaqil qimmatga ega bo’lgan san’at asarlari. Ushbu sohada o’lkashunoslik vazifasi quyidagilardan iborat: yodgorliklarni o’zini o’rganish; uning qiymatini aniqlash; uni o’lka badiiy madaniyati tarixidagi axamiyatini ochib bеrish; - san’at namoyondalari hayoti va ijodi bilan bog’liq bo’lgan yoki ularni asarlarida aks etgan estalik joylar. Mazkur yo’nalishda o’lkashunoslarni asosiy vazifasi o’lkani ijtimoiy va madaniy xayoti nuqtai nazaridan badiiy mеrosni o’rganishdan iborat. Mazkur ikki ob’еkt ham ikki tomonlama ko’rilishi mumkin. Birinchidan o’lka tarixi va madaniyati bo’yicha bilimlar manbai sifatida. Ikkinchidan san’atni o’zi, uni tarixiy rivojlanishi va axamiyati haqidagi bilimlar manbai. Chunki san’at yodgorliklari tarixiy, ilmiy qimmatdan tashqari badiiy ahamiyatga ham ega. (33-rasm) Shu hususiyati bilan san’at o’lkashuosligi o’lkashunoslikning boshqa tarmoqlaridan kеskin farq qiladi. Shuning uchun san’at o’lkashunosligini o’rganish prеdmеti bo’lib quyidagilar hisoblanadi: - o’lka badiiy hayotini o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish; - maxalliy san’at yodgorliklarini o’rganish; maxalliy rassomlarni ijodini o’rganish; - o’lka yoki joy badiiy madaniyati haqidagi bilimlarni tarqalish yo’llarini o’rganish. San’at o’lkashuosligi shaxsni ijodiy va intеllеktual sifatlarinigina rivojlantirib qolmasdan, balki badiiy bilimlarni mustaqil egallashiga ham imkon bеradi. San’at o’lkashunosligi bilan shug’ullanish jarayonida har bir shaxs tarix, estеtika, etika va boshqa fanlar bo’yicha ham bilimlar olishga sharoit yaratadi. San’atni va san’at asarlarini tushunish badiiy ijodning xususiyatlarini chuqur bilishga olib kеladi. Ibtidoiy jamo tuzumi kishilik jamiyati taraqqietidagi eng uzoq davom etgan va eng qadimgi davridir. Bu davrni ezma manbalar asosida o’rganib bo’lmaydi. Shuning uchun ham ba davrni chuqur o’rganishda arxeologiya, etnografiya, antropologiya kabi fanlarning ahamiyati beqiesdir. Qadimgi odammlar o’z zarur faoliyati davrida atrof muhitga ta`sir ko’rsatib, kundalik haetda o’ziga zarur bo’ladigan mehnat qurollari yasagan, yashash uchun makonlar tanlagan, keyinchalik esa boshponalar kurganlar. O’z navbatida bu jaraenlar inson faoliyatiga ta`sir ko’rsatgan. Hozirgi paytda O’rta Osie xududi ibtidoiy jamiyat rivojlanishining alohida bosqichlari quyidagi davrlarga bo’linadi: 1. Paleolit (palayos-qadimgi litos-tosh) davri: bunda taxminan 800 ming yil ilgari boshlanib, ming yil ilgari tugaydi: a) ilk paleolit-Ashel` davri, 800-100 ming o’z ichiga oladi: b) o’rta paleolit Mkst`e davri, millioddan avvalgi 100-40 ming yilliklar: 2. Mezolit) mezos-o’rta, litos-tosh) miloddan avvalgi 12-7 ming yilliklar. 3. Neolit (neos-yangi, litos-tosh)- miloddan avvalgi 6-4 ming yilliklar. 4. Eneolit (mis-tosh davri)-miloddan avvalgi 4 ming yillikning oxiri-3 ming yilliklarning boshi. 5. Bronza asri- miloddan avvalgn 3-2 ming yilliklar., 6. Temir davri -miloddan avvalgi 1- ming yillikning boshlaridan. O’zbekiston xududlaridagi eng qadimgi odamlarning manzilgohlari Farg`ona vodiysidagi Salung`ur, Toshkent viloyatidagi Qo’lbuloq, Buxorodagi Uchut makonlaridan topilgan. Bu davr odamlari toshlardan qo’pol qurollar ishlab termachilik bilan shug`ullanishgan. Ilk paleolit davri odamlari jismoniy jihatdan ham, aqliy jihatdan ham hozirgi odamlardan farq qilishgan. Ular tabiat oldida ojiz-bo’lib, unda taer bo’lgan mahsulotlarni o’zlashtirganlar. Ular na diniy tushunchani, na dehqonchilikni va na chorvachilikni bilganlar. O’rta paleolit davri makonlari Toshkent vohasidagi Obirahmat, Xo’jakent, Samarqanddagi Omonqo’ton, Boysun tog`laridagi Teshiktosh makonlaridan topilgan. Obirahmat makoni eysimon shaklda bo’lib, bu erda 1 m qalinlikdagi 21 ga madaniy qatlam aniqlangan. Topilmalar orasida nuqleuslar, parrakchalar, o’tkir uchli sihchalar, qirg`ishlar uchraydi, shuningdek, turli hayvonlar suyaklari ham kupchilikni tashkil etadi. Yana bir mashhur edgorlik Teshiktosh g`or makon bo’lib bu erdan turli-tuman qurollar va hayvon suyaklaridan tashqari, 9-10 yashar bolalarning qabriqazib ochilgan. Qabrdagi murdaning eniga turli tosh qurollar va arxar shoxi qadab qo’yilgan. O’rta paleolit davriga kelib ibtidoiy jamiyat odamlarning mehnat qurollari takomillashib turmushida yangi unsunlar paydo bo’la boshlaydi. Eng muhimi, ibtidoiy to’zimdan urug`chilik jamoasiga o’tish boshlanadi. Shimoldan ulkan muzlik siljib kelishi natijasida ibtidoiy turar-joylarga asos soldilar. Jamoa bo’lib ov qilish paydo bo’ldi. So’ngi paleolit qadimgi tosh asriing so’ngi bosqichidir. Bu davrga oid makonlar Ohongarondagi Qulbuloo’, Toshkentning g`arbidagi Bo’zsuvv, hamda Samarqand shahridan topilgan. Ulardan topilgan topilmalar orasida qirg`ichlar, kestichlar, sixchalar, pichoqlar, boltalar kabi qurollar bor. Bu davrga kelib odamlar faqat tog`li xududlarga emas, tekisliklarga ham tarqala boshlaydilar. Bu davrning eng katta yutug`i urug`chilik tuzimiga (matriarhat) o’tilishidir. Mezolit davri edgorliklari Surxondaredagi Machoy g`or makonidan, Markaziy Farg`onaning ko’pgina edgorliklaridan topib o’rganilgan. Bu davrga kelib muzlik yana ishmolga qaytadi. Hayvonat va o’simlik dunesida katta o’zgarishlar sodir bo’ladi. Insoniyat o’z tarixidagi dastlabki murakkab moslama o’q-eyin kashf etadi. Mezolit davri qurollari paleolitta nisbatan ixshamligi va sifatliligi bilan farq qiladi. Mezolit davri qabilalari asosan ovchilik va temirchilik xo’jaligi yuritganlar. Bu davrning oxirlariga kelib dastlabki uy chorvachiligi eki hayvonlarni xonakilashtirish boshlandi. Neoilt davriga kelib qadimgi qabilalar haetida katta-katta o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bu davr odamlari aksariyat hollarda dare sohillari va tarmoqlari eqasida, qullar bo’ylarida yashab, tabiiy imkoniyatlardan kelib chiqib, baliqchilik va ovchilik eki dehqonchilik va chorvachilik hamda qisman xunarmandchilik bilan shug`ullanganlar. Eng katta yutuqlardan biri-qulolchilikning paydo bo’lishidir. Shuningdek, bu davrga kelib to’qimachilik va qayiqsozlik ham paydo bo’ladi. Neolit davri qabilalari xo’jalik shakllariga qarab qo’yidagi madaniyatlarga bo’linadi: Joytun madaniyati, Kaltaminar madaniyati, Hisor madaniyati. Joytun madaniyati. janubiy Turkiston xududidagi mil. avv. VI-V ming yilliklariga oid madaniyat. Bu erdan O’rta Osiedagi birinchi shaxsa uylar qoldiqlari, sopol idishlar namunalari aniqlangan. Aholisi asosan dehqonchilik, chorvachilik va qisman ovchilik bilan shug`ullangan. Kaltaminor madaniyati. Qadimgi Xorazm xududidan topilgan bo’lib mil.avv. V-IV ming yilliklarga oiddir. Topilmalar Kaltaminor qabilalarining baliqchilik, ovchilik va qisman hunarmandchilik bilan shug`ullanganidan dalolat beradi. Hisor madaniyati. Asosan, Hisor-Pomir tog`laridan topilgan. Milloddan avvalgi V-IV ming yilliklariga oid. Hisorliklar sopol idishlar yasab, asosan chorvachilik, ovchilik, qisman temirchilik bilan shug`ullangandir. Eneolit-mis-tosh davrida odamlar dastlabki metall bilan tanishdilar. Bu davrga kelib mis qurollar ancha takomillashgan bo’lsada, undan og`ir mehnat qurollari yasashning imkoni yo’q edi. Misdan asosan uy-ro’zg`or buyumlari, taqinchoqlar va harbiy qurollar yasalgan. Eneolit davri edgorliklari Buxoro viloyatining Lavlakon, Beshbuloq, Uchtut (mis koni) mavzelarda. Samarqand atroflarida (Sarazm madaniyati) topib tekshirilgan. Bu davrga kelib dehqonchilik O’rta Osiening shimoli-sharqiy xududlariga ham eyiladi. Hozirgi kunda ibtidoiy jamoa tuzumining turli bahslarga sabab bo’laetgan muammolaridan biri-antropogenez-odamning paydo bo’lishi va rivojlanishidir. Turli xududlarda qadim zamonlarda yashagan ilg`or mutafakkirlar odamning paydo bo’lishi haqida ilmiy ta`rifiga yaqin fikrlarni baen etganlar. Ular asosan insoniyat 8ayvonat olamidan ajralib chiqqan degan ikrni bildiradilar. Insoniyat paydo bo’lishi millionlab yillar davom etgan rivojlanish jaraenining natijasidir. Eng qadimgi qazilma odam qoldqlari Sharqiy Afrikadan (Olduvay), Indoneziyadan (Yava, pitekantrop), Xitoydan (sinantrop), Germaniyadan (Geydel`berg) topib tekshirilgan. Keyingi zamonaviy odamga ancha yaqin bo’lgan odam qoldiqlari dastlab Neandertal` (Germaniya) vodiysidan topilgan (O’zbekistondagi Teshiktosh). 277-savol. O`rta Osiyoda tеmir davri madaniyatining paydo bo`lishi muammolari. Insоniyat tеmir bilan tanishishi mil.avv.III-II ming yillikga to`g`ri kеladi. Tеmir buyumlaridan birinchi bo`lib Хеtt qabilalari, kеyinchalik Misr, Mеsоpоtamiya, Erоn хududlarida qabilalar хo`jalikda kеng ishlatganlar. Tеmir 1500 хarоratda eriydi. O`rta Оsiyoda tеmir qurоllari mil.av.VI-IV asrlarga оiddir va 30 dan ziyod yodgоrliklar madaniy qatlamlaridan оlingan. Surхоndaryo Qashqadaryo, Zarafshоn va Хоrazm vохasi, Farg`оna vоdiysi хududlarida tеmir qurоllari tarqalgan.O`zbеkistоn хududida tеmir davri qurоllari Surхоndaryo хududidagi Kuchuktеpa, Kiziltеpa, G`оzimulla, Qizilcha, Bandiхоn, Talashkan-1, yodgоrliklari madaniy qatlamidan tоpilgan. Farg`оna vоdiysida mil.avv.I ming bоshlarida CHust madaniyati taraqqiy etgan. Bu хududda 70 dan оrtiq yodgоrliklar mavjudligi qayd etilgan. SHulardan eng yiriklari CHust, Dalvarzin, Ashqоltеpa, Bоztеpa, CHimbоy, Eylatan va bоshqalar. Qashqadaryo хududida Еrkurg`оn, Daratеpa, Uzunqir, Sangirtеpa Padоyoktеpa va Kеsh yodgоrliklari jоylashgan.Markaziy Zarafshоn хududida Marоqanda, Ko`ktеpa yodgоrliklari tеmir davriga оid. Milоddan avvalgi II ming yillikning охiri va I ming yillikning birinchi yarmida O`rta Оsiyoda sоdir bo`lgan iktisоdiy tub o`zgarishlar Tоshkеnt vохasi aхоlisi хayotida хam yuz bеrdi. Bu mintaqa chоrvadоrlari хam asta-sеkin dехqоnchilik uchun qulay bo`lgan jоylardan dоimiy qarоrgохlarini bеlgilab, zirоatchilik bilan shug`ullana bоshlaganlar. CHirchik, Охangarоn va ularning irmоklari bo`lgan katta va kichik sоylar хavzasi Tоshkеnt vохasining eng qadimgi dехqоnchilik markazlariga aylangan. Masalan, Охangarоn daryosining o`rta оqimida jоylashgan Burguluksоy хavzasi Tоshkеnt vохasidagi ilk dехqоnchilik madaniyati tarkib tоpgan hudud bo`lib chikdi. Bu hududda A.I.Tеrеnоjkin 1940 yilda Burguluksоy bo`ylab arхеоlоgik izlanishlar оlib bоrib, dехqоnchilik bilan shug`ullangan aхоlining bir nеcha qarоrgохlarini tоpdi. Buхоrо vilоyati хududida esa Sеtalak, Rоmish va bоshqa yodgоrliklar qayd etilgan. Хоrazm vохasida Ko`zaliqir, Quyisоy va Dingilja yodgоrliklarida tеmirdan qilingan mехnat qurоllari оlingan. M.G.Vоrоb’еva ma’lumоtlariga qaraganda 250 dan ziyod manzillar tеmir davriga оid bo`lib, ularning aksariyati arхеоlоgik jiхatidan o`rganilgan emas. Turkmanistоn хududida tеmir davri yodgоrliklari.Mustaqil Turkmanistоn davlati хududida tеmir davri yodgоrliklari kеng miqyosdaa o`rganilgan. YAztеpa-Quyi Murg`оb atrоfida jоylashgan, хajmi-16 ga. V.M.Massоn raхbarligidagi guruх qazish ishlarini оlib bоrgan. YOdgоrlikning eng kuyi qatlami YAzdеpa-1 nоmlanib, to`g`ri burchakli katta imоrat-qo`rg`оndan ibоrat. Sarоy kоldig`i tоpilgan. Хоnalar uzunchоq хamda to`rtburchak shakldan ibоrat. YOdgоrlik mil.avv. 900-650 y. bilan sanaladi. SHu bilan birga Izatkuli, Madau, Еlkеntеpa, Erkqal’a yodgоrliklarida madaniy qatlamlaridan tеmir davriga оid ashyolar оlindi. Bu yodgоrliklar mil.avv.VII-VI asrlarga оiddir. SHunday kilib, Turоn zaminida tеmir qurоllari хo`jalikda mil.avv.VI-V asrlardan bоshlab ishlatilgan. Tеmir davrida yirik sug`оrish inshооtlari qurilishi bоshlandi, yangi хududlar o`zlashtirildi, natijada sug`оriladigan dехqоnchilik vохalari vujudga kеldi. SHu bilan birga, bu tariхiy davrga kеlib chоrvadоr qabilalarning o`trоq dехqоnchilik vохalariga хujumi kuchaydi, buning natijasida qalinligi 10-5 m mudоfaa dеvоr bilan o`rab оlingan aхоli manzillari qurildi. O`rta Оsiyoning janubiy, Markaziy va SHimоliy хududlarida tеmir qurоllarining ishlatilishi jamiyat rivоjining barоbarlashiga оlib kеldi. O`rta Оsiyoning sug`оriladigan vохalarida mudоfaa dеvоr bilan o`rab оlingan shaхar shaklida aхоli markazlari paydо bo`ldi, ular o`z navbatida ijtimоiy-iktisоdiy va madaniy-etnik markaz bo`lib tariх saхnasiga chiqqan. 278-savol. O`rta Osiyoning turli hududlarida tarixiy taraqqiyotning borishi. Darhaqiqat, shundan boshlab Movarounnahrning shon-shuhrati jahonga namoyon bo`ldi. Movarounnahr ilmu ziyo markazi sifatida butun dunyogav etildi. U islom ulamolarini etishtirgan, xususan, tarixshunos va geograf olimlar Vatani sifatida olamda shuhrat qozongan muqaddas uyrtdir. Vatanimizning IX-XII asrlaridagi madaniy uyksalishini tarixshunoslar sharq uyg`onish davriga mengzaydilar. Bo`riboy Ahmedovning «O`zbekistonning atoqli tarixshunos olimlari» (Toshkent, 2003) risolasida O`zbekistonda VIII-XIX asrlarda yashab ijod htgan tarixshunoslar, ularning ilmiy faoliyati va mmuhim asarlariga qisqacha to`xtalib o`tiladi. Risola ikki qismdan iborat. Birinchi qismga tarixshunos va geograf olimlar kiritilgan bo`lib, ikkinchi qismida biograf olimlar va ularning muhim asarlari (tazkiralari, manoqiblari) haqida umumiy ma`lumot beriladi. Risolada IX-XII asrlarda yashab, ijod qilgan 8 ta yirik, madaniy uyksalishga hissa qo`shgan, tarixshunoslar haqida ma`lumotlar beriladi. Bular quyidagilardir: Abu Abdulloh Muhammad al-Xorazmiy – VIII-IX asrlarda (789-850 yy.) o`tgan xorazmlik qomusiy olim. Al-Xorazmiyning tarixiy asari – «Kitob ut-tarix» bo`lib, ayrim parchalari at-Tabariy (839-923 yy.) va Ibn-al-Asir (1160-1234 yy.)ning kitoblari orqali bizgacha etib kelgan. Bal`amiy – X asrda o`tgan buxorolik tarixnavis va davlat rabobi. Somoniylar qo`lida vazir vazifasida xizmat qilib, Tabariyning «Tarix ul-anbiyo» va – r-rasul va-l-xulofo» nomli asarini fors tilida muxtasar qilib qaytadan yozgan, natijada asardan foydalanish osonlashtirilgan. Abu Nasr Muhammad Utbiy (961-1022 yy.) X asrning yirik arabiynavis tarixshunos olimi. «Tarixi yaminiy» (YAmin-arab, o`ng qo`l; Sulton Mahmudga xalifa al-Qodir (991-1031) tarafidan berilgan) nomli asarni yozgan. Asar o`rta asr tarixshunosligiga oid va xos og`ir uslub-saj bilan yozilgan. Abu Hafs an-Nasafiy (1142-43 yy. Vafot etgan) Samarqandlik tarixchi olim. Uning «Kitob ul-qand fi tarixi Samarqand» nomli asari mavjud. Bu asarda Samarqandning osoru atiqalari va ulamolarining tarjimai holi haqida ma`lumotlar beriladi. Baxtga qarshi asarning arabcha nusxasi saqlanmagan. Bizgacha etib kelgani «Kichik qandiya» nomi bilan ataladi. Sam`oniy XII asrda yashab o`tgan mashhur qomusiy olim. Sam`oniy o`zidan katta yodgorlik qoldirib ketgan. U ikkita yirik asar «Kitob ul-ansob» («Nasablar haqida kitob») hamda yigirma jildlik «Tarixi Marv» kitoblarining muallifidir. Xullas, IX-XII asrlardagi uyksalish uzoq davrlar mobaynida taraqqiy etib kelayotgan turmush madaniyatiga ega bo`lgan xalqlar hayotida uyz beradi. 4. Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarining uslubi va tafakkuri Abubakr Muhammad ibn Ja`far ibn Zakariyo ibn Xattob ibn SHarik an Narshaxiy (899-959) X asrda yashab o`tgan buxorolik yirik tarixshunos olim. Narshaxiy asli Buxoroning Narshax (hozirgi Vobkent yonida) qishlog`idan chiqqan. Narshaxiy «Tarixi Buxoro» deb shuhrat topgan qimmatli bir asar yozib qoldirgan. Mazkur asar aslida arab tilida yozilgan, lekin arabcha matni saqlanmagan. Bizgacha uning qisqartirilgan forsiycha tarjimasi etib kelgan, xolos. «Tarixi Baxoro»da Zarafshon vohasining quyi oqimida joylashgan shahar va qishloqlarning geografik holati, mahalliy aholining VII-X asrlardagi turish-turmushi, Buxoroning diqqatga sazovor joylari, O`rta Osiyoning arablar tarafidan istilo etilishi, mamlakatning Somoniylar hukmronligi (819-1005 yy.) yillaridagi siyosiy tarixi voqealarigina qisqa tarzda bayon etilgan. «Buxoro tarixi»ning hozirgi tarixshunoslik uchun qimmatli manba ekanligi shubhasizdir. Bizgacha etib kelgan «Buxoro tarixi» so`z boshisida yozilishicha, kitobni 1128 yili arab tilidan quvalik Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Quboviy o`z do`stlari taklifiga binoan fors tiliga tarjima qilgan. Quboviyning yozishicha, u tarjima jarayonida kitobdagi ortiqcha tasvir va keraksiz joylarni qisqartirgan, ammo asl mohiyati va mazmunini qoldirib, keyingi tarixiy voqealar bayonini o`zidan qo`shgan. Asar 1966 yili o`zbek tilida Sodiq Mirzaev Tarjimasida Toshkentda nashr etildi. Eng so`nggi o`zbek tilidagi nashri 1991 yilda Bo`riboy Ahmedov tahririda chop etilgan bo`lib, tarixiy voqealarning xolisona bayoni uni qimmatli manba darajasiga ko`taradi. 5. Tarixiy bilimlar rivojlanishida yangi mazmun, yangi shaklda pragmatizmning kuchayishi. O`rta Osiyodan etishib chiqqan olimlar tomonidan jahon ilm xazinasiga qo`shilgan hissaning naqadar buuykligi tarixchilar tomonidan qayd etilgan, tarixshunoslar tomonidan esa muntazam targ`ib qilib kelinadi. Hozirgi bizga ma`lum «arab raqamlari» aslida Muhammad Muso Xorazmiy tomonidan hind tsifralari asosida ishlab chiqilgan bo`lib, Rim papasi Sil’vester II (999-1003 yillar) buyrug`i bilan Ovrupo mamlakatlarida joriy etiladi. Bu davrgacha o`ta noqulay rim raqamlari qo`llanilar edi. Sil’vester yoshligida Ispaniyada ta`lim olgan, arab tilini bilgan zamonasining o`qimishli vakili edi. Dastlabki Ovrupa universitetlarining faqat tibbiyot bo`limlarida matematika o`rganilgan. O`rta asrlarda ko`pchilik shifokorlar matematik ham bo`lganlar. Ibn Sino nomini tarjimonlar o`z tillarida Aben Sena deb yozadilar. Bu nom oddiy tilda Aven Sina shaklida qo`llanilib, lotin transkriptsiyasida Avitsenna bo`lgan. Bizning tushunchamizdagi shifoxonalar Ovrupada faqat 1500-yillarda tashkil topadi. Ular bemorlarni Ibn Sino va ar-Roziy usullari bilan davolaydilar. «Al-Qonun», 1500-yilgacha hali kitob bosish ishi endigina amalga oshirila boshlagan davrda 16 marta chop etiladi. Bu XVII asr oxirigacha Ovrupada yagona qo`llanma va darslik sifatida qo`llanilgan. O`rta Osiyo olimlarining ilmiy taraqqiyotidagi xizmatlarini hozirgi zamon tarixshunosligi fani nuqtai nazaridan tahlil qilish barobarida ularning ijodiy merosini falsafiy-metodologik nuqtai nazardan o`rganish ham dolzarb vazifa. Aslida bu ham ana shu merosni istifodaga kiritishning yana bir yo`lidir. O`rta Osiyo olimlari uynon, hind olimlari erishgan natijalarni o`zlashtirish barobarida, fanni butunlay yangicha yondashuvlar, original g`oyalar bilan boyitgani borasida dalillar etarli. Shuningdek O`rta Osiyo hududlarining tarixiy-geografik tavsifiga oid asarlarda tarixdagi ob`ektiv taraqqiyot qonunlarini ochib bermasdan, voqealarni faqat tashqi bog`lanishi va izchilligiga qarab tasvirlovchi (pragmatizm) oqimi ham mavjud bo`lgan. Bu yo`nalishning ham o`ziga xos murakkabliklari mavjud. U nafaqat Sharq olimlari asarlarini chuqur o`rganib chiqishni, ayni paytda G`arb falsafasining o`rta asrlardan to bugungi kungacha bo`lgan rivoji davomida ko`tarilgan g`oyalarning genezisi bilan tanishishni va qiyosiy tahlil qilishni talab etadi. Bu esa o`z navbatida oliy o`quv uyrtlari uchun tarixshunoslik darsliklarini nashr qilishni talab etadi. Bunday o`quv qo`llanmalarda O`rta Osiyo mumtoz fani natijalarini hozirgi zamon nuqtai nazaridan baholashimiz kerak bo`ladi. 279-savol. Arxеologik davrlashtirish va xronologiy. Arxeologiya fanida ikki xil xronologiya mavjud bo’lib, biri nisbiy ikkinchisi esa mutloq xronologiya deyiladi. Nisbiy xronologiyadan foydalanishdan oldin har bir arxeo-log o’zi o’rganayotgan yodgorlikni va undan qazib olingan ar-xeologik topilmalarni har birini har tomonlama to’la to’kis o’rganishi shart bo’ladi. Chunki nisbiy xronologiya de-ganda bir yodgorlik va undagi barcha arxeologik toplmalarni ikkinchi mutloq xronologiyasi aniq bo’lgan yodgorlik va un-dagi arxeologik topilmalar bilan qiyoslab o’rganishni tu-shuniladi. Shunday ekan arxeolog o’z qo’lidagi arxeologik ashyolarni ikkinchi bir yodgorlikni ashyolari bilan qiyoslab o’rganish uchun birinchi navbatda u o’z ashyolarini ikir-chikirigacha ya`ni ularni soni, xajmi, texnikasi, ishlov be-rish usuli, u yoki bu mehnat qurolini yasashda qanday xom ashyolardan foydalanganligi va boshqalarini o’rganishi shart bo’ladi. Ikkinchi navbatda arxeolog qiyoslanishi ko’zda tu-tilgan boshqa yodgorlikni va undagi arxeologik ashyolarni xuddi o’zini ashyolarini o’rganganidek sinchikovlik bilan ku-zatadi. Shundagina arxeolog har ikki yodgorlikdagi farq-larni, o’xshashliklarni ajrata oladi va o’z xulosasiga ko’ra o’z o’rganayotgan yodgorlikni yoshini taxminiy aniqlaydi. Am-mo bu taxminiy yoshini aniqlash yuqoridagi harakatlar tu-fayli xaqiqatga ancha yaqin bo’ladi. Har bir arxeolog o’zi o’rganayotgan yodgorlikni, undagi arxeologik ashyolarni mut-loq xoronologiyasini aniqlashni istaydi. Ana shu istak amalga oshgan taqdirda, o’z ashyolari xaqida taxminiy emas balki aniq fikrlarni bayon etish imkoniga ega bo’ladi. Ar-xeologik yodgroliklarni, ulardagi ashyolar yiғindisini, xat-to qaysi madaniyatga mansubligini aniqlashda mutloq xronologiya`ni ahamiyati beqiyosdir. Mutloq xronologiyani aniqlashda arxeologiya va tabiiy fanlarni o’.ziga xos uslublari bor. Agar u yoki bu yodgorlikni topilmalarini yiғindisi orasida tangalar bo’lib, ularni zarb qilingan yili ko’rsatilgan bo’lsa, arxeolog uchun mutloq xronologiya`ni aniqlash oson bo’ladi. Ammo ko’p xollarda ayniqsa tosh asri yodgroliklarida bunday bo’lmaydi. Shuning uchun uzoq yillar davomida ortirilgan tajribalar tufayli yuzaga kelgan har xil usullar bilan mutloq xronlogiya aniqlanadi. Shuni ta`kidlash joizki mutloq xronologiya`ni aniqlash uchun o’rganilayotgan yodgorlikda o’ziga xos shart- sharoitlar ya`ni har xil ko’rinishdagi yoshini aniqlovchi arxeologik ashyolarni bo’lishi shart. Ana shundagina mutloq xronologiya xaqida gap yuritish mumkin. Tosh asri yodgorliklarini mutloq yoshini aniqlashda geologik, pole-ontalogik va poleobotanik ma`lumotlaridan foydalaniladi. Masalan o’lib qirilib ketgan hozirgi kunda esa avlodari qolmagan xayvonlarni suyak qoldiqlariga qarab (chunki bu xildagi hayvonlarni qachon yashaganlari geologik qatlamlardan ma`lum) yoki yodgorlikni madaniy qatlamlaridan tekshiruv uchun olingan tuproqlarni analizi orqali qadimiy o’simliklarni aniqlash yuli bilan yodgorliklarni mutloq xronologiyasi belgilana-di. Bulardan tashqari yodgroliklarni yoshini aniqlashda ta-biiy fanlar tomonidan ishlab chiqilgan boshqa usullardan, masalan radiokarbon usulidan ham foydalaniladi. Tashqa-ridan qaraganda ajdodlarimiz tarixini yoritishda kimyo va fizika fanlarini xech qanday aloqasi- yo’qdek ko’rinadi. Ammo bu yodgorlikni mutloq xronologiyasini va mehnat qu-rollarini hamda ularni yasashda foydalanilgan xom-ashyolar tarkibini o’rganishda ularning roli beqiyosdir. Bu usulga ko’ra u yoki bu yodgorlikni yoshini 5730 yil deb aniqlansa faqat 30 - 40 yilga xato qilish mumkin xolos. Demak tarixiy yodgorliklarni mutloq yoshlarini aniqlashda bu radiokarbon usulini ahamiyati arxeologlar uchun juda katta. Ammo bu usulni'kamchiligi yoshi 40 ming yilgacha bo’lgan yodgorliklar-ni yoshini aniqlay oladi xolos, ya`ni undan nariga o’ta olmaydi. Demak bu usul bilan yuqori paleolit va ungacha bo’lgan yodgorliklarni yoshini aniqlash mumkin xolos. O’rta va quyi paleolit yodgorliklarini yoshini aniqlashda esa kaliy organ usulidan foydalaniladi. Bu usul bilan yoshi 2 milliongacha teng bo’lgan yodgorliklarni mutloq yoshi aniqlanadi: Radiokarbon va kaliyorgan usullari kimyo va fizika fanlarining yutuqlari asosida vujudga kelgani uchun bu usullarni kimyo va fizika usullari desak yanada to’ғrirok bo’ladi. Agar respublikamizdagi arxeologik yodgorliklarni eng qadimiysini yoshini 1million yilga teng ekanligini hisobga olsak, yuqoridagi ikki xil usul bizning arxeologlarimiz uchun qoniqarli hisoblanadi. Ammo hozirgi kunda 4 million yoshgacha bo’lgan davrni ham aniqlay oladigan uslublar mavjud. Bu Kaliy karbon usuli bo’lib, bu usul bilan efiopiya-dagi Vest-Gona yodgorligini yoshi 2,8 million yil bilan belgilangan. 280-savol. Dasht qabilalarining O`rta Osiyo janubiy vohalariga siljishi masalalari. O’zbek xalqining etnik shakllanishida uchinchi bosqich XV asr oxiri – XVI asr hisoblanadi. Bu davrda Markaziy Osiyoga Dashti Qipchoq o’zbeklari kirib keladi. Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” sida o’rta Osiyo va u bilan qo’shni hududlarda XIV-XV asrning birinchi yarimida istiqomat qilgan 44 ta turkiy qabila va urug’larning nomlari qayd etilgan. Shular jumlasiga Sirdaryo va Amudaryo oralig’idagi o’lkalarga XIII asrda Chingizxon va XVI asr boshida Muhammad Shayboniyxon boshchiligida Dashti Qipchoqdan ko’chib kelib, o’troqlashib ketgan qabila va urug’lar orasida uchramagan 10 dan ortiq qabilalar: qang’lilar, lochinlar, qatag’onlar, besh yuzlar, qozoqlar va boshqalar bo’lgan. Chunki, bular mazkur yurtlarda qadimdan istiqomat qilib kelgan turkiyzabon qabilalar bo’lgan. XVI asr boshida Dashti Qipchoqdan Movarounnahrga ko’chib kelgan turk-mug’ul qabilalari mahalliy turkiyzabon xalqdan son jihatdan juda kam bo’lgan. Ularning umumiy soni 24-26 qabiladan oshmagan. Manbalarda ko’rsatilishicha ularning nomi quyidagilar edi: qushchi, nayman, uyg’ur, qurlovut, girayli, qiyot, qo’ng’irot, tang’ut, echki, do’rmon, yoboqu, xitoy (kidonlar avlodidan), chimboy, shunqorli, shodbaqli, iyjon, qavchin, mang’it, jurg’un, ming, bachqird (bashqird), mojor, solur qozon, echki bahri. XVI asrda bu qabilalar soni 40 taga yetgan: bahrin, yuz, do’rmon, jaloyir, kenagas, mang’it, ming, mojor, nayman, olchin, orlot, suldus, uyg’ur, xaloj, xitoy, shirin, o’tarchi, qang’li, qatog’on, qipchoq, qo’ng’irot, qiyot, arg’in, yobu, mo’g’ul, tama, keroit, qorliq, saroy, turk, uyshin va h.k. XVII asrga kelib ularning soni 50 dan oshgan, ya’ni quyidagi 20 yaqin qabila qo’shilgan: buyrak, qirq, qurama, yuz, kelachi, o’zz, qulon, uyrot, bulochi, makrit, mesit. Qisqasi, Oltin o’rdaning “mamlakati o’zbekiya” qismida shakllangan o’zbek xalqining shimoliy qatlami Turkistonda, uning markaziy qismi Movarounnahr va janubiy hududi Xurosonda qadimdan yashab kelayotgan turkiy qatlamga kelib qushilgan edi. Shimoliy Turkistondan ko’chib kelgan aholi ham, navkarlar ham bu yerda yashovchi xalq bilan qon-qardosh, dindosh, mazhabdosh, tildosh edilar. Jonli so’zlashuv tilida, talaffuzda bir ozgina farq bo’lsa-da, adabiy til bitta-umumiy edi. Turkiy shoirlar Atoyi, Lutfiy, Sayfi Saroyi, Muhammad Shayboniy, Uvaysiy va boshqalarning she’riyat tili Ahmad Yassaviy hikmatlariga juda yaqin. 300.Arxеologiya fanining rivojlanish tarixi. Tarixni yoritishda va o`rganishda arxeologlar olib borgan tadqiqot ishlarining ahamiyati juda kattadir. So`nggi yillar ichida jahonning, jumladan O`rta Osiyoning turli hududlarida ko`plab arxeologik kashfiyotlar qilinib, muhim ma`lumotlar to`plandi. Olimlar tomonidan topib tekshirilgan bu yangi ashyolar eng qadimgi va o`rta asrlar tarixi haqidagi bilimlarni kengaytiradi. Mazkur manba va ashyolar jahon tarixining qadimgi davr siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlari haqida to`laroq tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi. Jahonda ibtidoiy odamlar tarqalishi jarayonidan boshlab, xalqlarning tarixida turli xil murakkab voqealar sodir bo`lgan. Ular ibtidoiy to`da davri, ibtidoiy xo`jaliklari va mehnat qurollari, urug`chilik tuzumining vujudga kelishi, xo`jalikning ishlab chiqarish shakllariga o`tilishi, binokorlik va hunarmandchilikning rivojlanishi, ishlab chiqarishda metallning ishlatila boshlanishi, ilk shaharlar va davlatlarning tashkil topishi, antik davri, o`rta asrlar me`morchiligi va moddiy madaniyatining rivojlanishi bilan birga boshqa ko`pdan-ko`p voqealar bilan bog`liq.Arxeologiya – tarix fanining mustaqil yo`nalishi bo`lib, o`zining tadqiqot obyekti, shuningdek, ularni ochib o`rganishda maxsus uslublardan foydalaniladi. Ya`ni zamonaviy tushunchada arxeologiya ibtidoiy, antik, o`rta asrlarga oid yodgorliklarni o`rganish va qayta tiklash ishlarini olib borish tushuniladi. Arxeologiya va tarixni bir-biridan ajratib bo`lmaydi, ikkala fanning ham maqsadi bir xil, ya`ni insoniyat tarixini o`rganishdan iborat. Mazkur sohada faoliyat yuritayotgan kishilar tarixchi va arxeolog deb yuritiladi. Arxeologiya o`zining uzoq rivojlanish tarixiga ega. Rivojlanish tarixi bevosita insoniyat jamiyatining umumiy tarzda rivojlanib, ilm va fanning rivojlanish jarayonidagi o`zgarishlarni arxeologik topilmalar misolida ko`rish mumkin. Arxeologiya – yosh ijtimoiy fanlardan biri bo`lsa-da, uning ildizlari uzoq tarixga borib taqaladi. Yozma manbalardan ma`lumki, mil. avv. VI asrda Bobil podshosi Navonid (Nabunaid, Nabonagid, mil. avv. 555-538 yy.) saroy va ibodatxonalarning asos qismida qazuv ishlarini olib borgan. Ayni paytda Britaniya muzeyida Nabonid tomonidan topilgan yozuvli taxtacha saqlanmoqda. “Arxeologiya” atamasi yozma manbalarda ilk marta yunon faylasufi Platon (mil. avv. 427-347 yy.) ning “Katta Gippiy bilan suhbat” asarida tilga olinadi. Arxeologiya ikkita qdimgi yunon so`zidan iborat bo`lib, “arxeos” – qadimgi, “logos” – fan degan ma`nolarni anglatadi. Xuddi shunga o`xshash iborani yunon yozuvchisi Diodor Sitsiliyskiy (mil. avv. 80-29 yy.) ham qayd etgan. Ya`ni Troya urushigacha bolgan davr ellinlar nazarida “Ellinlar arxeologiyasi” hisoblangan. Diodor Sitsiliyskiyning zamondoshi Dionisiy Galikarnasskiy Rim tarixini Puni urushigacha bo`lgan davrini “Rim arxeologiyasi” deb atagan. “Arxeologiya” atamasini shuningek Strabon va boshqa yunon muarrixlari ham ishlatib, ularning nazarida bu atama nafaqat qadimgi, balki ibtidoiy davrni ham qamrab olgan. Rim imperiyasining lotin mualliflari “qadimiyat” – a n t i q u i t a t e s - atamasini qo`llaganlar. O`rta asrlarda “arxeologiya” atamasi “qadimiyat” atamasi tomonidan siqib chiqarilib, ancha vaqtgacha (XIX asrgacha) yodga olinmaydi. Rim imperiyasida shuningdek “a n t i q u a r i e u s” – antikvariy, ya`ni qadimiyatga qiziquvchi atamasi ham qo`llanilgan. O`rta asrlarda antikvariylar jumlasiga turli qadimiy qo`lyozmalarni yig`uvchi kishilar kirgan bo`lsa, Uyg`onish davriga kelib asosan klassik madaniyat namunalarini yig`uvchilarni, ya`ni antik davr madaniyatiga qiziquvchilarni shunday ataganlar. 1767 yilda Gettingen universiteti prof. Xristian Gottlib Geyni “arxeologiya” atamasiga “Yunon va rimliklarning qadimgi san`ati arxeologiyasi” kursi bo`yicha ma`ruza o`qib, uni qaytadan muomalaga kiritadi. Lekin bu yunonlarning “arxeologiya” ga bergan ta`riflari singari keng qamrovli bo`lmay, faqat klassik san`at yodgorliklarini ta`riflash va klassifikatsiya qilish bilan cheklangan. XIX asr boshigacha qadimiyat bilan shug`ullanuvchilarni faqat antik madaniyat namunalari qiziqtirgan. 299.Antropogеn davrning gеnеologik ta'rifig Toʻrtlamchi sistema (DAVR), antropogen — Yer geologik tarixining soʻnggi davri; kaynozoyning neogen ustidagi soʻnggi (tugallanmagan) sistemasi. Quyi chegarasi munozarali. Yoshi 1,6 mln. yil (1993-yil geoxronologiya shkalasi boʻyicha). "Toʻrtlamchi sistema" terminini 1825-yil fransuz olimi J. Denuaye taklif etgan. Bu davrni oʻrganish va boʻlimlarga ajratishda, asosan, biostratigrafik maʼlumotlar, paleontologik, litologik, geomorfologik va boshqa metodlarga asoslanilgan. 1932-yil Yevropa Toʻrtlamchi sistemani oʻrganish assotsiatsiyasi bu davrni 4 boʻlimga ajratishni taklif etgan: qad. (eopleystotsen), oʻrta (mezopleystotsen), yangi (neopleystotsen) va hozirgi (golotsen). Toʻrtlamchi sistema iqlimi umuman sovuq boʻlgan. Bu davrda hozirgi moʻʼtadil iqlimli mintaqalardagi materiklarning koʻp kismi muzlik bn qoplangan (shunga koʻra, Toʻrtlamchi sistema muzlik davri deb ham ataladi). Asosan, Yevrosiyo va Shim. Amerikani muz bosgan. Muzliklar qurukliklar yuzasining 30% ga yaqin qismini yoki 45 mln. km² maydonni egallagan. Ayrim joylardagi muz qatlamining kalinligi 2 km ga yetgan. Keskin sovuqiqlim bir necha marta issiq iqlim bn almashinib turgan. Muzliklar erigan davrlarda quruqliklarning ayrim qismlarini suv bosgan. Dunyo okeani suv hajmining oʻzgarib turishi dengiz transgressiyasi va regressiyasiga sabab boʻlgan. Yirik regressiyalar vaqtida dengizlar qurukliklarga aylangan. Toʻrtlamchi sistemada turli tektonik harakatlar boʻlib turgan. Muzlik bn qoplanmagan oblastlarning iklimi qurukdasha borgan. Iqlimnint oʻzgarib turishi oʻsimliklar va hayvonot dunyosiga taʼsir koʻrsatgan. Iqlim moʻʼtadillashgan davrlarda Yevropada dub va dubgrab daraxtlari oʻsgan. Toʻrtlamchi sistemada muzliklar bn krplangan oblastlarda muz yotqiziqlari keng tarqalgan. Muzlamagan oblastlar (Sharqiy Yevropa, Oʻrta Osiyo, Xitoy, AQSH va boshqa hududlar)da dengiz va koʻl yotqiziqlari bn birga, lyoss va lyossimon qumoq tuproq qatlamlari uchraydi. Toʻrtlamchi sistema faunasining hozirgi davrdan asosiy farqi turli hayvonlarning oʻzgacha geografik tarqalganligida. Bundan tashqari, oʻsha davr hayvonlarining kupi qirilib bitgan. Toʻrtlamchi sistemada sut emizuvchilar oʻzgargan; mamont, uzun junli kardikon va boshqa qutb hayvonlari paydo boʻdgan. Sibir uzun junli karkidoni, bizon, bahaybat bugʻu, yirik gʻor ayiqlari yashagan. Dengiz faunasi va oʻsimliklari kam oʻzgargan. Toʻrtlamchi sistemadagi eng muhim voqealardan biri ibtidoiy odamning paydo boʻlishidir (A. P. Pavlovning taklifiga koʻra, Toʻrtlamchi sistema antropogen sistemasi deb qam yuritiladi). 1932-yilda Toʻrtlamchi sistemani oʻrganish yuzasidan Xalqaro assotsiatsiya tashkil kilindi. Oʻzbekistonda Fargʻona togʻlararo va Toshkent togʻ oldi botiqliklarida kuyi pleystotsenda soʻx, oʻrta pleystotsenda — toshkent, yuqori pleystotsenda — mirzachoʻl, golotsenda — sirdaryo; Qashqadaryo togʻ oldi botigʻida oʻsha davrlarga moye holda — azkamar, qarnob, sukayti, amudaryo; Surxondaryo va Afgoniston — Tojikiston toglararo botiqlarida — koʻlob, ilyak, dushanba va amudaryo majmua yotqiziqlari ajratiladi. Toʻrtlamchi sistema yotqiziqlari turli inshootlar qurish uchun zamin va muhit xisoblanadi. Ular tabiiy qurilish materiallari (valunlar, shagʻal, qum, gil, lyoss va boshqalar) sifatida ishlatiladi. Bu davr yotqiziklaridan torf bn sapropel yoqilgʻi va oʻgʻit hisoblanadi. Toʻrtlamchi sistema yotqiziqlaridan sof tugʻma metallar (oltin, platina), turli ruda minerallari (kassiterit, volframit, sheyelit, monatsit va boshqalar), qimmatbaho toshlar (olmos, sapfir, yoqut, zumrad) topilgan. Yotqiziqlarda koʻl temir rudalari toʻplami, tuz qatlami koʻp. Toʻrtlamchi sistema yotqiziklarini oʻrganish amaliy ahamiyatga ega.[1] 298.Arxеologiya va yordamchi tarix fanlari (numizmatika, xronologiya, geraldika, epigrafika, sfragistika, mеtrologiya) Tarix fanining predmeti - insoniyat jamiyatining o'tmishini o'rganish va uning rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash. Zamonaviy olimlar o'tmishni har xil tomondan ko'rib chiqadilar: ular kundalik hayotni, davlatlarning ichki va tashqi siyosatini, ularning madaniyati, diplomatik va moliyaviy munosabatlarini, siyosiy va jamoat arboblari faoliyatini va boshqalarni o'rganadilar. Inson o'tmishini o'rganishga yordamchi tarixiy fanlar yordam beradi. Bularga arxeologiya, numizmatika, geraldriya, sfragistika, paleografiya, metrologiya, xronologiya va boshqalar kiradi. Tarixiy geografiya tufayli juda ko'p qiziqarli ma'lumotlar olingan. Bu fanlarni puxta o'rganmasdan turib, insoniyat o'tmishini tushunish qiyin Gerblar haqidagi fan geraldriya deb ataladi. Qadim zamonlarda barcha olijanob odamlar va oilalarning o'z emblemalari bor edi. Keyinchalik ular shahar va shtatlarda paydo bo'la boshladi. Gerblarning shakli, ularga qo'llaniladigan chizmalar va yozuvlar jamiyat asoslariga mos keladigan o'ziga xos chuqur ma'noga ega edi. Qaysi klan yoki shtatga mansubligini va bu nimadan dalolat berishini bilish uchun mutaxassis unga taklif qilingan belgini ko'rib chiqishi kifoya. tashqi ko'rinish... Qadimgi qo'lyozmalar ko'pincha gerblar bilan bezatilgan, shuning uchun ularni hal qilish uchun nafaqat paleografiya, balki geraldriya bo'yicha ham bilim kerak. Gerblar fani sphragistika bilan chambarchas bog'liq, bu fan muhrlarni va ularning turli sirtlarda ko'rsatilishini o'rganadi. Ba'zan uni sigillografiya deb ham atashadi. Dastlab, bu tarixiy hujjatlarning haqiqiyligini aniqlash bilan shug'ullanadigan diplomatiyaning ajralmas qismi edi, lekin asta -sekin undan ajralib chiqib ketdi. mustaqil intizom... Geraldiya va sfragistika o'rtasidagi chambarchas bog'liqlik shundaki, xuddi shu tasvirlar gerb va muhr ishlab chiqarishda ishlatilgan Yordamchi tarixiy fanlarni o'rganar ekan, numizmatika - tangalar va ularning muomalasi haqidagi fanga e'tibor qaratish zarur. Qadimgi pullarni o'rganish shuni anglatishi mumkin zamonaviy odam hozirgi kungacha saqlanib qolmagan vayron bo'lgan shaharlar haqidagi ma'lumotlar muhim tarixiy voqealar va o'tmishdagi buyuk odamlar. Eski tangalarni zarb qilishda xuddi muhr va gerbdagi kabi ramzlar ishlatilgan, shuning uchun bu erda ham alohida tarixiy fanlar o'rtasida bog'liqlik mavjud Metrologiya o'tmishda ishlatilgan vazn, maydon, hajm va masofa o'lchovlarini o'rganish bilan shug'ullanadi. Bu xususiyatlarni tahlil qilishga yordam beradi iqtisodiy rivojlanish turli davrlardagi davlatlar. Qadim zamonlarda vazn va pul hisobi o'lchovlari nomlari ko'pincha bir -biriga to'g'ri kelganligi sababli, metrologiya numizmatika bilan birgalikda o'rganilishi kerak. ordamchi tarixiy fanlar qatorida, xronologiyani ham alohida ta'kidlash lozim - fan, uning mavzusi turli xalqlarning vaqt tizimlari va qadimiy taqvimlari. Shuningdek, u sodir bo'lgan voqealar sanasini va ularning ketma -ketligini aniqlaydi 297. Arxеologiya va etnografiya. Etnografiya (etno... va ... grafiya), etnologiya, xalqshunoslik — jahondagi barcha xalqlarning , etnik birlikning turli tiplari, ularning kelib chiqishi (etnogenezi), turmush tarzi, urf-odatlari, moddiy va maʼnaviy taraqqiyot darajasidan qatʼi nazar, teng holda oʻzaro tafovuti yoki umumiyligi va oʻxshashligini, ularning oʻziga xos xususiyatlarini oʻrganuvchi maxsus fan sohasi. E. hozirgi etyaoslarning kelib chiqishi va shakllanishi, joylashishi va etnik tuzilishi, urf-odatlari, maʼnaviy madaniyati va milliy xususiyatlarini tarixiy jarayon bilan bogliq holda oʻrganadi. Tarixiy E. yoʻqolib ketgan xalq va elatlar, oʻtmishdagi etnik jarayon, maishiy turmush va maʼnaviy madaniyat xususiyatlarini tadqiq qiladi. Arxeoliogiya-qadimshunoslik – qadimgi moddiy madaniyat yodgorliklariga asoslanib kishilik ja-miyati oʻtmishini oʻrganuvchi fan. Mehnat qurollari, uy-roʻzgʻor buyumlari, qurol-yarogʻlar, zeb-ziynatlar, uy-joy, ustaxo-nalar, mudofaa va irrigatsiya inshootlarining qoldiqlari hamda oʻtmishga oid turli topilmalar Arxeologiyaning bosh manbai boʻlib, ularni chuqur ilmiy oʻrganish asosida oʻtmishdagi kishilik jamiyatlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tarixining umumiy manzarasi tiklanadi. Shu sababli Arxeologiya tarix fanining bir tarmogʻi hisoblanadi. 296.Arxеologiyada tabiiy fanlarning o`rni Arxeologiya va tabiiy fanlar Biologiya fanining metodlaridan biri dendroxronologiya yo-g’ochdan yasalgan topilmalar yoshini aniqlashda qo’llaniladi. Fizika fanining yutuqlaridan biri radiokarbon (c-14) metodi yordamida organik qoldiqlar asosida qadimgi g’or makon yoki inshoot yoshi +,- 25 yil aniqlikda aniqlanadi Arxeologiya va tabiiy fanlar Kimyo va uning tarmoqlari yordamida san’at namunalari, xususan haykallar, devoriy suratlar, qadimgi qo’lyozmalar kimyoviy usulda qotiriladi va ularning tarkibi aniqlanadi. Arxeologiya va tabiiy fanlar Zamonaviy arxeologiya fanida matematik statistika, aerofotografiya va hozirda ayniqsa kosmik fotografiya usullaridan keng qo’llanilmoqda 295.Palеolit davridagi xo`jalik xususiyati va shakllari. Tosh davrini 2 bosqichga: P. — paleolit (qadimgi) va neolit — yangi tosh asrlariga boʻlib oʻrganish dastlab 1865-yil ingliz arxeologi J. Lebbok tomonidan fanga kiritilgan. P. quyi (ilk), oʻrta va yuqori (soʻnggi) qad. tosh davrlariga boʻlinadi. P. eng qad. ibtidoii odamlarning kazilma ilk zotlari hayot kechirgan ulkan tarixiy zamon hisoblanadi. Oʻsha qad. zamonda yer kurrasining ikdimi, oʻsimlik va hayvonot dunyosi biz yashab turgan davrdan mutlaqo oʻzgacha boʻlib, undan keskin farq qilgan. P. davrining ibtidoii odamlari kertilgan dagʻal tosh qurollardan foydalanganlar. Ular tosh qurollarga sayqal berish hamda sopol idish yasashni hali bilmaganlar. Asosan, ovchilik va termachilik bilan kun kechirib, ibtidoii deqqonchilik va chorvachilik kabi mashgʻulotlarni hali kashf etmaganlar.Ilk paleolit davrida insoniyat tarixida tabiat katta ahamiyatga ega bo’lgan. Inson va uni o’rab turgan tabiat o’rtasidagi doimiy munosabatlar uzluksiz jarayon shaklini olgan. Ilk paleolitda biologik jihatdan – tabiiy saralanish va jinsiy tanlanish, mehnat jarayonida arxantroplar (dastlabki odamlar) o’tmishdoshlaridan juda uzoqlashib ketadilar. Mehnat qurollarini yasash, qo’lning mehnat faoliyati uchun bo’shashi, uni alohida vazifalar bajarishi, go’shtli ovqatning iste’mol qilinishi va boshqa ijtimoiy va tabiiy omillar tufayli odamzod rivojlanib borgan. Ilk paleolitning dastlabki davrida Janubiy va O’rta Yevropada iqlim subtropik, Janubiy Osiyo va Afrikada esa tropik bo’lib, issiqsevar hayvonlar keng tarqalgan. Masalan, Yevropada fillar, begemotlar, primitiv (Stenon otlar) otlar; Osiyoda esa ibtidoiy xo’kizlar, karkidonlar, zebra paydo bo’lgan. O’simliklar esa hamisha yashil rangda bo’lgan. Janubiy va Markaziy Yevropa hududlarida shamshod, dafna, anjir; Yevropaning boshqa hududlarida esa qalin, keng bargli daraxtlardan tashkil topgan o’rmonlar tarqalgan. Osiyo va Afrika hududlarida ham issiqsevar o’simliklar keng tarqalgan. Ilk paleolitda dastlabki odamlar Shimoliy Afrika, Yevropa va Osiyo hududlarida yashagan. Miloddan avvalgi 600-400 ming yilliklarga kelib, ular Markaziy Osiyo, Kavkazorti hududlariga ham o’rnashadi. Ilk paleolit davrida yashagan ibtidoiy odamlar tosh qurollar yasagan va ulardan o’zlarining mehnat faoliyatlarida foydalangan. Bu davrning asosiy quroli – cho’qmor bo’lib, u 20 sm uzunlikda va 1 kg dan ortiq og’irlikda, ko’pincha bodomsimon shaklda bo’lgan. Cho’qmor chopqi deb ham ataladi. Cho’qmor shell davrining asosiy quroli bo’lib, u ikki tomonlama simmetriyali qilib, urib to’g’rilash texnikasi (usuli) bilan yasalgan. Cho’qmorning pastki qismi toshni kertib ishlash texnikasi (usuli) bilan yasalgan bo’lib, u o’tkirlangan, chetlari notekis, egri-bugri shaklga ega bo’lgan. Har qanday tosh shell davri qurolini yasash uchun yaroqli bo’lmagan. Tosh qattiq va tez uchirmalar hosil qilish imkonini berishi kerak edi. Shuning uchun ham, dastlab qurollar yasash uchun asosiy xomashyo vazifasini daryo va dengiz toshlari bajargan. Dengizdan, daryochalardan kvarts, kremen toshlari olib kelinib, ulardan qurollar yasalgan. Ilk paleolitda chaqmoqtoshlardan ham ko’plab tosh qurollar yasalgan. Ular boshqa toshlarga nisbatan mo’rt bo’lsada turli shaklga keltirilib, o’tkir, keskir xususiyatga keltirilgan. Ammo chaqmoqtoshlar tabiatda ko’p uchramagan. Chaqmoq-toshlardan qurollar yasash quyidagicha amalga oshirilgan: dastlab chaqmoqtosh olingan bo’lib, uning atrofi boshqa bir tosh bilan (u qattiqroq bo’lgan va tosh uchirgich - bolg’a vazifasini bajargan) urib uchirilgan. Uning o’rni esa keskir va o’tkir shaklga aylangan. Tosh qurollar yasashning ushbu usuli – toshni kertib ishlash texnikasi deb atalib, ushbu usul bilan shell davrida dastasiz cho’qmorlar yasalgan. Shuni ta’kidlash kerakki, ashel davri xronologik jihatdan shell davridan katta farq qilmasada, ashel qurollari shell qurollariga nisbatan hiyla taraqqiy etgan. Ashel qurollarida tosh uzoqdan uchrindilar olingan joy ma’lum shaklga ega bo’lgan. Ya’ni bu davrda odamlar tosh qurollarni qulayroq shaklga keltira olgan. Uchburchak shakldagi, uzunchoq, dumaloq va boshqa shakldagi qurollar hosil qilingan. Ashel davrida ayrim qurollarning shakli uni ishlatish xususiyatiga bog’liq bo’lgan. So’nggi ashelda tabiat keskin o’zgara boshlaydi. O’simliklar, hayvonot dunyosi, iqlimning o’zgarishi ibtidoiy odam xo’jaligiga ham ta’sir etadi. Iqlimning o’zgarishi yer yuzini ulkan muzliklar qoplashi bilan xarakterlanadi. Muzlik – odamning paydo bo’lishi davri bo’lgan kaynozoy erasining to’rtlamchi bosqichida siljiy boshlaydi. Muzlik izlarini olimlar mo’tadil iqlim mintaqalarida o’rganganlar. Tropik zonalarda muzlikning siljishi plyuvia davrini (plyuvia-yomg’ir) shakllantirgan. Masalan, bu davrda Sahroi Kabirdan daryolar oqqan. Ashel davrida Shimoliy Amerika hududlari deyarli muzlik bilan qoplangan. Janubiy Amerikada muzlik ancha ichkariga kirib borgan. Yevropaning katta va Osiyoning bir qismini muzlik egallagan. Muzlikning markazi Grenlandiya bo’lgan. Muzlik paleolit davrida bir necha million kv.km. ni tashkil etgan. Uning balandligi 1-2 km dan ortiq bo’lgan. Olimlar to’rt marotaba muz siljib kelgan degan fikrni ilgari suradi. Muzlikning siljishini gints, mindel, riss va vyurm deb bosqichlarga bo’lganlar. Bu terminlar Alp tog’idagi qishloqlar nomidan kelib chiqqan. Bu qishloqlarda muzliklar va muzlik yotqiziqlari birin-ketin qatlamlangan bo’lib, uning izlari XX asrning o’rtalarigacha saqlanib qolgan. Gints va mindel muzligi O’rta Yevropa hududlariga yetib kelgan. Riss esa yanada kengroq hududlarni qoplagan. So’nggi ashel davri esa xronologik jihatdan riss muzligidan oldingi bosqich bo’lgan. Muzlikning siljib kelishi natijasida sovuqqa chidamsiz hayvonlar qirilib ketadi. Ularning ko’p qismi janubiy hududlarga qarab siljidi. Muzlik bilan kurashish vositalari kam bo’lganligi uchun ko’plab ibtidoiy odamlar sovuqqa bardosh bera olmagan. Shell va ashel makonlari ochiq turdagi makonlar bo’lib, ular chaqmoqtosh xom ashyolari mavjud bo’lgan ochiq joylarda, tepaliklarda joylashgan. Ibtidoiy odamlar o’z ehtiyojini qondirish maqsadida bir joydan ikkinchi joyga ko’chib yurgan. Ular tabiatdagi tayyor mahsulotlarni o’zlashtirib, hayot kechirgan. Ovchilik ham ular hayotida asosiy o’rinda bo’lgan. Odamlarning eng qadimgi mashg’uloti - terimchilik va ov-o’zlashtiruvchi xo’jalik deb nomlanadi. Shell davrida yashagan odamlar asta-sekin yer yuzining ko’plab hududlariga o’rnasha boshlagan. Ashel davrida ular shimoliy hududlarga qarab siljigan. Ashel davridan odamlar sun’iy makonlarda yashashga harakat qiladi. Dastlabki sun’iy makonlar - g’orlar edi. Qadimgi odamlarning g’orlarga joylashishi va o’rnashishi bilan odamlar ko’chmanchi hayotdan o’troq kun kechirishga o’ta boshladi. Ibtidoiy to’da ichida ayollar va erkaklar o’rtasidagi mehnat taqsimlanadi. Ya’ni erkaklar ozuqa topish zarurati tufayli ko’proq ovga intilgan bo’lsa, ayollar g’orni qo’riqlash, bu davrda o’zlashtirilgan olovni o’chirmasdan saqlashga harakat qilishgan. Bu davr ozuqalari – yeyish mumkin bo’lgan o’simlik tomirlari, o’simlik mevalari, hayvon go’shtlari edi. Yangi ko’nikmalarning paydo bo’lishi va o’zlashtirilishi ijtimoiy munosabatlarni rivojlantiradi. Ilg’or jarayonlarning rivojlanishiga olovdan foydalanish kuchli turtki beradi. Tabiat bilan kurashish vositalarini topilishi bundan keyingi kishilik madaniyati taraqqiyotining bevosita natijasi bo’ladi. Chunki odamzodni halokatdan saqlab qolgan vosita - mehnat ko’nikmasi edi. So’nggi ashelda odamzod olovdan tabiiy holda foydalangan. Chunki o’t - olov sovuqdan, yirtqich hayvonlardan saqlanish uchun zarur edi. Bu davrda ibtidoiy odamlar turar joylarga ham zarurat seza boshladi. Chunki iqlim sovuq, havo nam bo’lib, odamlar g’orlarni egallashga kirishadi. Asta – sekin hayvon terilariga ehtiyoj tug’iladi. Bu davrda xo’jalik hayoti yuritilishida ham o’zgarishlar paydo bo’ladi. O’zlashtiruvchi xo’jalikni asosiy shakli bo’lgan terimchilik o’zining hal qiluvchi ahamiyatini yo’qota boshladi. Sababi, sovuq iqlimda tabiatda uchraydigan daraxt mevalari, o’simlik tomirlari kamyob bo’lib qoladi. Natijada hayvonlarni ovlashning ahamiyati ortadi. Asta - sekin ovlash usullari ishlab chiqiladi. Ovchilikda yog’och nayzalar, chaqmoqtosh qurollar ishlatila boshlanadi. Yangi sharoit va yashash zarurati ehtiyojni qondirish yo’llarini izlash (qurollarni mukammallashtirish, teridan kiyim tikish), qurollar evolyutsiyasida yangiliklarni paydo bo’lishiga olib keladi. 294.Palеolit davri hayvonot va o`simlik olami .So‘nggi paleolit davri odamlari xo‘jaligining asosini ovchilik tashkil etgan. Asosan bug‘u, yovvoyi ot, sirtlon, arhar, qulon, tuya kabi yirik hayvonlar ovlangan. Daraxt mevalari, don va ildiz mevali o‘simliklarni ham ovqat sifatida ishlatganlar. Baliqchilikning ham dastlabki kurtaklari paydo boMgan 293Mеzolit davrini xarakterlovchi asosiy omillar. Mezolit (mezo... va lithos — tosh) — oʻrta tosh davri; paleolitdan neolitga oʻtish davri (miloddan avvalgi 10—7 ming yillik). Geologik pleyspgotsendan hozirgi golosenga oʻtish davri. M.da hayvonot dunyosi, landshaftlar muzlik davridan xalos boʻlib hozirgi tabiiy sharoitga moslashgan. Muzlik davriga moslashgan yirik hayvonlar (mamontlar) yoʻq boʻlib, yangilari paydo boʻlgan. Inson hayotida katta oʻzgarishlar sodir etilgan. M.da oʻq-yoyning kashf etilishi bilan yakka oila boʻlib yashash imkoniyati tugʻilgan. Tosh, suyak, yogʻochdan mikrolit qurollar (pichoq, qirgʻich, bolta) kashf qilingan. Bu qurollar yordamida odamlar yakka holda ov qilish imkoniga ega boʻlishgan. Shu tariqa jamoa boʻlib yashashga barham berilgan. M. davri odamlari ovchilik, baliqchilik, terimchilik bilan shugʻullanganlar 0 ‘rta Osiyo mezoliti industriyasini o‘rganish orqali olimlar ulardagi rivojlanish jihatlarini aniqladilar. Shu asosda ularni ilk, o‘rta va so‘nggi bosqichga boMdilar. Ilk mezolit bosqichi yodgorliklarida mikrolit texnikasi endigina paydo boMgan. Bunday yodgorliklarda geometrik shakldagi (segment, trapetsiya, uchburchaksimon) tosh buyumlar kam uchraydi. Mikroparaqalar kam. Bu davr yodgorliklarida so‘nggi paleolitga doir qirg‘ichchalar, o‘zaklar, paraqalar ko‘p tarqalgan. 0 ‘rta mezolit bosqichida geometrik shakldagi mikrolit qurollarning yirik va qalinroq turli tiplari paydo bo'ladi. QirgMchchalarning har xil shakldagilari vujudga keladi. Bunday qurollar ko‘pincha tosh siniqlarining qirra tomonlariga va paraqalarning uchqir tomonlariga tig‘ chiqarish usuli bilan yasalgan, ularning hajmlari ancha kichiklashtirilib, takomillashtirilgan. 0 ‘zaklardan pichoqsimon uchirma ajratib olish texnikasi vujudga keladi. 0 ‘rta mezolit davri yodgorliklarining yana bir xususiyati qayroqtoshlardan yasalgan qurol va qirg‘ichlarning borligidir. So‘nggi mezolit davrida mehnat qurollarining ko‘pchilik turlari maydalashgan. Qalamsimon mitti o‘zaklar soni ko‘paygan. Tosh bigiz paydo boMgan. Ikkala uchli tomonlari yo‘nilgan shakldagi paraqalar va mikroparaqalar soni ko'payadi. Bu davr yodgorliklarida qurollami yasash texnikasi murakkablasha boradi. 292.Mеzolit davridagi g`oyaviy qarashlar. Mezolit (mezo... va lithos — tosh) — oʻrta tosh davri; paleolitdan neolitga oʻtish davri (miloddan avvalgi 10—7 ming yillik). Geologik pleyspgotsendan hozirgi golosenga oʻtish davri. M.da hayvonot dunyosi, landshaftlar muzlik davridan xalos boʻlib hozirgi tabiiy sharoitga moslashgan. Muzlik davriga moslashgan yirik hayvonlar (mamontlar) yoʻq boʻlib, yangilari paydo boʻlgan. Inson hayotida katta oʻzgarishlar sodir etilgan. M.da oʻq-yoyning kashf etilishi bilan yakka oila boʻlib yashash imkoniyati tugʻilgan. Tosh, suyak, yogʻochdan mikrolit qurollar (pichoq, qirgʻich, bolta) kashf qilingan. Bu qurollar yordamida odamlar yakka holda ov qilish imkoniga ega boʻlishgan. Shu tariqa jamoa boʻlib yashashga barham berilgan. M. davri odamlari ovchilik, baliqchilik, terimchilik bilan shugʻullanganlar. Oʻzbekiston hududida mezolit davriga oid eng qadimgi yodgorlik Qoʻshilish boʻlib, u miloddan avvalgi 10 ming yillik bilan davrlanadi. Undan mikrolit qurollar, paykon va uchburchak shakldagi qurollar, qoʻlga oʻrgatilgan tur (buqa yoki sigir) suyagi topilgan. Bu esa M. davri boshida Oʻzbekiston hududida odamlar chorvachilikdan xabardor boʻlganliklaridan dalolat beradi. Respublikamizda M.ga oid koʻplab yodgorliklardan Fargʻona vodiysining Soʻx tumanidagi Obishir I va Obishir V manzilgohlari (qarang Obishir madaniyati), Surxondaryoning Boysun tumanidagi Machay gʻori kabilarni koʻrsatish mumkin. 291.Neolit davrida yangi iqtisodiyot shakllari taraqqiyoti. Neolit (neo... va yun. lithos — tosh) — yangi tosh davri, tosh davrining soʻnggi bosqichi. Osiyo va Yevropa mintaqalarida qayd etilgan va qazib oʻrganilgan. N. davri osori atiqalarining aksariyati miloddan avvalgi 6—3-ming yilliklar bilan sanaladi. Tosh davrining bu yangi bosqichi qariyb 3 ming yil davom etgan. N. davrida odamzodning turmush tarzi va iqtisodiy hayotida bir qator yirik tub oʻzgarishlar sodir boʻladi. Ovchilik va terimchilik kabi tabiatga boqim hayotiy mashgʻulotlar negizida ibtidoiy dehqonchilik va xonaki chorvachilik yuzaga kelib, kishilik tarixida ilk bor dastlabki ishlab chiqaruvchi xoʻjaliklarga asos solindi. N. odamining xoʻjalik hayotidagi taraqqiyot taqozosi bilan sopoldan idish-tovoklar yasalib ilk kulollik, suyak va xayvon shoxlaridan duk, igna, bigiz va urchuq toshlar hamda oddiigina yogʻoch dastgoxlari yasalib, ip yigirish, baliq ovi toʻrlarini toʻqish va xonaki toʻqimachilik yuzaga keladi. Chakmoktoshlardan turli xil mayda va yirik maxsus (oʻq yoy va nayza paykonlari, parma, pona, arra, bolta, oʻroq, oʻroqranda) qurol va asboblar yasalib, tosh qurollar yasash uslubiyati takomillashdi. Tosh qurollardan keng foydalanildi. Tosh boltalarni parmalab dastaga oʻrnatish, silliqlab tigʻini chiqarish, singan sopol idishlarni chegalash, munchoq va turli toshlardan yasalgan marjonlarni ipga oʻtkazib shodalash uchun parmalash kabi texnik usullar kashf etildi. Tosh bolta, pona, oʻroq, oʻrokranda, arra, chop-qilar kabi xoʻjalik qurollari vositasida dehqonchilikdan tashqari, sinchkori chayla va kulbalar kabi turar joylar barpo etilib, qayiklar yasaladi. N. odamining mehnat faoliyatidagi oʻzgarishlar, xoʻjalik hayotida yuzaga kelgan ixtirolar tufayli bu tarixiy boskich, fanda "N. inqilobi" deb ataldi. Bu bos-qich davomida ona urugʻdoshligi tizimlari kamol topdi. Ibtidoiy dehqonchilik va chorvachilikka asos solindi, kulollik va toʻqimachilik kabi kasb-hunarlar kashf etilib, ota urugʻdoshligiga oʻtish uchun zamin yaratildi. Biroq, tabiiy geografik sharoitlarning taqozosi bilan N. kabilalarining turmush tarzi turli mintaqalarda har xil kechdi. Shu boisdan har xilhududda oʻziga xos N. davrining turli xil madaniyati shakllandi. Ibtidoiy deqqonchilik va xonaki chorvachilikka asoslangan madaniy xayot Yaqin Sharq mamlakatlari (Misr, Irok va Eron) hududlarida miloddan avvalgi 6—4ming yilliklardayoq qad. dehqonchilik oʻlkalarida tosh tishli qadama oʻroq, tosh hovoncha va suyakdan yasalgan kertma ketmonchalardan foydalanilib, arpa, jaydari ^ugʻdoy, tariq, loviya va sholi kabi bo-’ shokdi oʻsimliklar madaniylashtiril-di, guvalalardan uylar bino qilinib, avval qoʻlda, soʻngra qoʻl charxida gul-dor sopol idishlar va ayol haykalchalari yasaldi. 290.Qoyatosh rasmlari yodgorliklari Qoyatosh rasmlari - gʻorlar (devor va shiplari), qoyatoshlar va alohida toshlarga ishlangan qad. tasvirlar. Rasmlar ishlanish xususiyatlariga koʻra 2 guruhga boʻlinadi: tosh, temir, poʻlat yoki boshqa qattiq buyum bilan urib choʻkichlash, chizish, tirnash, ishqalash yoʻli bilan yaratilgan rasmlar (ular fanda petrogliflar deb ataladi) hamda tabiiy boʻyoq — oxra va boshqa bilan chizib ishlangan oq, qora, sariq, koʻk, qizil, jigarrang rasmlar. Rangli rasmlarning ishlanish usuli u qadar murakkab emas; lekin petrog-liflarning ishlanishi ancha murakkab. Qoyatosh rasmlari ishlanish uslubiga koʻra xilma-xildir: soya, oddiy chiziqlar, tarhli, naqshdor bezakli va boshqa uslub xususiyatlariga ega. Qoyatosh rasmlari dunyoning barcha joylarida maʼlum boʻlib, paleolitdan to oʻrta asrlargacha boʻlgan davrda yaratilgan. Afrika (Sahroi Kabir va jan. togʻlarda), Amerika (Alyaska, And va boshqa togʻlar), Yevropa va Avstraliyaning togʻliq hududlarida koʻp uchraydi; Rossiya (Amur, Lena, Yenisey, Ob, Irtish, Baykal koʻli sohillari), Qozogʻiston, Oʻrta Osiyo (Qoratogʻ, Boʻkantogʻ, Tomditogʻ, Tyanshan. Pomir, Nurota va boshqalar)dan topilgan petroglif Qoyatosh rasmlari diqqatga sazovor. Fransiya, ispaniya, Italiya, Hindiston, Rossiya (Lena, Amur, Baykal koʻli sohillari, Ural, Dogʻiston), Oʻzbekiston (mas, Zarautsoy rasmlari, Sangijumon, Oqsoqolotasoy rasmlari)da rangli Qoyatosh rasmlari topib oʻrgaiilgan. Qoyatosh rasmlari avvalo sanʼat obidasi sifatida sanʼat tari-xini oʻrganishda, arxeologik va tarixiy manba sifatida ibtidoiy va qad. qabilalarning ijtimoiy hayoti va ruhiy olamini oʻrganishda katta ahamiyatga ega. Yana q. Sarmishsoy rasmlari, Suratlisoy rasmlari, Takatosh rasmlari, Xoʻjakent rasmlari. Suratlisoy rasmlari - Olay togʻlarining shim. yon bagʻridagi Suratlisoy (Fargʻona viloyati) qoyatoshlariga oʻyib ishlangan rasmlar. 1939-yilda arxeolog M. Voronets va T. Obolduyevalar tomonidan topilgan. M. Voronets, A. Kabirov, M. Xoʻjanazarov va boshqa tomonidan oʻrganilgan. 500 dan ortiq rasmlar eneolit davri (mil. av. 4—3ming yillik), mil. av. 7—2-asrlarga mansub boʻlib (keyingi davrlarda ishlanganlari ham bor), tosh, jez va temir bilan (urib, choʻkichlab) handasiy, kontur, soya (sharpa), oddiy chiziq uslubida ishlangan. Suratlisoy rasmlarida yovvoyi gʻayvonlarni ovlash, qad. chorvador va ovchi qabilalarning xoʻjalik hayoti, diniy marosimlarning ijrosi haqidagi turli manzaralar tasvirlangan. Odamlar, hayvonlar (sigir, buqa va boshqalar), turli buyumlar va boshqa tasviri oʻziga xos aks ettirilgan. Suratlisoy rasmlari ibtidoiy, qad. hamda ilk oʻrta asrlar sanʼatining oʻziga xos namunasi, shuningdek, muhim tarixiy maʼlumotlar manbai sifatida qimmatlidir. Zarautsoy rasmlari - Oʻzbekiston hududidagi eng qadimgi qoyatosh rasmlari. Hisor tizmasining janubi-gʻarbida. Koʻhitang togʻining sharqiy yon bagʻridagi Zarautsoy darasidagi ungir va kamar toshlariga ishlangan ibtidoiy sanʼatnint nodir namunalari. Surxondaryo viloyatida, Termizdan 100– 110 km shimoli-gʻarbda. 1912-yilda I. Fyodorov tomonidan topilgan. Arxeolog G. Parfyonov (1940—45), keyinchalik A. Roginskaya (rassom), A. Formozov, A. Kabirovlar tomonidan oʻrganilgan. 200 dan ortiq rasmlar mezolit, neolit va keyingi davrlarga mansub. Rasmlar chizma tarzida kontur va soya uslubida qizil angob (oxra) bilan chizilgan. Z.r.da odamlarning itlar yordamida yovvoyi buqalarni ov qilish manzarasi tasvirlangan. Hayvonlar (yovvoyi buqa, it, tulki, yovvoyi choʻchqa, burama shoxli echki, jayran, togʻ echkisi, hasharot va b.), turli buyumlar (oʻqyoy, nayza, oʻroqsimon qurollar), niqoblangan odamlar va b. oʻziga xos tarzda hayotiy qilib ishlangan. Z.r. ibtidoiy sanʼatning noyob yodgorligi sifatida yodgorliklarni muhofaza qilish "qizil kitob"iga kiritilgan. 289.Enеolit davrining moddiy va madaniy yodgorliklari. Yer yuzining ko’p hududlarida eneolit davri ibtidoiy dehqonlarning qishloqlari keng tarqalgan. Ular ho’jaligida dehqonchilik va chorvachilik asosiy mashg’ulot bo’lishi bilan birga, ovchilik ham mavjud bo’lgan. Ovchi qabilalarning faoliyati izlari ularning mozor qo’rg’onlarida saqlanib qolgan. Ularning eneolit davriga xos bo’lgan “Qadimiy chuqur” mozor qo’rg’onlari deb atalib, yer yuzida ulardan qadimiyrog’i yo’q. Ular miloddan avvalgi III ming yillikka oid. Qabr tagidagi oddiy go’r chuqurlar bu davr uchun nom bo’lgan. Qadimiy chuqur mozor-qo’rg’onlarida chaqmoqtosh o’q uchlari, qirg’ichlari pichoqsimon tosh qurollar uchraydi. Eronning Koshon shahri yaqinida ko’pqatlamli eneolit davriga oid manzilgoh xarobasi topib o’rganilgan. Bu yerdan turar joy qoldiqlari, qabrlar, sopol idishlar, mis va jez (bronza) dan ishlangan qurollar va boshqalar topilgan. Sialktepa manzilgohi 3 ga maydonni tashkil etib, bir nech bosqichdan iborat va o’ziga xos madaniyatni hosil qilgan (Sialk I). Tehron vohasida aynan shu madaniyatga xos, juda ko’p va qiziqarli ashyolarni o’zida jam qilgan Ray shahri yaqinida Chashma Ali manzilgohi topib o’rganilgan (Sialk III). Markaziy Eronning katta hududida, Qum shahridan Sialk II bosqichiga xos Qalai Duxtar manzilgohi topib o’rganilgan. Ularning hammasida olib borilgan qazuv ishlari jarayonida rangli sopol buyumlari, turli xil mis va jezdan yasalgan qurollar, paxsa va xom g’ishtdan qilingan ko’p xonali uylar, tosh qurollari topilgan. Uylarning asosi xom g’ishtdan qilinib devori paxsadan iborat bo’lgan, pol qismi ham ba‘zi hollarda xom g’ishtdan iborat bo’lgan, devorlari esa loy bilan suvalib qizil rang bilan bo’yalgan. Sialk manzilgohida bevosita XX asrning 60-yillarida qazuv ishlrini olib borgan R.Girshmanning ta’kidiga ko’ra, sopol buyumlarini asosan maxsus xumdonlarda pishirishgan. Ular asosan geometrik shakldagi naqshlar bilan bezatilgan, ayrim hollarda esa echki tasviri ko’zga tashlanadi. Hozirgi Xuziston viloyatida, Diza yoki Abi-Diza daryosi irmoqlari bo’yida 1,5-2 ga maydonga ega ko’plab manzilgohlar joylashgan. Ular Eronning Suza madaniyatiga xos bo’lgan eneolit davri yodgorliklaridir. Bu protoelam yoki suza kompleksi nomini olgan manzilgohlarga Jafarobod, Jovi va Bendebalni kiritish mumkin. Jovida olib borilgan qazuv ishlari jarayonida mis buyumlari topilmagan bo’lsa-da, ko’plab sopol buyumlari, tosh qurollar, ho’kiz, echki va qo’y, ba‘zan ayol haykalchalari topilgan. Tosh bolta va motigani bitum bilan mahkamlanganligini ko’rish mumkin. Sopol buyumlarning zoomorf va antromorflar belgilar uchraydi. Bendebal kompleksidagi sopol buyumlarining katta qismida hayvonlarning tasviri tushirilgan. O’zbekistonda eneolit yodgorliklar yaxshi o’rganilgan. Arxeolog S.P. Tolstov Quyi Amudaryo etaklarida neolitdan mis-tosh davriga o’tish davrini aniqlagan. Quyi Zarafshon vohasining qadimgi eneolit makonlari arxeologlar Ya.G’ulomov, A.Asqarov, O’.Islomovlar tomonidan o’rganilgan. Arxeolog olimlarning fikricha Buxoro viloyatining Lavlakon va Beshbuloq qishloqlarida, Zamonbobo I qabristonidan topilgan moddiy manbalar eneolit davriga oiddir. Bu makondan chaqmoqtosh qurollar bilan birga misdan yasalgan ignalar, munchoqlar ham topilgan. Quyi Zarafshonning Kaptarqum va Kattatuzkon manzillarida to’rt joydan eneolit yodgorliklari topilgan. Bu yerdan toshdan ishlangan yorg’uchoq-lar, o’roq pichoqlar, pichoq qadamalar bilan birga misdan ishlangan qurol siniqlari qazib olingan. 1977 yilda Yuqori Zarafshon (Tojikiston bilan O’zbekiston chegarasida) hududida Sarazm qishlog’i xarobasi topilgan. U eneolit davriga oid muhim yodgorlik bo’lib, o’rganilgan moddiy manbalar O’zbekistonda dehqonchilik qabilalarining O’rta Osiyoning shimoli-sharqiy hududlariga siljiganini ko’rsa-tadi. Chunki, shimol ziroatchilari janubiy O’rta Osiyoning Turkmaniston deh-qonchilik markazlari bilan bog’langan edi. Sarazm yodgorlikligini olimlar to’rt bosqichga bo’ladi. Bu yodgorlik AQSh, Fransiya olimlarini ham e’tiborini tortgan, ular ham turli yillarda ilmiy izlanishlar olib borgan. Sarazm yodgorligi eneolit davridan ilk bronza davrigacha yashagan bobodehqonlar manzilgohi ekanligi aniqlangan. Sarazm 90 ga maydonni egallagan, 10 ta tepalikdan iborat yodgorlikdir. Sarazm I eneolit davriga oid bo’lib, bu erdan topilgan idishlarda qora va qizil bo’yoqlarda ishlangan geometrik shakllar mavjud. Sarazm II so’nggi eneolit va ilk bronza asriga o’tish davriga mansub. Bu bosqich naqshsiz sopol buyumlari bilan xususiyatli. Sarazm III-IV esa bronza davriga mansub. Sarazm I bosqichida guvaladan kulbalar qurgan dehqonlar manzilga asos soladilar. Arxeologlar bu erdan mudofaa devorlari bilan o’ralgan 48ta kulba, ya’ni paxsadan qurilgan uyni topib o’rganganlar. Bu uylar 2-3 xonali qilib qurilgan bo’lib, ular yakka, kichik oilalarga mo’ljallangan. Xonalardan kichik, dumaloq shakldagi o’choqlar topilgan. Bular – otashkadalar, jamoa olovi o’rni bo’lib, unda olov saqlangan. Otashkadalar e’tiqod markazi yoki joyi hisoblangan. Yana bir eneolit va bronza davriga oid bo’lgan yodgorlik qoldiqlari Zamonbobo madaniyati nomi bilan mashhur. Arxeolog Ya.G’ulomov 1950 yil qadimgi qabriston qoldiqlarini topib, o’rganadi. Ma’lumki, kishilik madaniyatining bir necha ming yillarni o’z ichiga oluvchi tarixi yozuv bo’lmagan davrga to’g’ri keladi. 5 ming yillik tarixiy davrdan ilgarigi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy jarayonlar moddiy topilmalarni o’rganish orqali tiklanadi. Eneolit mis-tosh davrining o’ziga xos tarixi, biz yuqorida keltirib o’tgan 5 madaniy jarayonda o’z aksini topgan. Eneolitning besh umumlashtiruvchi alomatlari bu davr qabilalari madaniyatining o’zidan oldingi davrlarga nisbatan bir bosqich yuqoriga ko’tarilganidan dalolat beradi. Sarazm moddiy topilmalari ichida Shimoliy Afg’aniston, Eron, Kaltaminor madaniyatiga mansub buyumlar ham bor. Ular eneolit davri qabilalarining keng madaniy va iqtisodiy aloqalarda bo’lganligidan dalolat beradi. Markaziy Osiyoda eneolit yodgorliklari Turkmaniston hududlarida yaxshi o’rganilgan. Turkmanistonda eneolit 3 bosqichga bo’lib o’rganiladi: 1. Ilk eneolit (Anov I, Nomozgoh I makonlari). 2. Rivojlangan eneolit (Anov II, Nomozgoh II). 3. So’nggi eneolit (Nomozgoh III). Turkmaniston eneolit makonlaridan tosh qurollar (o’roq va pichoq qadamalar, qirg’ichlar, sopol idishlar geometrik shakllar bilan naqshlangan) topib o’rganilgan. Bu davr makonlarida uy joylar paxsa yoki g’ishtdan, dumaloq va to’g’ri to’rtburchak shaklida qurilgan. Inshootlarning o’rtasida markaziy o’choq bo’lgan. U diniy marosimlar o’tkazish va e’tiqod joyi vazifasini o’tagan. Dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi qabilalar yerga, quyoshga, suvga, hosildorlikka sig’inishgan. Murdani ko’mishda urug’ a’zolarining saganalari paydo bo’lgan. Murdaning yoniga sopol idishlar, mehnat qurollari va zeb-ziynat buyumlari qo’yilgan. Eneolitda ibtidoiy diniy tasavvur – totemizm hayvonlar haykallarini tarqalishida ko’zga tashlanadi. Kavkazortining eneolit davriga oid ilk dehqonchilik manzilgohlari mil. avv. VI ming yillikning oxiri – IV ming yillik boshlari bilan davrlashtiriladi, ammo bu yerdagi birorta manzilgoh to’liq ochib o’rganilmagan. Ular orasida Kyultepa (Ozarbayjondagi Naxichevan yaqinida), Shulaverisgora (Gruziya), Texut (Armaniston) va boshqalar. 1-2 ga maydonga ega manzilgohlarda paxsadan yoki xom g’ishtdan qilingan, markazida o’chog’i bo’lgan aylana shaklidagi bir xonali uylar bo’lgan. Unda kichik bir oila yashagan. Umumiy holda olganda 30-40 uylar o’zaro birlashib mahallachani hosil qilgan va undagi aholi 120-150 kishini tashkil etgan. Tadqiqotlar jarayonida tosh, shox va suyakdan qilingan qurollar topilgan. Aruxlo I (Armaniston) va Imrisgora (Gruziya) da dehqonchilik yerlarini sug’orish uchun sodda, bir martalik kanal izlari topilgan. 286.Enеolit davri xronologoya si va tavsifi. Enolit – lotin va yunoncha so’zlaridan yasalgan bo’lib, «alneus» - lotincha mis, «litos» - yunoncha tosh degan ma’noni anglatadi. Eneolit atamasi bilan birga “Xalkolit” (“xalkos” yunoncha mis demak) ham ishlatiladi. Eneolit neolit bilan bir vaqtga to’g’ri keladi. Ammo ular orasida xronologik jihatdan katta farq bo’lmasada, madaniy darajalari jihatidan bir-biridan farqlanadi. Masalan, Yevropa va Osiyoning ko’p hududlarida miloddan avvalgi IV-III ming yillikda neolit qabilalari yashagan, ular bu vaqtda metaldan xabardor bo’lmagan, ovchilik va baliqchilik bilan shug’ullangan. Yevropa va Osiyoning boshqa o’lkalarida aynan shu paytda metalldan bir oz xabardor eneolit qabilalari yashagan va ularning xo’jaliklari odatda dehqonchilik va chorvachilikka asoslangan. Miloddan avvalgi IV ming yillikda (mis) metallning qimmatli xususiyatlari bilib olingan. Natijada dastlabki metallurgiyaga asos solingan. 288.Xo`jalik va ijtimoiy sohadagi o`zgarishlar. Eneolit davri yodgorliklarida rangli sopol buyumlar ko’plab topilgan. Xitoydan Dunaygacha (Ruminiya) «sopol makonlari» sifatida keng tarqalgan makonlar xarakterli bo’lib, shu xususiyatga ega bo’lgan makonlarda ijtimoiy taraqqiyotning bir xil bosqichi ko’zga tashlanadi. Bir-biriga juda kam o’xshaydigan ijtimoiy-iqtisodiy sharoit hamma erda amaliy san’atning bir-biriga o’xshash shakllarini taqoza etgan. Ammo sopol buyumlar bir-biriga o’xshasa ham aynan bir xil emas. neolit makonlari birinchi bo’lib Ikki daryo oralig’i va Misrda vujudga kelgan. Arxeologlar eneolit davriga xos bo’lgan 5 umumiy birlashtiruvchi alomatni ajratib ko’rsatadilar: 1. Xo’jalikning hamma turidan ko’ra motiga bilan qilinadigan dehqonchilikning ustunligi; 2. Chaqmoqtosh qurollar ko’p bo’lishi bilan birga mis qurollarining paydo bo’lishi. 3. Katta-katta ibtidoiy jamoa birlashmalarining katta-katta paxsa uylarining mavjudligi; 4. Hayvonlarning loydan yasalgan va onalik urug’iga xos bo’lgan haykalchalarning mavjudligi; 5. Rangdor sopol buyumlari (gul solingan) ning tarqalishi. Yuqoridagi alomatlar Misr, Mesopotamiya makonlarida, keyinroq Yevropa, Markaziy Osiyo yodgorliklarida ko’zga tashlanadi. Eneolitda Mesopatamiyada rangdor sopol buyumlarga katakli bezaklar, Misrning rangli sopol buyumlariga esa syujetli suratlar chizilgan. Osiyo va Yevropaning keng hududlarida esa rangdor sopol makonlari tarqalgan . 287.Mеtallga ishlov berishning kashf etilishi, mis qurollarning paydo bo`lishi Miskarlik — hunarmandlikning qad. sohasi; mis va uning metallar bilan qotishmasidan qurollar, uy-roʻzgʻor buyumlari va boshqa yasash kasbi. M.da buyumlar 2 xil usulda — eritib quyib yoki bolgʻalab yasaladi. Ish jarayonida metall tez-tez qizdirib turiladi. Murakkab shaklli buyumlar yasashda avval ayrim boʻlaklar quyilib, soʻng ular birbiriga qalaylanadi. Buyumlar qolipdan koʻchirilgach tozalanib, soʻng unga naqqoshlar chizma, kandakori yoki bosma usulida gul (naqsh) ishlaydi (yana q. Kandakorlik). Qadimda sof misning oʻzidan bolgʻalab buyumlar yasalgan, buyumlar yumshoq va moʻrt boʻlgan. Jez davri (miloddan avvalgi 2-ming yillik)dan mis va uning qalay, qoʻrgʻoshin, rux aralashmasidan iborat metallar qotishmasidan bir-muncha pishiq boʻlgan buyumlar yasalgan. Misning kashf etilishi va undan mehnat qurollari yasashning ixtiro qilinishi haqida fanda 2 xil fikr mavjud. Ba’zi olimlar mis dastlab bir joyda kashf qilinib, keyinchalik shu erdan boshqa joylarga tarqalgan degan fikmi ilgari suradilar. Ular o‘z fikrlami janubi-g‘arbiy Erondagi Chatal-Uyuk va Cheyyunyu tepaliklaridan mil.avv. VIII-VII ming yilliklarga oid misdan ishlangan taqinchoqlaming topilishi bilan isbotlaydilar. Ba’zi olimlar esa, mis va unga ishlov berish uslublari har bir hudud aholisining o'zlari kashf etganlar deb ko‘rsatadilar. Olimlar tomonidan misga ishlov berishning 4 bosqichi aniqlangan: 1-bosqichda misga sovuq holda ishlov berilgan. Mis qizil rangda boMganligi sababli, dastlab undan turli taqinchoqlar yasaganlar. 2-bosqichda misga olov orqali ishlov berib, undan turli mehnat qurollarini yasaganlar. M isning olovda erish xususiyati tasoddifan topilgan. 3-bosqichda rudadan misni ajratib olish usuli kashf etilgan. 4-bosqichda mis bilan qalayning aralashmasidan qattiq metall, ya’ni bronza kashf etilgan Mis mehnat qurollari mavjud boMganligi eng qadimgi mehnat qurollarini kimyoviy tahlil qilish asosida isbotlandi. Dastlabki mis qurollar sof misdan yasalgan. Odamlar dastlab misni toshning bir turi deb, sovuq holda ishlov berganlar. Miloddan avvalgi IV ming yilliklardagina uning olovda erish xususiyati kashf etilgan. Mis qurollari m ehnat unumdorligini oshirgan, lekin mis tabiatda kam uchraganligi va tannarxi qimmat boMganligi sababli, u tosh qurollami siqib chiqara olmagan. Shuningdek, uning boshqa metal larga nisbatan yumshoqligi va egiluchanlik xususiyati, ulardan hamma hududlarda bir xil foydalanishga imkon bermagan. Eneolit davrid 286-savo. Enеolit davri xronologiyasi va tavsifi. Enolit – lotin va yunoncha so’zlaridan yasalgan bo’lib, «alneus» - lotincha mis, «litos» - yunoncha tosh degan ma’noni anglatadi. Eneolit atamasi bilan birga “Xalkolit” (“xalkos” yunoncha mis demak) ham ishlatiladi. Eneolit neolit bilan bir vaqtga to’g’ri keladi. Ammo ular orasida xronologik jihatdan katta farq bo’lmasada, madaniy darajalari jihatidan bir-biridan farqlanadi. Masalan, Yevropa va Osiyoning ko’p hududlarida miloddan avvalgi IV-III ming yillikda neolit qabilalari yashagan, ular bu vaqtda metaldan xabardor bo’lmagan, ovchilik va baliqchilik bilan shug’ullangan. Yevropa va Osiyoning boshqa o’lkalarida aynan shu paytda metalldan bir oz xabardor eneolit qabilalari yashagan va ularning xo’jaliklari odatda dehqonchilik va chorvachilikka asoslangan. Miloddan avvalgi IV ming yillikda (mis) metallning qimmatli xususiyatlari bilib olingan. Natijada dastlabki metallurgiyaga asos solingan. Eneolit davri yodgorliklarida rangli sopol buyumlar ko’plab topilgan. Xitoydan Dunaygacha (Ruminiya) «sopol makonlari» sifatida keng tarqalgan makonlar xarakterli bo’lib, shu xususiyatga ega bo’lgan makonlarda ijtimoiy taraqqiyotning bir xil bosqichi ko’zga tashlanadi. Bir-biriga juda kam o’xshaydigan ijtimoiy-iqtisodiy sharoit hamma erda amaliy san’atning bir-biriga o’xshash shakllarini taqoza etgan. Ammo sopol buyumlar bir-biriga o’xshasa ham aynan bir xil emas. Eneolit makonlari birinchi bo’lib Ikki daryo oralig’i va Misrda vujudga kelgan. Arxeologlar eneolit davriga xos bo’lgan 5 umumiy birlashtiruvchi alomatni ajratib ko’rsatadilar: 1. Xo’jalikning hamma turidan ko’ra motiga bilan qilinadigan dehqonchilikning ustunligi; 2. Chaqmoqtosh qurollar ko’p bo’lishi bilan birga mis qurollarining paydo bo’lishi. 3. Katta-katta ibtidoiy jamoa birlashmalarining katta-katta paxsa uylarining mavjudligi; 4. Hayvonlarning loydan yasalgan va onalik urug’iga xos bo’lgan haykalchalarning mavjudligi; 5. Rangdor sopol buyumlari (gul solingan) ning tarqalishi. Yuqoridagi alomatlar Misr, Mesopotamiya makonlarida, keyinroq Yevropa, Markaziy Osiyo yodgorliklarida ko’zga tashlanadi. Eneolitda Mesopatamiyada rangdor sopol buyumlarga katakli bezaklar, Misrning rangli sopol buyumlariga esa syujetli suratlar chizilgan. Osiyo va Yevropaning keng hududlarida esa rangdor sopol makonlari tarqalgan. Eneolit makonlarining ko’pchiligida, ya’ni dehqonchilikning ibtidoiy usullari tarqalgan hududlarida rangdor sopol buyumlar tarqalgan bo’lsada, ba’zilarida mutlaqo uchramaydi. Masalan, Germaniya, Frantsiya, Yevropaning yana boshqa mamlakatlarida eneolit makonlarida rangli sopol buyumlar yo’q. Aksincha, bu yerdagi makonlarda naqshi tasma-tasma qilib o’yilgan kulolchilik buyumlari mavjud bo’lgan. Markaziy Osiyo, xususan O’zbekistondagi eneolit makonlarida sopol buyumlar sirti qizil yoki qora bo’yoqlardan ishlangan geometrik shakllardan iborat bo’lgan. Eneolit makonlari yer yuzida dastlab Ikkidaryo va Misrda vujudga kelgan. Yuqo-rida ko’rsatilgan eneolit besh alomati bu mamlakatlardagi yodgorliklarda mavjud bo’l-gan. Masalan, Ikkidaryo oralig’ining rangdor sopol buyumlariga bezaklar chizilgan. Misrning rangli sopol buyumlariga syujetli suratlar solingan. Miloddan avvalgi IV-III ming yillikda Ikkidaryo oralig’i va Misrda (eneolit hali davom etayotgan davrda) qul-dorlik asosida yuksak madaniyat yuzaga kelgan. Ammo bu vaqtda Osiyo va Yevro-paning katta hududlarida unumdor ho’jalik shakllari endi rivojlana boshlagan edi. Eneolit davriga xos bo’lgan birinchi xususiyat bevosita unumdor xo’jalik shakli – dehqonchilik mashg’ulotiga borib taqaladi. Eneolit davrida dehqonchilikda motiga bilan ishlov berish ustun darajada bo’lgan. Ammo o’z xususiyatiga ko’ra misdan foydalanish mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qilgan bo’lsa-da, dehqonchilikda motiga tishi sifatida toshdan foydalanilgan. Mis qurollar tosh qurollarga nisbatan takomillashgan bo’lsa-da, u kuchli, og’ir va qattiq qurollar yasashga yaroqsiz edi. Mis o’z xususiyatiga ko’ra yumshoq va juda tez o’z shaklini o’zgartirgan. Shuning uchun ham motiga tishi sifatida toshdan foydalanilgan. Mis-tosh davrida odamlar metall bilan tanishadi. Ungacha ibtidoiy odamlar 2-3 million yillar davomida faqat toshdan, yog’ochdan va suyakdan yasalgan qurollardan foydalangan edilar. Mis qurollar qattiq, kuchli bo’lmay, ayrim xususiyatlari jihatdan tosh qurollarga nisbatan pastroq darajada bo’lsa-da, o’zining shakli, ishlab chiqarish jarayonida qo’llanishidagi qulayligi, shuningdek juda tez turli shaklga kelishi oson bo’lganligi uchun ham chaqmoqtosh qurollar bilan parellel holda ishlatila boshlangan. Ma’lumki, eneolit davrida Markaziy Osiyo aholisi madaniyati bir bosqich yuqori ko’tarilgan. Lekin ularning ijtimoiy-madaniy taraqqiyoti bir xil darajada bo’lmagan. Bu davrda unumdor xo’jalikka asoslangan qabilalar tezroq rivojlangan. Qo’shimcha ho’jalik bilan mashg’ul bo’lgan kishilar madaniy jihatdan bir necha yuz yillar orqada bo’lgan. Urug’ munosabatlari ham tobora taraqqiy topib, kengaya boshlagan. Endi kichik-kichik oilalardan iborat bo’lgan urug’ makonlari o’rniga bir necha urug’lar yashagan yirik manzillar paydo bo’ladi, ular jamoa birlashmalarini tashkil etadi. O’troq hayot ko’nikmalarini egallayotgan qabilalarning xom g’ishtdan yoki paxsalardan qurilgan katta-katta uylari paydo bo’ladi. 285-savol. Xorazm vohasida enеolit. Eneolit (lot. — mis, misli va yun, — tosh), mis davri, mistosh davri — neolityaan jez asriga oʻtish davri (miloddan avvalgi 4—3 ming yilliklar). E. davrida insoniyat misdan ilk bor foydalana boshlagan. Ammo mis yumshoq va moʻrt edi, bu esa uni ishlatishni qiyinlashtirardi. Shuning uchun mis 100 ming yillab ishlatilib kelingan tosh qurollarni isteʼmoldan siqib chiqara olmadi. Shunga koʻra, bu davr mistosh davri ham deyiladi. E. davri arxeologik yodgorliklari Zarafshon quyi oqimida Kaptarning qumi, Katta Tuzkon makonlari, Sarazm, Namozgohtepa, Qoradepe (Turkmaniston) kabilarda qazib oʻrganilgan. Bu davrda odamlar dehqonchilik va chorvachilik bilan shugʻullanganlar. Mehnat qurollari toshdan, suyakdan tayyorlangan. Kulolchilik ancha ravnaq topgan: idishlarga geometrik naqshlar solingan, odam va hayvon tasvirini solish ham odat boʻlgan. E. davri yodgorliklaridan qazish paytida pishirilgan loydan yasalgan koʻplab ayol haykalchalari (maʼbudalar) topilgan. Bu E. davrida hali ona urugʻi (matriarxat) boʻlganligidan dalolat beradi. 284-savol. Janubiy Turkmaniston enеolit komplеkslarining vujudga kеlishi. 1904- yili amerikalik R. Pompelli Janubiy Turkmanistonga ekspeditsiya uyushtirdi. Ekspeditsiya Kopetdog’ tog’oldi zonasiga joylashgan Anovtepada arxeolog G. Shmidt rahbarligida qazishmalar olib bordi. Arxeologik qazishma natijalari ko’p datlamli Anovtepani 4 ta xronologik etapga bo’lish imkoniyatini berdi. G. Shmidt bu etaplarni Anov I, II, III va IV deb atadi. Arxeolog olimlar Pompelli – Shmidt xronologik davriy sistemasidan rosa 50 yil foydalandilar. Urushdan keyingi yillarda Janubiy Turkmanistonda qadimgi davr arxeologiyasinin o’rganish bo’yicha juda ko’p ishlar qilingan bo’lib, bular ichida eng muhimi 1948-1958-yillarda Namozgohtepada olib borilgan arxeologik ishlardir. Namozgohtepadagi ishlar natijasida Anovtepa bo’yicha qilingan davrlashtirishga biro z aniqlik kiritildi.25 1950 – yillarning boshlarida B. A. Kuftin Namozgohtepada (u ham Janubiy Turkmanistonda) arxeologik qazishmalar o’tkazib, Janubiy Turkmaniston o’troq dehqon jamoalari tarixining yangi xronologik davriy sistemasini taqdim etdi. Unga ko’ra qadimgi dehqon jamoalarining eneolit va bronza davri tarixi 6 bosqichga bo’lindi. B. A. Kuftin bu etaplarni Namozgoh I, II, III, IV, V, VI deb atadi. Keyinroq, V. M. Masson B. A. Kuftin ishlarining davomchisi sifatida, uning xronologik davriy sistemasiga tub o’zgarishlar kirita olmasada, o’sha 6 etapning har birini ikkitadan bosqichga bo’lib o’rganish mumkinligini isbotlab berdi. G. Shmidt va B. A. Kuftin xronologik davriy sistemasi bir-biri bilan solishtirilsa, Anov I ning «A» fazasi neolitga tegishli bo’lib, Anov I ning «B» fazasi esa Namozgoh I ga tengdir. Shuningdek, Anov II Namozgoh II ga barobar; Anov III Namozgoh III, IV, V va VI ga tengdir. Anov IV ilk temir davriga taalluqlidir. O’rta Osiyo ibtidoiy jamoa tuzumi tarixining Namozgoh I-III etaplari Janubiy Turkmanistonda eneolit asri disoblanadi. Janubiy Turkmanistonning dehqon jamoalari tarixida, V. M. Massonning fikricha, eneolit davri milodiy eradan oldingi V minginchi yillikning oxirlaridan boshlab, u to III minginchi yillikning birinchi choragigacha davom etdi. Shuningdek, Namozgoh I ilk eneolit, Namozgoh II o’rta eneolit va Namozgoh III esa so’nggi eneolit hisoblanadi. Eneolit davrida sug’orma dehqonchilik va xonaki chorvachilik ibtidoiy xo’jalikning asosini tashkil etgan. Paleografiya nlmiy-tadqiqot kuzatishlariga ko’ra eneolit davrining ob-havosi, geografik iqlimi hozirgi davrdan ancha farq qilib, u vaqtda yog’ingarchilik nisbatan ko’p bo’lgan. Tog’osti soylari o’z suvlarini cho’l zonasining ichkarisigacha olib borgan. Ana-shu soy suvlarining o’rta oqimi rayonlarida eneolit davri qishloqlari qad ko’targan. Ular asta-sekin o’sha soylarning quyi oqimiga, hatto Janubiy Turkmanistonning Tejen singari azim daryolari quyi oqimigacha borib yetdilar. Yangi yerlarni o’zlashtirish protsessi, ayniqsa, Namozgoh I ning oxiri va Namozgoh II davrida aktivlashdi. Eneolit davrida Geoksar vohasi keng o’zlashtirildi. Geomorfologik ilmiy dala tadqiqotlarining ko’rsatishicha, Geoksar vohasida eng qadimgi sun’iy sug’orish kanallari vujudga keladi. Eneolit davri geoksar yodgorliklari 1960 - yillarda V. M. Masson, V. I. Sarianidi, I. N. Xlopinlar tomonidan keng o’rganildi. Ular o’sha davr qishloqlarining va uy-joylarining tipi haqida qimmatli materiallar to’pladilar.26 Geoksar vohasida o’tkazilgan arxeologik ish natijalariga ko’ra, ilk eneolit davrida (Namozgoh I) urug’ jamoalari maydoni keng makonlarda yashaganlar. Har bir qishloq, (masalan, Yassitepa) bir-biriga zich qilib qurilgan qator bir xonali uylardan tashkil topgan har bir uy juft oilalarga tegishli bo’lib, unda ona oila boshlig’i sifatida uni boshqargan. Boylik hali Namozgoh I davri uy-joy qurilishida birinchi bor xom g’isht ishlatilgan. Xona devorlari somonli loy bilan suvalgan. Uylar tor, kvadrat shaklida bo’lib, maydoni 10 m2 ga yaqin bo’lgan. Uyga kiraverishda, chap tomonda kvadrat shaklidagi g’ishtdan ishlangan o’choq joylashgan. Xonaning bir burchagi past devorcha bilan ajratib qo’yilgan. Bu xonacha oilaning g’alla «omborchasi» bo’lsa kerak. Namozgoh I davridagi bir xonali uy-joy qurilish sistemasi, ayniqsa, geoksar vohasining Dashtlitepa yodgorligida yaxshi o’rganildi. Shuning uchun ham bu davrni «dashtlitepa» deb ham yuritiladi. Dashtlitepa qishlog’ida arxeologlar uch qator madaniy qatlam borligini aniqladilar. Qishloqning chir atrofi mudofaa devori bilan o’rab olingan. Namozgoh II davrida qishloqlarning maydoni avvalgidek keng, ammo yirik qishloqlar atrofida mayda qishloqchalar ham qad ko’taradi. Namozgoh II davri uy qurilish planlashtirilishi geoksar vohasining Yalang’ochtepa, Mo’lalitepa (arxeologik adabiyotlarda uni Mullalitepa deb yuritiladi, ammo bu xato bo’lib, aslida mo’la – bu burj demakdir, ya’ni burjlitepa ma’nosini anglatadi) kabi yodgorliklarida yaxshi o’rganilgan. Geoksar vohasi uchun eneolit asrining bu davri «yalang’och davri» deb ham yuritiladi, Yalang’och davrida urug’ jamoalarining qishloqlari mudofaa devorlari bilan o’rab olina boshlaydi. Qishloqlarning hamma qismi devor ichiga olinmay, balki ularning markaziy qismigina devor bilan o’rab olingan. Namozgoh II davri mudofaa devorlari ko’p burchakli bo’lib, har bir burchakning uzunligi 8,5 – 10 metrga teng. Ikki burchak uchrashuv nuqtasida doira shaklida xona joylashgan. Ularning eshiklari qishloq ichiga qaratilgan. Mudofaa devor sistemasida joylashgan bu xonalarni V. M. Masson bo’lajak mo’la - burj bo’lsa kerak, deb hisoblaydi.27 Jamoa a’zolari yashaydigan xonalar avvalgidek tor, maydoni 10 m2 dan oshmaydi, ularning o’chog’i eshikdan kiraverishda, chap devor tagida joylashgan. Yalang’och davri uy-joy qoldiqlari birgina Mulali va Yalang’ochtepalar misolidagina o’rganilib qolmay, balki ular Oxchatepada, Oynatepada, Geokar 1, 7, 9 nomli tepalarda ham o’rganilgan. 283-savol. Enеolit madaniyatining rivojlanish bosqichlari. Enolit – lotin va yunoncha so’zlaridan yasalgan bo’lib, «alneus» - lotincha mis, «litos» - yunoncha tosh degan ma’noni anglatadi. Eneolit atamasi bilan birga “Xalkolit” (“xalkos” yunoncha mis demak) ham ishlatiladi. Eneolit neolit bilan bir vaqtga to’g’ri keladi. Ammo ular orasida xronologik jihatdan katta farq bo’lmasada, madaniy darajalari jihatidan bir-biridan farqlanadi. Masalan, Yevropa va Osiyoning ko’p hududlarida miloddan avvalgi IV-III ming yillikda neolit qabilalari yashagan, ular bu vaqtda metaldan xabardor bo’lmagan, ovchilik va baliqchilik bilan shug’ullangan. Yevropa va Osiyoning boshqa o’lkalarida aynan shu paytda metalldan bir oz xabardor eneolit qabilalari yashagan va ularning xo’jaliklari odatda dehqonchilik va chorvachilikka asoslangan. Miloddan avvalgi IV ming yillikda (mis) metallning qimmatli xususiyatlari bilib olingan. Natijada dastlabki metallurgiyaga asos solingan. Eneolit davri yodgorliklarida rangli sopol buyumlar ko’plab topilgan. Xitoydan Dunaygacha (Ruminiya) «sopol makonlari» sifatida keng tarqalgan makonlar xarakterli bo’lib, shu xususiyatga ega bo’lgan makonlarda ijtimoiy taraqqiyotning bir xil bosqichi ko’zga tashlanadi. Bir-biriga juda kam o’xshaydigan ijtimoiy-iqtisodiy sharoit hamma erda amaliy san’atning bir-biriga o’xshash shakllarini taqoza etgan. Ammo sopol buyumlar bir-biriga o’xshasa ham aynan bir xil emas. makonlari birinchi bo’lib Ikki daryo oralig’i va Misrda vujudga kelgan. Arxeologlar eneolit davriga xos bo’lgan 5 umumiy birlashtiruvchi alomatni ajratib ko’rsatadilar: 1. Xo’jalikning hamma turidan ko’ra motiga bilan qilinadigan dehqonchilikning ustunligi; 2. Chaqmoqtosh qurollar ko’p bo’lishi bilan birga mis qurollarining paydo bo’lishi. 3. Katta-katta ibtidoiy jamoa birlashmalarining katta-katta paxsa uylarining mavjudligi; 4. Hayvonlarning loydan yasalgan va onalik urug’iga xos bo’lgan haykalchalarning mavjudligi; 5. Rangdor sopol buyumlari (gul solingan) ning tarqalishi. Yana bir eneolit va bronza davriga oid bo’lgan yodgorlik qoldiqlari Zamonbobo madaniyati nomi bilan mashhur. Arxeolog Ya.G’ulomov 1950 yil qadimgi qabriston qoldiqlarini topib, o’rganadi. Ma’lumki, kishilik madaniyatining bir necha ming yillarni o’z ichiga oluvchi tarixi yozuv bo’lmagan davrga to’g’ri keladi. 5 ming yillik tarixiy davrdan ilgarigi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy jarayonlar moddiy topilmalarni o’rganish orqali tiklanadi. Eneolit mis-tosh davrining o’ziga xos tarixi, biz yuqorida keltirib o’tgan 5 madaniy jarayonda o’z aksini topgan. Eneolitning besh umumlashtiruvchi alomatlari bu davr qabilalari madaniyatining o’zidan oldingi davrlarga nisbatan bir bosqich yuqoriga ko’tarilganidan dalolat beradi. Sarazm moddiy topilmalari ichida Shimoliy Afg’aniston, Eron, Kaltaminor madaniyatiga mansub buyumlar ham bor. Ular eneolit davri qabilalarining keng madaniy va iqtisodiy aloqalarda bo’lganligidan dalolat beradi. Markaziy Osiyoda eneolit yodgorliklari Turkmaniston hududlarida yaxshi o’rganilgan. Turkmanistonda eneolit 3 bosqichga bo’lib o’rganiladi: 1. Ilk eneolit (Anov I, Nomozgoh I makonlari). 2. Rivojlangan eneolit (Anov II, Nomozgoh II). 3. So’nggi eneolit (Nomozgoh III). Turkmaniston eneolit makonlaridan tosh qurollar (o’roq va pichoq qadamalar, qirg’ichlar, sopol idishlar geometrik shakllar bilan naqshlangan) topib o’rganilgan. Bu davr makonlarida uy joylar paxsa yoki g’ishtdan, dumaloq va to’g’ri to’rtburchak shaklida qurilgan. Inshootlarning o’rtasida markaziy o’choq bo’lgan. U diniy marosimlar o’tkazish va e’tiqod joyi vazifasini o’tagan. Dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi qabilalar yerga, quyoshga, suvga, hosildorlikka sig’inishgan. Murdani ko’mishda urug’ a’zolarining saganalari paydo bo’lgan. Murdaning yoniga sopol idishlar, mehnat qurollari va zeb-ziynat buyumlari qo’yilgan. Eneolitda ibtidoiy diniy tasavvur – totemizm hayvonlar haykallarini tarqalishida ko’zga tashlanadi. 282-savol.O`rta Osiyo enеolit davri yodgorliklarining o`rganilish darajasi. O’zbekistonda eneolit yodgorliklar yaxshi o’rganilgan. Arxeolog S.P. Tolstov Quyi Amudaryo etaklarida neolitdan mis-tosh davriga o’tish davrini aniqlagan. Quyi Zarafshon vohasining qadimgi eneolit makonlari arxeologlar Ya.G’ulomov, A.Asqarov, O’.Islomovlar tomonidan o’rganilgan. Arxeolog olimlarning fikricha Buxoro viloyatining Lavlakon va Beshbuloq qishloqlarida, Zamonbobo I qabristonidan topilgan moddiy manbalar eneolit davriga oiddir. Bu makondan chaqmoqtosh qurollar bilan birga misdan yasalgan ignalar, munchoqlar ham topilgan. Quyi Zarafshonning Kaptarqum va Kattatuzkon manzillarida to’rt joydan eneolit yodgorliklari topilgan. Bu yerdan toshdan ishlangan yorg’uchoq-lar, o’roq pichoqlar, pichoq qadamalar bilan birga misdan ishlangan qurol siniqlari qazib olingan. 1977 yilda Yuqori Zarafshon (Tojikiston bilan O’zbekiston chegarasida) hududida Sarazm qishlog’i xarobasi topilgan. U eneolit davriga oid muhim yodgorlik bo’lib, o’rganilgan moddiy manbalar O’zbekistonda dehqonchilik qabilalarining O’rta Osiyoning shimoli-sharqiy hududlariga siljiganini ko’rsa-tadi. Chunki, shimol ziroatchilari janubiy O’rta Osiyoning Turkmaniston deh-qonchilik markazlari bilan bog’langan edi. Sarazm yodgorlikligini olimlar to’rt bosqichga bo’ladi. Bu yodgorlik AQSh, Fransiya olimlarini ham e’tiborini tortgan, ular ham turli yillarda ilmiy izlanishlar olib borgan. Sarazm yodgorligi eneolit davridan ilk bronza davrigacha yashagan bobodehqonlar manzilgohi ekanligi aniqlangan. Sarazm 90 ga maydonni egallagan, 10 ta tepalikdan iborat yodgorlikdir. Sarazm I eneolit davriga oid bo’lib, bu erdan topilgan idishlarda qora va qizil bo’yoqlarda ishlangan geometrik shakllar mavjud. Sarazm II so’nggi eneolit va ilk bronza asriga o’tish davriga mansub. Bu bosqich naqshsiz sopol buyumlari bilan xususiyatli. Sarazm III-IV esa bronza davriga mansub. I bosqichida guvaladan kulbalar qurgan dehqonlar manzilga asos soladilar. Arxeologlar bu erdan mudofaa devorlari bilan o’ralgan 48ta kulba, ya’ni paxsadan qurilgan uyni topib o’rganganlar. Bu uylar 2-3 xonali qilib qurilgan bo’lib, ular yakka, kichik oilalarga mo’ljallangan. Xonalardan kichik, dumaloq shakldagi o’choqlar topilgan. Bular – otashkadalar, jamoa olovi o’rni bo’lib, unda olov saqlangan. Otashkadalar e’tiqod markazi yoki joyi hisoblangan. Yana bir eneolit va bronza davriga oid bo’lgan yodgorlik qoldiqlari Zamonbobo madaniyati nomi bilan mashhur. Arxeolog Ya.G’ulomov 1950 yil qadimgi qabriston qoldiqlarini topib, o’rganadi. Ma’lumki, kishilik madaniyatining bir necha ming yillarni o’z ichiga oluvchi tarixi yozuv bo’lmagan davrga to’g’ri keladi. 5 ming yillik tarixiy davrdan ilgarigi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy jarayonlar moddiy topilmalarni o’rganish orqali tiklanadi. Eneolit mis-tosh davrining o’ziga xos tarixi, biz yuqorida keltirib o’tgan 5 madaniy jarayonda o’z aksini topgan. Eneolitning besh umumlashtiruvchi alomatlari bu davr qabilalari madaniyatining o’zidan oldingi davrlarga nisbatan bir bosqich yuqoriga ko’tarilganidan dalolat beradi. Turkmaniston eneolit makonlaridan tosh qurollar (o’roq va pichoq qadamalar, qirg’ichlar, sopol idishlar geometrik shakllar bilan naqshlangan) topib o’rganilgan. Bu davr makonlarida uy joylar paxsa yoki g’ishtdan, dumaloq va to’g’ri to’rtburchak shaklida qurilgan. Inshootlarning o’rtasida markaziy o’choq bo’lgan. U diniy marosimlar o’tkazish va e’tiqod joyi vazifasini o’tagan. Dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi qabilalar yerga, quyoshga, suvga, hosildorlikka sig’inishgan. Murdani ko’mishda urug’ a’zolarining saganalari paydo bo’lgan. Murdaning yoniga sopol idishlar, mehnat qurollari va zeb-ziynat buyumlari qo’yilgan. Eneolitda ibtidoiy diniy tasavvur – totemizm hayvonlar haykallarini tarqalishida ko’zga tashlanadi. 281-savol. O`troq dеhqonchilik, yarim ko`chmanchi va ko`chmanchi chorvador qabilalarning tarqalishi. Manbalarda ko’rsatilishicha, milodgacha ikki ming yillikning o’rtalari va oxirlari (bronza asri) o’rta Osiyo, Afg’oniston, Hindiston va Eron hududlari tarixi hind va eron qabilalari yoyilishi bilan bog’liq. Ular hattoki, Volga va Ural daryolari hamda janubiy Sibir oralig’idagi yerlarda ham yashaganlar. Taniqli arxeolog A.Sagdullayev fikricha, ana shu bronza davridayoq o’rta Osiyoda yuqorida eslatilgan qadimgi janubiy va shimoliy qiyofadagi odamlar vakillarining qo’shilishi jarayoni boshlanadi hamda aynan shu davrda o’lkamizda yashagan qabilalar o’rta Osiyoning qadimgi xalqlariga asos solganlar. O’lkamizning qadimgi aholisi tosh va bronza asrlari davrida qanday nom bilan atalganliklari bizga noma’lum. Ilk bor o’rta Osiyo aholisi xususidagi ma’lumotlar sharq va antik davr yunon-rim manbalarida tilga olinadi. Yunon tarixchilari aytishicha, Yevroosiyoning katta hududlarida yashovchi qabilalar umumiy “skiflar” nomi bilan atalgan. Tadqiqotchi Pliniy esa o’sha davrda o’rta Osiyoda 20 yaqin turli nomda qabilalar borligi to’g’risida xabar bergan. Yana skiflarning 2 ta yirik qabilasi: saklar va massagetlar xususida ham qayd etiladi. Yunon olimlaridan Efor (milodgacha 405-330 yillar) quyidagilarni yozgan: “Qo’yboqar saklar skiflar tarkibiga kiruvchi qabilalardir. Ular soddadil ko’chmanchilar toifasidan bo’lib, don yetishtiradigan Osiyoda istiqomat qiladilar. Saklar bir joydan ikkinchi bir joyga aravalarda ko’chib yuradilar va biya suti bilan tirikchilik o’tkazadilar” Strabon (milodgacha 63-28 yillar) va Pompey Trog (milodgacha 1-milodiy I asr) asarlarida saklar va massagetlarning qaysi xalqqa mansubligi, ular egallagan hududlar to’g’risida qimmatli ma’lumotlar beriladi. Pompey Trog shunday yozadi: “Kaspiy dengizidan boshlab skiflarning katta qismi daylar (Qoraqumda), ulardan Sharqda yashovchi qismi esa massagetlar va saklar deb ataladi. Skiflarni hamma vaqt eng qadimiy xalq deb hisoblab kelganlar. Qadimiylikda ular misrliklardan qolishmaydilar”. Milodgacha VI-V asrlarda toshga o’yib yozilgan ahmoniylar yozuvlarida saklarning uchta qabilaviy birlashmalari ko’rsatib o’tilgan: “Saka-Tigraxouda” Sug’diyonaning sharqiy-shimolida, Sirdaryoning o’ng tomonida – Toshkent viloyati, Yettisuv va janubiy Qozog’iston yerlarida yashaganlar. Ularni “cho’qqayma qalpoq kiygan saklar” deyishgan: “Saka-Tiay-Taradarayya” Sirdaryo va Orol dengizi atrofida yashab, ularni “daryo narisidagi saklar” deyishganlar; “Saka-xaumavarka” o’rta Osiyoning markaziy va janubiy qismida istiqomat qilishgan. Bu qabilalarning bir qismi o’troqlik holatiga o’tib, dehqonchilik bilan shug’ullana boshlasa, boshqa katta qismi esa tog’ va tog’oldida istiqomat qilishgan, cho’llarda ko’chib yurishgan. O’troq bo’lib yashagan qabilalar esa ilk temir asridan (milodgacha XII-IX asr) “so’g’dlar”, “baqtriyaliklar”, “farg’onaliklar” va “xorazmliklar” deb atalgan. Milodgacha IV-III asrlardayoq o’rta Osiyoning shimoliy-sharqida turkiy tilli qabilalar mavjud bo’lib, ularning xorazm, so’g’d, baqtriya kabi yozuvlari o’sha joy aholisi ichida ishlatilgan. Yettisuvdagi saklarning bir qismi ham turkiy tilda so’zlashgan. Tushunarliki, o’rta Osiyoda qadimdan 2 xil: turkiy va sharqiy eroniy tillarda so’zlashuvchi aholi bo’lgan. Hozirgi o’zbek millatining asosini ana shu ikki tilda so’zlashuvchi urug’lar, qabilalar, elatlar tashkil etgan. o’zbek xalqining etnik shakllanishi uzoq davom etgan tarixiy jarayon bo’lib, uning shakllanishidagi asosiy vosita ishlab chiqarishdagi, iqtisodiyotdagi va madaniy hayotdagi o’zgarishlar bo’lgan. Antropolog olim T.Xodjayev o’rta Osiyoning turli hududlaridan topilgan 500 dan ortiq antropolgik material asosida hozirgi o’zbek va tojiklarga xos antropologik tip – “Ikki daryo oralig’i irqi” milodgacha birinchi ming yillik oxiri va milodning boshlarida Sirdaryoning o’rta va quyi oqimlarida shakllanib, keyinroq Farg’ona va Xarazm vohalariga, Zarafshon vodiysiga ko’chib o’tganligini isbot qildi. Bu esa fanda yaqingacha keng tarqalgan fikrlar, ya’ni o’zbeklarga xos Markaziy Osiyo “ikki daryo oralig’i irqi” avvalo Volga daryosi bo’ylarida va o’rolda sarmat qabilalari tarkibida shakllanib tarqaldi, degan yoki bu irq Baykal ko’li atrofida va Mo’g’uliston cho’llarida shakllanib tayyor holda mahalliy aholiga o’z irqini tarqatdi, degan fikrlarni inkor qiladi. T.Xodjayovning bu antropologik tadqiqoti natijalari yozma manbalarda ma’lum bo’lgan sak qabilalarining bir tarmog’i hisoblangan yuechjilarning janubga yurishi – Yunon-Baqtriya podsholigining istilo etilishi va Buyuk Kushon imperiyasining barpo bo’lishi davriga to’g’ri keladi. Ma’lumotlarga ko’ra, yuechjilarning janubi-g’arbga yurishi Iskandar vafotidan keyinroq boshlanib, ular Yunon-Baqtriya davlatini inqirozga uchratdi. Ko’chmanchilarning boshqa bir katta qabila ittifoqi o’rta Osiyoning shimoliy qismida yarim o’troq va yarim ko’chmanchi Kang’ davlatini barpo etishda ishtirok etdi (milodgacha III-II asr). Ana shu davrda hozirgi Toshkent viloyati va Janubiy Qozog’istonda “ikki daryo oralig’i tipi” bilan birga “qovunchi madaniyati” yuzaga keldi. Bu madaniyat ijodkorlari qang’arlar bo’lishi kerak. Chunki turkiylarning Movarounnahr va Xorazmning ichki hududlariga kirishi ana shu madaniyat yoyilishi davri bilan bog’liq. Milodning IV-V asrlarida shimoldan o’rta Osiyoning markaziy va janubiy tumanlariga xionitlar, kidariylar va eftalitlarning kirib kelishi natijasida yerli aholining moddiy madaniyatidagi qadimgi an’ana kamayib, nozik va nafis sifatli kulolchilik buyumlari o’rnini dag’al, yarim o’troq chorvadorlar hunarmandchiligi egallay boshladi. Demak, bu o’zgarishlar turkiylarning kirib kelishi bilan bog’liq edi va ular bu hududda milodgacha II-I asrlardan to milodiy VI asr o’rtasida ham istiqomat qilishardi. Milodgacha birinchi ming yillikda Markaziy Osiyo, Sibir hamda shimoliy-g’arbiy Xitoy yerlarida yashagan xalqlarning bir qismi turkiyzabon bo’lganligi manbalarda ma’lum. Issiqko’l yaqinidan milodgacha IV-III asrlarga doir sak qabilalari qabridan qadimgi yozuv namunalari topildi. Bu oromiy imlosida bitilgan yozuv “qadimgi turk yozuvi” deb tan olinmoqda. “Turk yozuvi” qadimgi Xorazm, Sug’d va Baqtriya yozuvlari singari o’rta Osiyoning shimoliy-sharqiy hududlarida istiqomat qiluvchi turkiy tilli aholi yozuvi sifatida yuzaga kelgan. Demak, “Turk yozuvi” qo’llanilgan yerlarda turkiy qabila va elatlar yashagan, ular ham juda erta o’z yozuviga ega bo’lganlar. Markaziy Osiyoning sug’diylar, xorazmiylar va bahtarlar yashagan hududlarda Sharqiy Eron tillar guruhiga kiruvchi sug’d va xorazm tillarida so’zlashsalar, shimoliy-sharqiy qismidagi aholi turkiy tilda so’zlashganlar va o’zlarining turkiy yozuviga ega bo’lganlar. Hozirgi o’zbek tili turkiy tillar negizida shakllangan bo’lsa, tojik-fors tili Sharqiy Xuroson, ya’ni dariy tili asosida shakllandi. Demak, tojik tili hozirgi Tojikiston hududidan tashqari Amudaryoning narigi tomonida, Murg’ob vohasi, hozirgi Afg’oniston va Shimoliy-sharqiy Eron zonasida shakllanib, asta-sekin eftalitlar davlati va turk xoqonligi sharoitida, ayniqsa somoniylar hukmronligining dastlabki davrida so’g’dlar yurtiga jadal kirib bordi. U dastlab shahar va unga yangi aholi punktlarida yerli sug’d tilini siqib chiqarib, markazlashgan somoniylar davlatining tiliga aylandi. Sug’d tilini hali XII-asrda ham uchratish mumkin bo’lgan. XI asrda yashagan Mahmud Qoshg’ariy “Devonu lug’otit turk” asarida turklarning ijtimoiy hayoti to’g’risida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: “Iskandar Zulqarnayn Turonni bosib olayotgan paytda turklar uzun, uchi cho’ziq burk kiyib, ot chopayotib, orqa tomonidagi dushmanga mahorat bilan yoydan o’q otardi”. Xuddi shunday ta’rifni skiflar davriga oid arxeologik qazilmalarga bag’ishlangan asarida S.Rudenko ham takrorlaydi. Demak, qadimgi skiflar nomi bilan Sirdaryoning o’rta va quyi sohillaridan to Oltoygacha bo’lgan hududda ko’chib yurgan qabilalar turklarning ajdodi bo’lgan. Hozirgi zamon turkiyzabon xalqlarning soni 150 milliondan ortiqroq bo’lib, ular turli diniy e’tiqodga va 32 dan ko’proq bir-biriga yaqin tillarda so’zlashadilar. O’rta Osiyo xalqlarining shakllanishida ma’lum rol o’ynagan eftalit qabilalar uyushmasi ham etnik jihatdan turkiylar tarkibiga kirgan. Zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto”da ahmoniylar va sosoniylar asoratiga tushib qolgan xalqlar orasida tur (ko’ra) lar ham tilga olinadi. Sharq manbalarida Amudaryo va Sirdaryo oralig’ida, unga tutash yerlardagi xalqlar “Turk” nomi bilan, ular istiqomat qilgan yerlar esa “Turon” yoki “Turkiston” deb atalib kelingan. Firdavsiyning “Shahnoma”sida ham “Eron” va “To’ron” atamalari ko’plab tilga olinadi. Amudaryo va Sirdaryo oralig’ida yashab kelayotgan turkiy xalqlarning keng qatlamiga 639 yildan “Turkiston” degan nom berilgandi. Milodgacha birinchi ming yillikdan o’rta Osiyo dasht mintaqalarida yashagan xalqlar hududimizning markaziy va janubiy viloyatlariga o’troqlashuv jarayonini o’z boshidan kechirib, ularning janubga siljishi va Yunon-Baqtriya davlatini istilo etishi natijasida Buyuk Kushon saltanatining barpo bo’lishi bilan yakunlangan bo’lsa, G’arbiy Turk hoqonligi hukmronligi sharoitida cho’l aholisi Sirdaryo quyi oqimidan Markaziy Qizilqum orqali Samarqand atrofiga, so’ngra Qashqadaryoning Qarshi shahri orqali Surxandaryo viloyatidagi ko’hna Termiz, Dalvarzin, Shoxtepa, Ayritom kabi qadimiy shahar va yirik manzillarga kelib joylashganlar. Ularning ikkinchi guruhi esa qadimiy Buxoro vohasi orqali Turkmanistonning janubiy viloyatlariga yetib borgan. Tarixchi at-Tabariyning “Payg’ambar, podshohlar va xalifalar tarixi” asarida ko’rsatishicha, arab istilosi arafasida Balx, Bodhiz, Xuttalon, Chag’oniyon, Shosh va hatto Buxoro aholisining malun qismini turklar tashkil etgan. Ular mahalliy xalqlar bilan aralash yashash jarayonini o’z boshidan kechirganlar, bu xalqlarga til jihatdan ta’sir o’tkazib, ularning tillarini turkiylashtirib bordilar. O’z navbatida ilgaridan o’troq turmush tarzida istiqomat qiluvchi mahalliy aholi xalqlar ham asosiy kasbi chorvadorchilik bo’lgan turkiy xalqlarga o’z ta’sirini o’tkazganlar. Ammo til nuqtai-nazaridan turkiy xalqlarning ta’siri shu qadar kuchli bo’lganki, arablar bosqini arafasida Movarounnahr va Xorazmning tub yerli aholisi turklashib bo’lgan edi. 1 Пардаев М.Ҳ., Тўйчибоев Б.Б. Уструшона қадимда ва илк ўрта асрларда. Тошкент, 2017. Б. 60. Download 167,09 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish