2-tema Qubla Aral átiraplarında dáslepki mámleketlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı. Jobasi

---

2-tema Qubla Aral átiraplarında dáslepki mámleketlerdiń payda bolıwı 
hám rawajlanıwı. 
Jobasi 
1. Erte mámleketshiliktiń payda bolıw jaǵdayları. 
2. Qaraqalpaqstan aymaǵındaǵı eń áyyemgi mámleketler hám mámleketshiliktiń 
rawajlanıw dáwirleri. 
3. Qubla Aral boyı halıqlarınıń Axemeniyler hám makedoniyalı basqınshılarǵa
qarsı gúresleri.
4. Qwbla Aral boyları efalitler hám turk qaǵanatı dáwirinde
5. Aralardıń basqınshılıǵı dáwirinde Qubla Aral boyları
6. Afrigidler. Kerderler
w. Qaraqalpaq xalqınıń etnik qáliplesiwi 
ÁDEBİYaTLAR 
1. Kamalov S., Qoshanov Á. Qaraqalpaqstan tariyxı N. 1993. 
2. Mámbetullaev M., Tórebekov M., Yusupov O. Qaraqalpaqstan tariyxı N. 2010. 
3. Xojaniyazov Ǵ., Hákimniyazov J. Qaraqalpaqstannıń əjayıp jeti esteligi N. 2004 
4. İstoriya i materialnaya kultura Qaraqalpaqstana N. 2006. 
5. Kamalov S. Qaraqalpaqlardıń xalıq bolıp qáliplesiwi hám onıń mámleketliginiń
tariyxınan N.2001. 
6. Kerder mádeniyatı hám onıń tariyxtaǵı ornı. t. I-II. Respublikalıq ilimiy-ámeliy 
konferentsiyanıń materialları N. 200I 
w. Qaraqalpaqstannıń jańa tariyxı N.2003 
8. Mámbetullaev M.,Turebekov M. Qubla aral boyı xalıqları tariyxınan I.III.N1998 
9. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıqları tariyxı boyınsha derekler N. 1996. 
10. Xojaniyazov., Yusupov O. Qaraqalpaqstandaǵı muxades orınlar. N. 1994.
Suwǵarıp egiletuǵın diyxanshılıqtıń rawajlanıwı, qubladaǵı rawajlanǵan 
otırıqshı diyxanshılıq hám payda bolıp atırǵan qalalardıń turmısı menen qarım-
qatnaslardıń ósiwi, xalıqtıń sotsiallıq qatlamlarǵa bóliniwi Qaraqalpaqstandaǵı 

---

qola dáwiriniń aqırında Qubla Aral átirapındaǵı mámlekettiń payda bolıwına 
jaǵday dúzdi.
Biziń eramızǵa shekemgi VII-V ásirlerde Qubla Aral átiraplarında jasap 
atırǵan xalıqlardıń jámiyetlik, ekonomikalıq hám mádeniy turmısında túpkilikli 
ózgerisler boldı. Xalıq xojalıǵında suwǵarıw tez pát penen rawajlandı. Temirdi 
eritiw ózlestirildi, qurallardıń temirden islengen jańa túrleri adamlardıń turmısında 
qollana basladı.
Qubla Aral átirapı xalıqları jańa dáwirge-mámlekettiń qáliplesiwiniń 
erterektegi formalarınıń hám jámiyetlik rawajlanıwdıń klasslıq qatnasıqlarınıń 
dóretiw dáwirine qádem qoydı. 
B.e.sh. V ásirde «Avesto»da Xorasmiy atamasın eske alıw bul úlkede Xorezm 
patshalıǵı óz aldına mámleketlik bolǵanınan derek beredi. B.e.sh VI ásirde Xorezm 
eli Farasman patsha waqtında biyǵárez el bolǵanı, grek tariyxshısı Arrian 
miynetinde eslep ótiledi. 
B.e.sh VI-V ásirlerde Xorezmdegi júz bergen siyasiy waqıyalar haqqında 
birinshi mámleketlik birlespe tuwralı ele maǵlıwmatlar jetkiliksiz. Xorezmdegi 
ertedegi patshalıq Úlken Xorezm dep atalǵan. Úlken Xorezm mámleketiniń 
shegaraları haqqında hár qıylı pikirler bar. Xorezmliler burınnan Ámiwdáryanıń 
tómengi alabında jasaǵan hám sonlıqtan da usı jerde Xorezm mámleeti payda 
bolǵan degen pikirler bar. Degen menen B.e.sh II ásirdiń ekinshi shereginde Qubla 
Aral boyında iri mámleketlik birlespeniń bolǵanlıǵın aytıwǵa boladı.
B.e.sh VI-ásirdiń ortalarında İranda dúzilgen axameniyler mámleketi Orta 
Aziya xalıqlarına qáwip tuwǵızdı. Olardıń patshası Kir II waqtında massagetler 
ústine atlanıs jasaydı. Biraq Tumaris basshılıǵındaǵı massagetler Kirdi óltirip, onıń 
áskerlerin sawashta jeńedi. Strabonnıń aytıwına qaraǵanda massagetlerdiń 
quramına Xorezmliler de kirgen. Olar ulıwma dushpanǵa qarsı massagetler menen 
xorezmliler de birge gúresken. 
Axameniyler patshalıǵı b.e.sh IV ásirdiń sonǵı shereginde İskender 
Zulxarnaynnıń armiyasınıń topılısınan qulaydı. B.e.sh V ásirdiń aqırı IV ásirlerde 
dáslep saklar, soń Xorezm óz ǵárezsizligine erisedi. İskender Zulxarnaynnıń Shıǵıs 
ellerine atlanısı hám Greko-makedon patshalarınıń Aziyanı basqarǵan jıllarında da 
Xorezm óz ǵárezsizligin saqlap turadı. B.e.sh 329-328-jılı İskender qıstı ótkerip 
atırǵan Baktr qalasına Xorezm patshası Farasman 1,5 mıń atlı áskerleri menen 
kelip «Doslıq» hám «Áskeriy awqam» dúzgenligi belgili. Nátiyjede Farasman 
Xorezmdi grek-makedonlardıń topılısınan qorǵap qaladı. Hátteki Farasman Orta 
Aziya xalıqlarınıń greklerge qarsı kóterilislerin qollaǵan. Strabonnıń maǵlıwmatı 

---

boyınsha Soǵdianadaǵı úlken azatlıq kóterilisiniń basshısı Spitamen baspana izlep 
Xorezmge qashadı.
Xorezm óziniń arqa hám arqa shıǵıs shegaralarında, sarıqamıs boylarında, 
Ústirt keńisliginde jasaǵan kóshpeldi sarmat qáwimleri menen de baylanısta 
bolǵan. Xorezm mámleketi b.e.sh IV-II ásirlerde kóshpelililerdi óz qáwenderligine 
aladı.
B.e.sh. II ásirdegi Aral boyı xalıqlarınıń tariyxında Kangyuy dep atalǵan 
kóshpelililerdiń birlespesi áhmiyetli orın tutqan. Jazba dereklerde Kangyuy kúshli 
mámleketlik birlespe dep kórsetiledi. Kangyuy mámleketlik birlespesine bir qansha 
iyelikler menen qatar, Sogda hám Xorezm de qaraǵan.
B.e. I-IV ásirlerde Orta Aziya xalıqlarınıń tariyxı Kushan dáwiri menen 
baylanıslı. Kushan patshalarınıń mıs tengeleri Xorezm esteliklerinde jiyi 
ushırasadı. Olar Ayazqala janındaǵı háwliden hám Topıraqqala, Qıyat, Qumbız 
tóbe esteliklerinen tabıldı. Kushan patshalarınıń teńgeleri Xorezmde qayta basıladı. 
Biraq bul Kushan tengeleriniń tabılıwı Xorezmniń Kushanlar mámleketine siyasiy 
jaqtan ǵárezli bolǵanlıǵın dáliyllemeydi.
IV-VIII ásirlerde Qaraqalpaqstannıń házirgi aymaǵınıń bir bólegi jergilikli
dinastiya tárepinen dúzilgen hám X ásirge deyin ústemlik súrgen afrigidler 
mámleketine qaraslı bolǵan. Beruniydiń atap kórsetiwine qaraǵanda 304-305 jıllar 
Xorezmde hákimiyat basına Afrig shıǵıp, ol óz atı menen ataǵan jańa dinastiyaǵa 
tiykar saladı. Bul haqqında Beruniy óziniń «Áyyemgi áwladlardan qalǵan 
estelikler» degen shıǵarmasında eske túsirip ótedi.
Afrigidler mámleketi Orta Aziyada feodallıq qatnasıqlardıń júzege keliw, 
qudiretli Kushan imperiyasınıń qulaw hám qıyralıw, eftalitlerdiń hám túrklerdiń, 
eń sońında arablardıń ústemligi birinen soń biri almasıp turǵan qıyan-keski 
dáwirde ómir súrdi. Kóshpelilerdiń atlanısları, hákimiyat ushın qanlı sawashlar 
etnikalıq quramı boyınsha hár qıylı bolǵan xalıqtıń ayırım toparlarınıń bir-biri 
menen aralasıp ketiwiniń tezlesiwine alıp keldi.
VII ásirdiń ortalarında Orta Aziyada Arablar payda bolǵan waqıtta Xorezm bir 
qatar kishigirim ǵárezsiz iyeliklerge bólingen edi. Olardıń hár biri qaladan hám 
onıń átirapındaǵı awıllardan ibarat bolıp, bir-birinen ǵárezsiz jasaǵan. Xorezmde 
bul waqıtları óz-ara urıslar menen jánjeller orın aladı. Mámleket awıllıq 
wálayatlardıń birlespesinen quralǵan. Awıllarǵa iri jer iyeleri-diyxanlar hám 
hákimler basshılıq etken. Olar afrigidler dinastiyasınıń hákimligin moyınlamawǵa 
háreket etedi. VIII-ásirde Xorezm wálayatı eki hákimshilikke bólinedi. Birinshisi 

---

paytaxtı Qıyat bolǵan qubla, onı afrigidler dinastisı wákiller basqaradı. Ekinshisi 
Arqa Xorezm, onı arablar qoyǵan hákimler basqarıp, olar Úrgenishte jaylasadı.
w28-jılı Kerderdegi arablardıń siyasatına qarsı bolǵan kóterilisti túrk hákimleri 
quwatlaǵan hám járdem bergen. Bul arablardıń siyasatın Qubla aral boyı 
xalıqlarınıń dáslep moyınlamaǵanlıǵın dáliylleydi.
Arab geografı İbn-Xordadbek 826-82w-jılları arab xalifatın xaradj (salıq) tólep 
turǵan wálayatlardı ayta kelip, Xorezm hám Kerder bólek dizimde turǵanın jazadı. 
Demek, VIII-IX ásir basında Kerder óz aldına ǵárezsiz wálayat bolǵan. Ǵárezsiz 
Kerder wálayatınıń hákimi Xusraw w21-jılǵa shekem óz atınan teńge basıp 
shıǵaradı. Xusraw teńgesi VIII-ásirdegi Xorezm shaxı Azkatsvar-Chegannıń teńge 
pulları menen birge ushırasadı. Bul teńgeler Kerderlilerdiń sotsial-ekonomikalıq 
jaqtan rawajlanǵanın, qala bazarlarında aqsha aylanısınıń óskenin kórsetedi.
Úlkemiz aymaǵında erte dáwirden baslap jasalma suwǵarıw jolı menen 
diyxanshılıq islew rawajlanadı. B.e.sh. VII-VI ásirlerdegi Xorezmdegi jasalma 
suwǵarıw arnaları 40-60 shaqırımǵa sozılǵan. Awıl elatlardıń kóbisi usı suwǵarıw 
arnalarınıń boylarında jaylasadı. 
Diyxanshılıq quralları tiykarınan temirden hám aǵashtan islengen. Baǵshılıq ta 
rawajlanǵan. Júnnen jip iyiriw úyde qol ónermentshliginiń ósiwine alıp keldi. 
Gúlalshılar bazarda zat almasıw ushın kóplegen hár túrli gúlal ıdısların shıǵara 
baslaydı. Ónermentshiliktiń rawajlanıwı awıl xojalıǵında islewshi adamlardıń 
ishinen temirshi, gúlal ustaları menen qatar basqada ónermentlerdiń bólinip 
shıǵıwına alıp keledi.
Ústirt keńisliginde jasaǵan kóplegen savramat, sarmat qáwimleri Xorezmniń 
otırıqshı diyxanshılıq elatları menen turaqlı túrde ekonomikalıq sawda baylanısta 
bolǵan. 
Axameniyler dáwirinde Qubla Aral boylarında jańa kanallar qazılıp, 
diyxanshılıq penen ónermentshilik rawajlanǵan. Qalalar salınıp, háwlililerdiń sanı 
kóbeyedi. Solardıń biri Tórtkúl rayonında jaylasqan b.e.sh. I mınınshı jıllardıń 
ortasında salınǵan Dingilji háwlisi boladı.
B.e.sh. IV-II ásirlerdegi awıllıq jerlerdegi úy-jay qurılısları awıl jámiyetiniń 
dúzilisi hám jer iyelewdiń túrleri haqqında túsinik beredi. Xorezmniń jámiyetlik 
dúziminde ele ruwlıq dúzimniń qaldıqları saqlanadı. Biraq jámiyette erikli 
puxaralardıń ruwlıq dúziminiń qaldıqları saqlanıp, jámiyette erikli puqaralar 
xalıqtıń tiykarǵı toparın tutadı. «Avesto» kitabında b.e.sh. VIII-VII ásirlerde ayırım 
din iyeleriniń ruwxaniylerdiń jerge iyelik etkeni aytıladı.

---

B.e.sh. IV-III ásirlerdegi elde aqsha sistemasınıń joqlıǵı hám eń dáslepki 
Xorezm tiyini gúmisten iri etip Evkratid tetradraxmasına uqsatılıp, b.e.sh. II ásirde 
baslıwı sol dáwirdegi xojalıqta aqsha tovar qatnasıqlarınıń onshelli úlken orın 
iyelemegenligin kórsetedi. Demek Xorezm xojalıǵında natural almasıw tiykarǵı rol 
atqarǵanlıǵı túsinikli. 
I-IV ásirlerde Xorezmde aqsha-tovar qatnası rawajlana baslaydı. Xorezmniń 
qala bazarında zat almasıw menen bir qatarda tenge pullardan da paydalana 
baslaydı.
I-ásirlerde jámiyette sotsiallıq ózgerisler bolıp, sotsiallıq qatlamlarǵa 
bóliniwshiler júz bere baslaydı. Urıwlıq dúzim qaldıqlarınıń saqlanıwına qaramay, 
jámiyette onsha úlken emes háwliler ken taraladı. Úlken atalıq semyalardan 
kishkene semyalar bólinip shıǵıwı dawam etiledi. I-IV ásirlerdegi derekler 
Xorezmde qulshılıq dúzimniń bolǵanın, biraq qullardıń miynetin kóbirek úy 
xojalıǵında iri qurılıslarda paydalanǵanın ańlatadı.
Qaraqalpaqstannıń áyyemgi xalıqlarınıń turmısında óndiriste, ásirese awıl-
xojalıǵında jámááttiń aǵzaları jetekshilik orında boladı. Bul jaǵday V-VI ásirlerde 
feodallıq qatnasıqlardıń qáliplesiwine hám ekanomikalıq jaqtan jámiyettiń alǵa 
ilgerilewine múkinshilik tuwdıradı. Suwǵarıw tarawları jetistirilgen. Bul jaǵdaylar 
miynetkesh diyxanlardıń atızlardı jaqsı islewine, egislik maydanların keńeytiwine 
múmkinshilik bergen. Jazba maǵlıwmatlardıń bolmawına baylanıslı eldegi 
feodallıq qatnasıqlardıń qáliplesiwiniń anıq jolların kórsetiw qıyın, biraq awıllıq 
jámáátlerdiń qatlamlanıwı baslı orındı tutqan.Jámiyette sotsiallıq jaqtan jikke 
bóliniwshilik kelip shıǵıwı tiykarında burınǵı awıl qáwimleriniń ıdırawı 
nátiyjesinde olardıń bir bólimi ǵárezli puxaralar, yaǵnıy kediverler qatlamına 
aylandı. Ekinshi jaqtan feodallıq óndiris qatnasıqlarınıń ósiwi menen iri jer iyeleri 
diyxan, yaǵnıy ústem klass wákilleri payda boladı. Feodallıq dúzimde diyxanshılıq 
elatlarında ijaraǵa beriw xalıqtıń kópshilik bólimin feodallıq ǵárezlikke 
aylandırıwdıń ápiwayı jollarınıń biri edi. 
VII-VIII ásirlerde Xorezmde diyxanshılıq elatları úlken qanallardıń tarmaqları 
bolıp jaylasqan. Diyxan yaǵnıy ústem klass wákilleriniń háwlileri kanal jaǵalarına 
jaqın jaylasıp, suwǵarıw tarawların qadaǵalap otırǵan. Háwlilerdiń bunday 
jaylasıwı jámiyette awıl qáwimleriniń sotsial-ekonomikalıq qatlamlarǵa 
bólingenligin hám olardıń ishinen iri jerlerge iye bolǵan diyxan-feodaldıń bólinip 
shıqqanlıǵınan derek beredi. Xorezmde jámiyettiń tiykarın erkli dara xojalıqlar 
tutqan. 

---

V ásirdiń ortalarınan baslap Orta Aziyadaǵı siyasiy turmıstaǵı ústemlik 
eftalitlerdiń qolına ótken. Olardıń kelip shıǵıwı boyınsha ilimde anıqlanǵan pikir 
joq. S.P.Tolstovtıń pikirinshe, eftalitler IV-V ásirlerde Ámiwdárya hám Sırdárya 
alabında jasaǵan sak-massaget qáwimleri áwladlarınıń gunn-turkler menen 
aralasıwınan kelip shıqqan. Eftalitler Xorezm menen baylanısta bolıp turǵan. 
Eftalitlerdiń mámleketi turkler tárepinen VI- ásirdiń ortalarında qulaǵan.
VI-ácirdiń ortalarında Altay dalarındaǵı turk qáwimleri birlesip «ullı turk 
qaǵanatı» degen kúshli mámleketke tiykar salınadı. Erte orta ásirlerde «turk» sózi 
etnikalıq mániske iye bolmaǵan. Ol hár túrli turk qáwimleriniń siyasiy birlespesin 
ańlatatuǵın uyım mániste bolǵan. Ápsanalarǵa qaraǵanda «turk» sózi Altay 
tawlarınıń eń áyyemgi atınan kelip shıqqan. «Turk» ataması kúshli degen mánini 
ańlatadı. VI- ásirde qaǵanat basında aǵayinli tuman qaǵan hám istemi turǵan. Turk 
húkimdarları ózlerin hoqon, turkshe qaǵan dep ataǵan. Olar Orta Aziya jerlerin de 
ózlerine baǵındıradı. 582-603-jıllardaǵı óz-ara urıslardan soń 603-jılı qaǵanlıq 
ekige, shıǵıs hám batıs qaǵanlıqqa bólinedi. Orta Aziya batıs qaǵanlıqtıń 
quramında boladı. VII-ásirdiń basında batıs turk qaǵanatı siyasiy hám 
ekonomikalıq jaqtan birqansha rawajlanadı. Turkler burınnan usı jerdegi 
diyxanshılıq penen shuǵılanıwshı xalıqlarǵa aralasa baslaydı. Bul dáwirdegi 
qalalardaǵı ónermentshliktiń rawajlanıwı sawda baylanısınıń rawajlanıwına alıp 
keledi. Qubla Aral boyı qalaları Qıyat, Xiywa, Xazarasp kárwan jolları arqalı 
Merv-Buxara-Samarqand-Shash-İspidjan (Sayram) hám shıǵıs turkistan qalaları 
menen baylanısadı. Turkler mal sharwashlıǵı, ańshılıq, ónermentshilik, sawda 
menen shuǵıllanǵan. VI-VII ásirlerde turk jazıwları hám tili keń taraladı. Aral 
átrapındaǵı xalıqlardıń turkler menen aralasıwı, bul jerdegi xalıqlardıń 
qáliplesiwine, tiliniń turklesiwine, antropologiyalıq jaqtan mongollasıwına 
sebebshi bolǵan. VII-ácirdiń ortalarında Orta Aziyada arablar payda bolǵan 
waqıtta Xorezm bir qatar kishigirim ǵárezsiz iyeliklerge bólingen edi. Bul jawlap 
alıwshılar ushın qolay payıt edi. Biraq arablardıń Orta Aziyaǵa atlanısınıń dáslepki 
dáwiri, jergilikli húkimdarlardıń kúsh-qudretin sınap kóriw, áskeriy, ekanomikalıq, 
siyasiy jaylasıwın baqlaw retinde boladı. Solıqtanda 649-jılǵı al- Axnaf 
bashılıǵındaǵı arablardıń Xorezmniń paytaxtı Qıyatqa atlanısı nátiyjesiz 
tamamlandı. Biraq bunnan keyingi Xorasan hákimi Ubaydulla İbn Ziyad
bashılıǵındaǵı atlanıstan keyin, Xorezmilerden 400000 dirxem tólewdi talap etedi. 
Al Xorezmdgi Xurzod basshılıǵındaǵı kóterilis, arablardıń Xorezmdi jawlap 
alıwına múmkinshilik jasap beredi. w10-w12 jılı Xorezmshax Chagan arab ásker 
basshısı Kuteyba menen tınıshlıq kelisimin dúzip, arablarǵa 10.000 qaramal 
muǵdarında baj tóleydi. Usılayınsha Xorezm óz ǵárezsizligin joǵaltıp arablardıń 
ústemligin tán aladı. Kuteyba Xorezmge patsha etip Chagandı tayarlaydı. Biraq 

---

Kuteyba ketiwi menen, Xorezm xalqı satqın Chagandı hákimiyattan aladı. Buǵan 
juwap retinde Kuteyba óz inisi Abdallaqtı kóp ásker menen Xorezmge jiberedi. Ol 
Xorezmge kelip kóterilisshilerdi qatań jazalaydı.
Arablar basıp alǵan wálayatlardıń puxaralarına islam dinin engiziw siyasatın 
alıp bardı. Nátiyjede, Qubla Aral boyı xalıqları islam dinin qabıl etti. Sonday- aq 
diyxanshılıq óniminiń bir bólegin alatuǵın jer salıǵı (xaradj) hám islamdı qabıl 
etpegen adamlar ushın jan salıǵı (Djizya) ornatladı. Usınday ústemlikke qarsı w28-
jılı kerder jerinde arablarǵa qarsı kóterilis kelip shıqqan. Kóterilisti túrk 
qáwimleride quwatlap hám járdem bergen. Keyingi waqıttaǵı tariyxshı 
ilimpazlardıń izertlewi boyınsha VII-VIII ásirlerge tiyisli Kúyik qaladaǵı órtenip 
janǵan kúl, temir qaldıqlarına qaraǵanda Kúyik qalada arablardıń jawlap alıwına 
qarsı kóterilistiń orayı bolǵan bolıwı kerek dep kórsetedi. VIII ásirdiń aqırlarında 
ǵana Aral boylarında jaǵday biraz jaqsılanıp, jergilikli xalıq islam dinin qabıl etedi. 
VI-VIII ásirlerde Qaraqalpaqstannıń házirgi aymaǵınıń bir bólegi jergilikli
dinastiya tárepinen dúzilgen hám X ásirge deyin ústemlik súrgen Afrigidler 
mámleketine qaraslı bolǵan. Bul mámleket óz atamasına tiykar salǵan Afrigtıń atı 
menen baylanıslı.
Afrigidler mámleketi Orta Aziyada feodallıq qatnasıqlardıń júzege keliw, 
qúdretli Kushan imperiyasınıń qulaw hám qıyralıw, Eftalitlerdiń, turiklerdiń, eń 
sońında arablardıń ústemligi birinen soń biri almasıp turǵan qıyan- kesli dáwirde 
ómir súrdi. Afrigitler mádeniyatı jergilikli xallıqa Xorezm dógereginde kóshpeli 
qáwimlerdiń aralasıwı nátiyjesinde qáliplesedi. IV-V ásirlerde óz aldına bekinisli 
qonıslar payda boladı. Bul awıllıq jámáátlerdiń qatlamlanıwınan dárek beredi. Usı 
dáwirdegi Xorezmniń ózin qorshaǵan qáwimler menen óz-ara qatnasıqların 
bildiretuǵın tariyxıy esteliklerge Baraq tam (IV-V) qonısı kiredi. Baraq tam qonısı
Qaraqalpaqstannıń Taxtakópir rayonında jaylasǵan. Baraq tam hám onıń 
átirapındaǵı estelikler, Araldıń shıǵıs tárepinde kóshpeli hám yarım kóshpeli 
qáwimler tárepinen salınǵan. Beruniy qalasınıń qasındaǵı kishi Sim- Ata hám 
úlken Sim-Ata qorǵanları Afrigidler zamanındaǵı Xorezmniń paytaxtı bolǵan 
Qıyat qalasınıń átirapındaǵı awıllar bolǵan. Orta ásirde Kat qalasınıń maydanı 500 
gektardan kem bolmaǵan, ol úsh bólimnen turıp, házirgi Beruniy qalasınıń qubla 
batısında, Ámiwdáryaǵa jaqın jaylasqan. Qalada úlken meshit, medrese, minaret, 
kárwan saray, úlken bazar, turmexana bolǵan. w00 jıl dawamında orta ásirdegi 
Xorezmniń paytaxtı bolǵan Kat qalasın 994- jılı Ámiwdáryanıń degishi alıp suwǵa 
ketken. X-ásirdiń aqırında kólemi 45 gektar bolǵan Kat qayta tiklenedi. 995-jılǵa 
shekem qubla Xorezmnniń orayı boladı. Afrigidler zamanında xorezmde úlken 
qalalar kóp bolmaǵan. Kópshilik jaǵdaylarda sol dáwirdegi qorǵanlar qalalarǵa 

---

aylanǵan. Qaraqalpaqstan tariyxında kerder mádeniyatınıń ornı úlken. Biraq 
Kerderlilerdiń kelip shıǵıwı haqqında jeterli maǵlıwmatlar az. İzertlewlerdiń 
tiykarında Kerder mádeniyatı eki dáwirge bólinedi. Birinshisine VII-ásirdiń aqırı 
VIII ásirdiń ortaları jatadı. Bul dáwirdiń esteliklerine Tokqala, Gáwirqala, 
Kúyikqala, Qırıq jigitqala, Qırantaw, Haywanqala, Qorǵansha, Baǵdadlar kiredi. 
Al ekinshi dáwirge VIII-ásirdiń aqırı-XI ásidiń birinshi yarımın óz ishine aladı. Bul 
dáwrdegi esteliklerge Darsan (Tokqala), Kerder (Haywanqala), Mizdakxannıń 
joqarǵı mádeniy qatlamları, Vardaraǵ (Qırantaw) Darıqala Kókshe qalalar kiredi. 
Kerderlerdiń birinshi dáwirindegi materiallıq mádeniyatında Sırdárya alabındaǵı, 
Shash oazisindegi hám Qarataw esteligindegi turk qáwimleriniń mádeniyatına 
uqsas bolıp keledi. Al ekinshi dáwirde Xorezmlerdiń mádeniyatınıń tásiri bar. 
Kerder wálayatı xalıqları shıǵıs İran tillerine derek Xorezm hám turk tillerinde 
sóylegen. 
Kerderliler 
VIII-ásirlerden 
baslap 
oguzlerge, 
XI-XII-ásirlerde 
qıpshaqlarǵa aralasadı. Kerderlerdiń xojalıǵınıń baslı tarawında diyxanshılıq, 
sharwashılıq, balıqshılıq, ónermenshilik hám sawda menen shuǵıllanǵan. Orta 
ásirlerde Kerder qalaları arqalı ótken sawda jolı qalalardıń ósiwine jaqday 
tuwǵızdı. Qala xalqı tek xojalıq buyımların óndirip ǵana qoymastan, átirapındaǵı 
elatlar hám kóshpeli qáwimler menen ekanomikalıq hám mádeniy baylanısta 
bolǵan. Xorezmniń Úrgensh hám Qıyat qalalarınan shıqqan guzar kárwan jolları 
Mizdaxkan, Darsan, Kerder, Kúyikqala , Qorǵansha arqalı, Araldıń shıǵıs jaǵaları 
menen Sırdáryanı boylap ótetuǵın «Ullı jipek jolı»na tutasqan. Nátiyjede Kerder 
wálayatı Fergana, Buxara, Taraz, Ograr menen sawda baylanısında bolǵan. 
Mizdaxkannan Tan imperiyası dáwrindegi Qıtay teńge pulınıń tabılıwı, sırt 
ellerden kelgen taw xrustalınan islengen monshaqlardıń ushırasıwı Kerder 
qalalarınıń xalıq-aralıq sawda baylanısta bolǵanın dáliyleydi. VII-VIII ásirlerde 
jazıw, tariyx, ádebiyat, astranomiya, matematika hám arxitekturalıq qurılıslar 
rawajlanadı. Xorezm mádeniyatınıń jaqsı óskenin Búrkitqaladan, Tesikqalalardan 
tabılǵan diyxan-aristakrat mórleri hám Xorezm hákimleriniń teńgeleri tolıqtıradı. 
Erte orta ásirlerge tiyisli eski Xorezm jazıwları Tokqala, Mizdaxkan,Jekke parsan 
hám Qumbıztóbe esteliklerinen tabıldı. Qábiristanlıqlardan tabılǵan adam súyegin 
salıp jerlengen qutıshalarda (assuariyalarda) áyyemgi xorezm tilinde tush penen 
jazılǵan 100 den aslam, Qumbız tóbeden, jeke parsannan tabılǵan gúlal ıdıslarınıń 
sırtına jazılǵan hám afrigid teńgelerindegi jazıwlar bahalı maǵlıwmat beredi. Bul 
jazıwlar Aral boyı xalıqlarınıń jıl sanawı h.t.b. haqqında maǵlıwmat beredi. Biraq 
Arablardıń basqınshılıǵı Orta Aziya xalıqlarınıń ekanomikasına hám mádeniyatına 
ornı tolmas dárejede zıyan keltiredi. Eski Xorezm jazıwın bilgen sawatlı adamlar, 
ilimpazlar joq etilip, sabaqlıqlar menen ilimiy kitaplar, ádebiyatlar menen 
shejireler órtep jiberiledi.

---

Kerder qala xalqı gúlalshılıqtan basqa temirshilik, zergershilik, toqımashılıq 
hám shishe islew ónermentshligi menen shuǵıllanǵan.
Hár bir xalıqtıń kelip shıǵıw tariyxın izertlewde arxeologiya, etnologiya, 
antropologiya, lingvistika, toponimika hám basqada pánler boyınsha qániyge 
ilimpazlar menen birlikte arnawlı islewdi talap etedi.Usı tiykarda qaraqalpaq 
xalqınıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı másele, ilimpazlardı XIX ásirdiń birinshi 
yarımınan baslap-aq qızıqtıra baslaǵan. 1818-jılı Chernıe klubokilerdiń atı 
qaraqalpaq atamasını baylanıslı degen pikirdi rus tariyxshısı N.M.Karamzin 
ayttqan. Bunday pikir N.İ.Berezinniń, V.Tizengawzenniń miynetlerinde de bar. 
Akademik V.V.Bartold hám tyurkolog İ.A.Faleev, M.A.Chaplichka qara bórikliler 
atamasın qaraqalpaq atı menen baylanıstırıwǵa ele aytarlıqtay material joq degen
juwmaqqa kelgen edi. Kópshilik ilimpazlar xalıqtıń, sonıń ishinde qaraqalpaqlardıń 
kelip shıǵıwın etnonimlerdiń uqsaslıǵına tiykarlanıp sheshiwge háreket etken. 
Xovoros hám P.Rıchkovlar qaraqalpaqlardı noǵaylar dep, al T.Miller mańǵıtlar, 
N.A.Aristov pechenegler, akademik İ. Giorgiy qaraqalpaqlardı qara qıpshaqlar 
degen. Tariyxshı P.P. İvanovtıń pikirinshe qaraqalpaqlar sırdáryanıń orta hám 
tómengi alabında, Aral átirapında burınnan jasap kiyatırǵan jergilikli qáwimlerdiń 
tiykarında payda bolǵan. 
Qaraqalpaq etnogenezin úyreniwde S.P.Tolstovtıń basshılıǵındaǵı Xorezm 
arxeologiyalıq-etnografiyalıq ekspiditsiyası, ásirese usı ekspiditsiya quramındaǵı 
T.A.Jdanko basshılıq etken qaraqalpaq etnografiyalıq otryadı úlken úles qostı. 
Bulardan tısqarı tariyxshı akademik S.K.Kamalov, arxeologlar V.N.Yagodin, M. 
Mambetullaev, antropolog Yarxo, T.K.Xodjaev, N.Rısnazarov, etnograflar 
L.S.Tolstova, 
X.E.Esbergenov, 
A.S.Marozova, 
tilshi 
ádebiyatshılardan 
N.A.Baskakov, D.S.Nasırov, X.Xamidov, K.Mambetovlardıń jazǵan miynetleri, 
Berdaq shayırdıń «Shejiresi» úlken áhmiyetke iye.
Keyingi waqıtta xalıqtıń kelip shıǵıw tariyxın úyreniwde onıń atı menen 
emes, al mádeniyatı arqalı úyreniwge áhmiyet berilmekte. Usı kóz-qarastan 
qaraǵanda joqarıdaǵı ilimlerdiń belgili izertlewshileri jańa ilimiy izertlewleriniń 
juwmaqların baspa sózde jariyaladı. Olardan akademik S.K.Kamalovtıń, 
etnograf 
X.Esbergenovtıń, 
ádebiyatshı 
K.Mambetovtıń, 
arxeologlar, 
M.Mambetullaev, M.Turebekovlardıń miynetlerin atap ótiwge boladı. 
Bulardıń kórsetiwinshe Qaraqalpaq xalqı Oraylıq Aziyadaǵı eń eski xalıqlardıń 
biri bolıp, házirgi jasap atırǵan jeri, yaǵnıy Ámiwdáryanıń tómengi aǵımı, házirgi 
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń jaylasqan jeri. Olardıń ata-babalarınıń payda 
bolıwı biziń eramızǵa deyingi V ásirlerde Aral-Ámiwdárya boylarında jasaǵan sak 
hám massaget qáwimlerine barıp taqaladı. Qaraqalpaqlardıń xalıq bolıp 
qáliplesiwine deyin, olar túrli dáwirlerdi basının keshiredi hám túrli at penen 
ataladı. Biziń eramızdıń III ásirlerinde apasiyaklar dep atalsa,VII-XI ásirlerde 
pechenegler dep ataladı. XI-XII ásirlerde Qubla Aral boylarında xalıq bolıp 

---

qáliplesip házirgi óziniń qaraqalpaq degen atı menen atala baslaydı. Shıǵıs tilindegi 
hám Batıs evropa xalıqlarınıń XII-XIII ásirlerge tiyisli dereklerinde olar qáwmi 
kulaxi siyah, chernıe kluboki yaǵnıy túrkiyshe qaraqalpaqlar degen at penen belgili 
boladı. 
Qaraqalpaqlar dáslep bir neshe qáwimlerdiń quramınan ibarat bolıp, áyyemgi 
zamanlardan baslap-aq qáliplese baslaǵan. Olardıń eń eski ata-babaları biziń 
eramızdan burınǵı birinshi ásirde Araldıń qubla boylarında jasaǵan massaget 
qáwimleri. Massagetlerdiń qaraqalpaqlardıń etnogenezine baylanısı olardıń 
dástúrlerinde, úrp-ádetlerinde búgingi kúnge shekem seziledi. Massagetlerdiń 
sıyınǵan eń baslı qudayı quyash bolǵan. Massagetlerdiń patshası Tomaris 
Axamaniyler dinastiyasınıń patshası Kirge «Massagetlerdiń ámengeri quyash 
atınan ant etemen, men sizdey ashkóz qanxorǵa qan ishkizemen» dep, onıń 
menen sawashqa túsken. Quyashqa, ayǵa, otqa sıyınıw burın túrk xalıqlarında, 
sonıń ishinde qaraqalpaqlarǵa tán bolǵan. Ottan atlatıw, ot penen alaslaw, 
oshaqqa suw tóktirmew, «ot aǵası», «oshaq bası», «oshaqtan ot sónbesin» degen 
sózler erteden kiyatırǵan dástúrlerdi ańlatadı. 
Massagetlerdiń ózi bir qansha qáwimlerden ibarat bolǵan. Solardıń ishinde 
apasiaklar qáwimi, qaraqalpaqlardıń tiykarın salıwda úlken rol atqarǵan. 
Apasiaklardıń xajalıq turmısı, matriarxatlıq yaǵnıy analıq dástúri 
qaraqalpaqlardıń eski ata-babalarınıń turmısı menen sáykes keledi. Bul 
T.A.Jdankonıń pikirinshe qaraqalpaqlardıń «Qırq qız» dástanında jaqsı kórinedi. 
Sonlıqtan akademik S.Kamalovtıń pikirinshe apasiaklar qaraqalpaqlardıń 
birinshi atı dep kórsetedi. 
Apasiaklardıń belgileri, izleri Ámiwdárya boylarındaǵı áyyemge zamanlarda 
salınǵan imaratlardan da tabılǵan. Máselen, biziń eramızdıń II-III ásirlerinde 
salınǵan Ellikqala rayonında jaylasqan Topıraq qalanı salıwǵa kóplegen qáwimler 
qatnasıp, hár bir qáwim ózleri quyǵan gerbishke óz tamǵaların basqan. Olardıń 
arasında qaraqalpaq urıwlarınıń tamǵaları da ushırasadı. 
Apasiaklardıń tiykarında VII-VIII ásirlerde Ámiwdárya boyında pechenegler 
awqamı payda boladı. Pecheneglerdiń xojalıq turmısı da qaraqalpaqlardıń xojalıq 
turmısına 
sáykes 
keledi. 
Sonlıqtanda 
pecheneglerdiń 
payda 
bolıwı
qaraqalpaqlardıń xalıq bolıp qáliplesiwindegi ekinshi basqısh bolıp, pecheneg 
degen sózdi qaraqalpaqlardıń ekinshi atı dewge boladı. 
IX ásirdiń aqırında, pechenegler awqamınıń jerleri Ámiwdáryanıń tómengi 
jaǵınan, Aral boylarınan batısqa qaray Oral hám Volga boylarına deyingi 
aralıqlardı óz ishine alǵan. 

---

Belgili tariyxshılar S.P.Tolstov, P.P.İvanov hám T.A.Jdankolardıń pikirinshe 
Aral boyındaǵı pechenegler ózleriniń táǵdirin usı jerdegi oǵızlar menen 
baylanıstırıp, qaraqalpaq xalqınıń qáliplesiwiniń eń sońǵı etapına tiykar bolǵan. 
Demek Qaraqalpaqlardıń eń sońǵı birotala xalıq bolıp qáliplesiwi de usı Aral hám 
Ámiwdárya boylarında boladı. Shıǵıs pecheneglerdiń «Qaraqalpaq» degen 
atamaǵa iye bolıwı da usı dáwirge tuwra keledi. XI ásirdiń birinshi yarımında Aral 
boylarındaǵı shıǵıs pecheneglerdiń jerlerine Sibir hám İrtısh tárepinen qıpshaqlar 
kelip aralasadı. S.P.Tolstovtıń pikiri boyınsha shıǵıs pecheneglerdi olardıń bas 
kiyimine qaray, «Qaraqalpaqlar» dep birinshi gezekte qıpshaqlar ataǵan. Berdaqtıń 
shejiresinde de «Máliktiń ulı razı haq, jaslıǵında qoydı ǵulpaq, kiygen eken 
qaraqalpaq, sonnan qalpaq bolǵan eken» degen qatarlar bar. Demek qaraqalpaqlar 
óziniń házirgi atamasın ózlerinin ata jurtında Aral hám Ámiwdárya boylarında XI 
ásirlerde-aq alǵan. Bunı akademik S.Kamalov tárepinen jariyalanǵan túrkiyalı 
ilimpaz Ziya Kurterdiń 19w4-jılı shıqqan «qaraqalpaq» atamasındaǵı kitabınıń 
tiykarǵı juwmaǵında dáliylleydi. Sonday-aq rus jılnamaları, shıǵıs avtorlarınıń 
shejirelerinde de sóz etiledi. Usı jerde sonı da aytıp ótiw kerek arxeologlar 
M.Mambetullaev hám M.Turebekovlardıń birgeliktegi miynetinde «qara 
bóriklilerdiń qaraqalpaq etnonimine esitiliwi jaǵınan usas bolıwına qarap, olardan 
qaraqalpaq atı kelip shıqtı dewge bolmaydı», «Qaraqalpaqlardı, olardıń bas 
kiyiminiń túrine qarap ataldı dep aytıw bizińshe durısqa kelmeydi»dep kórsetedi. 
Sonday-aq qara sózi haqqında unamlı hám unamsız mániste qollanılatuǵınlıǵın 
mısallar tiykarında aytadı. Al ádebiyatshı K.Mámbetovtıń miynetinde «qara» 
degen sóz xalıqtıń ápiwayılıǵına qarap berilse kerek yamasa qayǵını bildiredi 
degen qatarlardı oqıymız. Demek, bizińshe bul máseleler elede tereńirek, arnawlı 
izertlewdi talap etedi. 
Shıǵıs pecheneglerdiń, yaǵnıy qaraqalpaqlardıń kópshilik bólegi Aral 
boylarında Ámiwdáryanıń tómengi jaǵında jasaydı hám xorezm xalıqları menen 
birge XI-XIV ásirlerde bolıp ótken siyasiy waqıyalarǵa belsene qatnasadı. 1219-
1221-jıllardaǵı Shıńǵısxannıń Xarezmge topılıwı barlıq Aral hám Ámiwdárya, 
Sırdárya boylarındaǵı ellerdi apatshılıqqa ushırattı. Sonıń menen birge Qubla Aral 
boylarındaǵı suwǵarıw tarawları buzıldı. Aral suwınıń tómenlep ketiwi, Qubla Aral 
boylarınıń hawa rayın, ekalogiyalıq jaǵdayın awırlatıp, ondaǵı tirishilikke jaman 
tásirin tiygizgen. Usı sebepli, XIII-XIV ásirlerde qaraqalpaqlar Araldıń qubla 
tárepinen hám Ámiwdáryanıń tómengi jaǵınan kóship ketiwge májbúr bolǵan. 
Qaraqalpaqlar XV ásirdiń ekinshi yarımınan XVI ásirdiń ekinshi yarımına 
deyin Noǵay xanlıǵınıń quramında boladı. Qaraqalpaqlardıń ańızlarında Aral, 
Ámiwdárya boylarında hám Noǵaylar menen birge jasaǵanlıǵı tuwralı da áńgime 
etiledi. Qaraqalpaq folklorında Edil (volga), Jayıq (oral), belgili Noǵay xanları hám 

---

mırzaları Edige, Orısbiy, Ormanbet biylerge baylanıslı jırlar hám ertekler kóp 
ushırasadı. Usı dáwirde, yaǵnıy XV-XVI ásirde Qaraqalpaq ulısı dúziledi. XV-
XVI ásirlerdiń arasında Qaraqalpaqlardıń tili hám mádeniyatınıń tiykarǵı belgileri 
qáliplesedi. Antropologiya ilimi de Xorezm oazisinde Jeyxun hám Seyxun 
alaplarında Qaraqalpaqlardıń qálipleskenin tastıyıqlaydı. Antropolog A.İ.Yarxonıń 
maǵlıwmatlarında qaraqalpaqlar Orta Aziyadan uzaq territoriyada emes, al oǵan 
jaqın jerde Orta Aziyanıń basqa xalıqları qáliplesken sol etnikalıq hám rasalıq 
ortalıqta payda bolǵanlıǵın kóremiz. 
XVI ásirdiń ekinshi yarımında Noǵay xanlıǵında úlken apatshılıqlar júz bere 
baslaydı. Usı jaǵdaylarǵa baylanıslı qaraqalpaqlar Noǵay xanlıǵınan Sırdárya 
boylarına kóship keledi. Belgili tariyxshı ilimpaz B.A.Axmedovtıń miynetinde 
qaraqalpaqlardıń 15w8-1582-jılları Buxara xanlıǵındaǵı siyasiy gúreslerge belsene 
qatnasqanlıǵın kórsetedi. Akademik S.Kamalov jıl sánesine, yaǵnıy 15w8- jıldıń 
úlken áhmiyetke iye ekenligin kórsetedi. Ol birinshi jaǵınan qaraqalpaqlardıń 
Noǵay xanlıǵınan, ondaǵı 155w-1558 jıllardaǵı waqıyalardan soń, keshikpey 
Sırdárya boylarına kelgenligin kórsetedi. Ekinshi jaǵınan, ol P.P.İvanovtıń óz atı 
menen shıǵıs dereklerinde 1598-jıldan burın ushıraspaydı degen 60 jılday dawam 
etken pikirine ózgeris kirgizedi. Bul tariyx ilimindegi úlken jańalıq. Bálkim, 
qaraqalpaqlar ol sánelerden burınǵı jıllarǵa tiyisli shıǵıs dereklerinde de ushrasıp 
qalıwı múmkin. 
Úshinshiden, bul derek Sırdárya boyındaǵı ayrım qaraqalpaqlardıń Buxara 
xanlıǵınıń qol astında bolǵanlıǵın kórsetedi. 
Juwmaqlap aytqanda qaraqalpaqlardıń áyyemgi zamanlardan berli, yaǵnıy 
biziń eramızdan burınǵı ekinshi ásirden, házirgi kúnge deyin jasap kiyatırǵan ata 
jurtı Ámiwdárya hám Aral boyları bolǵan. Olar usı jerde xalıq bolıp qáliplesken.