2. Sanoat portlovchi moddalari kislorod muvozanatini hisoblash

Masala yechimi.To’liq oksidlanish uchun zarur bo’lgan kislorod atomlari soni 2а+b/2, yoki 2∙7+5/2=16,5ga teng.
Berilgan portlovchi modda tarkibida esa kislorod atomlari soni 6 ga teng.
U holda kislorod muvozanati quyidagiga teng bo’ladi:

2.2-misol.30% ammiakli selitra (NH₄NO₃) va 70% trotildan tarkib topgan grammonit 30/70 portlovchi moddasi kislorod muvozanati aniqlansin.
Masala yechimi.1.1-misolda keltirilgan usul yordamida ammiakli selitraning kislorod muvozanati +20% ga tengligini hisoblash mumkin.
U holda grammonit 30/70 portlovchi moddasi kislorod muvozanati:
0,3∙20+0,7(-74) = - 45,8% ga teng bo’ladi.
Quyida 2.1-jadvalda ba’zi portlovchi moddalarning kislorod muvozanati keltirilgan.
2.1-jadval

Portlovchi modda nomi	Kimyoviy formulasi	Molekulyar massasi	Kislorod muvozanati
Ammiakli selitra	NH4NO3	80	+20
Kaliyli selitra	KNO3	101	+39,6
Natriyli selitra	NaNO3	85	+47
Kaliy perxlorati	KClO4	138,5	+46,2
Natriy perxlorati	NaClO4	122,5	+52,2
Nitroglitserin	C3H5(ONO2)3	227	+3,5
Kaltsiy nitrati	Ca(NO3)2	164	+48,8
Dinitroglikol	C2H4(ONO2)2	152	0
Trotil	C7H5(NO2)3	227	-74
Alyuminiy	Al	27	-89
Mineral moy	C12H28	170,5	-346
Dizel yoqilg’isi	-	-	-316
Kerosin	-	-	-343
Qattiq parafin	C24H50	338,5	-346
Yog’och uni	C15H22O10	362	-137
Geksogen	C3H6O6N6	222	-21.6
Ten	C5H8O12N4	316	-10.1
Piroksilin	C24H29N11O42	1143	-28.6
Dinitronaftalin	C10H6(NO2)2	218	-139.4

.

SANOAT PORTLOVCHI MODDALARI RETSEPTURASINI TUZISH.

Sanoat portlovchi moddalarini tayyorlashda ularning tarkibi kislorod muvozanati nolli bo’lishini ta’minlashi kerak.Patronli portlovchi moddalarni tayyorlashda esa patron qobig’I materialini oksidlash uchun kislorod muvozanati musbat qilib olinadi.Yer osti kon ishlarida portlatish ishlarini olib borishda 1 kg portlovchi portlatilganda ajralib chiqadigan shartli zaharli uglerod oksidi miqdori 40 l dan oshmasligi shart.Agarportlatishishlarinatijasidaazot oksidlari va oltingugurt gazi hosil bo’lsa shartli zaharli uglerod oksidi miqdorini hisoblashda mos holda 6,5 va 2,5 tuzatish koeffisiyentlari kiritiladi.

Ochiq kon ishlarida, ayniqsa suvli sharoitlarda portlatish ishlarini olib borishda portlovchi modda kislorod muvozanatiga qattiq talablar qo’yilmaydi.
3.1-misol.Kislorod muvozanati -320% bo’lgan dizel yoqilg’isi va ammiakli selitradan kislorod muvozanati nolli bo’lgan igdanit portlovchi moddasi retsepti tuzilsin.
Masala yechimi.Dizel yoqilg’isi bir qismini oksidlash uchun ammiakli selitra tarkibiy qismi miqdori quyidagiga teng

Portlovchi modda tarkibidagi dizel yoqilg’isi miqdori quyidagicha aniqlanadi:

Mos holda portlovchi modda tarkibidagi ammiakli selitra miqdori:

U holda, igdanit formulasini quyidagicha yozish mumkin:
94,1%АС+5,9%ДТ
3.2-misol. Ammiakli selitra va trotil-С₇Н₅(NO₂)₃ aralashmasidan kislorod muvozanati nolga teng bo’lgan portlovchi modda retsepti aniqlansin.
Masala yechimi.2.1.-jadvaldan ko’rinadiki trotilning kislorod muvozanati -74% va nisbiy molekulyar massasi 227, hamda ammiakli selitra kislorod muvozanati +20% va nisbiy molekulyar massasi 80 ga teng.
Masala shartiga ko’ra portlovchi modda tarkibi quyidagi shartga javob berishi kerak:
х∙(-74%)+(100-х)∙20%=0,
bunda х- aralashma tarkibidagi trotil miqdori, %.
Ushbu tenglama yechimidan х≈21% va (100-х)=79% ekanligini aniqlash mumkin.
Grammonit 79/21 va ammonit 6JV portlovchi moddalari xuddi shunday tarkibga ega.
Ammiakli selitra mollari sonini y va trotil mollari sonini z bilan belgilab quyidagi tenglamani yozish mumkin:

bundan

z=1 deb qabul qilsak, y=10,7 ekanligi ma’lum bo’ladi.

U holda grammonit portlovchi moddasi molekulyar tenglamasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi:

3.3-misol.Quyidagi tarkibga ega bo’lgan granulit AC-8 portlovchi moddasining molekulyar formulasi aniqlansin:
Ammiakli selitra NH₄NO₃-89%; solyar moyi С₁₆H₃₄ (nisbiy molekulyar massasi 226) -3%; alyuminiy upasi Al (nisbiy molekulyar massasi 27)-8%.

Masala yechimi.Solyar moyi mollari sonini х, ammiakli selitra mollari sonini у, alyuminiy upasi mollari sonini z bilan belgilab, quyidagi ko’rinishga ega bo’lgan kimyoviy formulani yozish mumkin:

yNH₄NO₃+xC₁₆H₃₄+zAl
Portlovchi modda tarkibiga kiruvchi komponentlar miqdoriga mos holda quyidagi nisbatlarni yozish mumkin:

Bundan y=83.9x; z=22.4x.
х=1deb qabul qilsak, u holda granulit AC-8 portlovchi moddasi quyidagi molekulyar tenglamaga ega bo’ladi:
83,9NH₄NO₃+C₁₆H₃₄+22.4Al.
3.1-masala. 64% ammiakli selitra, 16% trotil va 20% osh tuzidan tarkib topgan ammonit ПЖВ-20 saqlagichli portlovchi moddasining kimyoviy formulasi aniqlansin.
3.2-masala.Grammonit 30/70 portlovchi moddasining molekulyar farmulasi aniqlansin.
3.3masala. Kislorod muvozanati nolga teng bo’lgan dinamon portlovchi moddasi tarkibidagi ammaikli selitra va yog’och uni С₁₅Н₂₂О₁₀ ning foyiz miqdori aniqlansin.