|
Ta’siretish qonunlari. Hujayra membranasidan Na‘ionlarining o'tishini amalga oshiradigan har qanday la’sir qo’zg'aluvchan to‘qimani ta’sirlovchisi bo'lib
18
hisoblanadi. Mexanik ta’sirlar(chimchilash, urish, qirqish), elektr toki, qattiq sovitish yoki isitish, kislotalar, ishqorlar, konsentrlangan tuz eritmalari va boshqalar har qanday qo'zg'aluvchan to'qima uchun ta’sirlovchi bo'la oladi.
Yuqorida ko'rsatilgan hamma ta’sirlovchilar ichida elektr toki alohida o'rm tutadi, chunki, birinchidan uning kuchi, davomiyligi va ortib borish tirikligini oson va aniq dozalash mumkin, ikkinchidan, u tirik to'qimaga deyarli ziyon yetkazmaydi. Laboratoriya sharoitida va ba’zi klinik tadqiqotlami o'tkazishida turli shakldagi stimullar: to‘g‘ri burchakli, sinusoidal, chiziqli, induksion zarbi va shunga o‘xshash elektr stimullar qo‘l!aniladi. Barcha elektr stimullaming to‘qimaga ta’sir etish mexanizmi aytarli birxil. Ta’sirlovchi qo‘zg‘alishni vujudga keltirilishi uchun uning kuchi, davomiyligi va ortib borish tikligi yetarli bo'lishi kerak. Shu parametrlami har birini ko'rib chiqamiz.
Do 'sag ‘a kuchi. Qo ‘zg'aluvchan to‘qimaga ta’sir etib, unda harakat potensialini yuzaga chiqarish uchun zarur bo'lgan eng kam ta’sir kuchi bo'sag'a (ta’sir bo'sag'asi) kuchi deb ataladi. Bo'sag'a kuchining mutlaq miqdori to'qimalaming xossalari va fiziologik holatiga, shuningdek, ta’sir berish usullariga ham bog'liq bo'ladi. Elektrtoki bilan to'qimani ta’sirlashda ikki xil usuldan foydalaniladi: hujayra sirtidan va hujayra ichidan ta’sir etish. Birinchi usulda, ikkala elektrod hujayra sirtiga qo'y iladi, ta’sir ettirilgan tok to'qimaga anod sohasidan kirib, katod sohasidan chiqib ketadi, bu usulni kamchiligi shundaki; tok to'qimada ancha tarmoqtanadi: tokning faqat bir qismigina membrana orqali o'tadi, bir qismi esa hujayralararo bo'shliqdan o'tadi. Shu sababli, ta’sirlanishda qo'zg'alish vujudga kelishi uchun haqiqatda zarur miqdordan ko'ra ko'proq tok kuchi olish zarur bo'ladi.
Ta’sirlanishning ikkinchi usuli aniqroq bo'lib, unda hujayra ichiga elektrod kiritiiadi (uchining diametri 0,5 mk ga teng elektrod kiritiladi), ikkinchisi esa hujayra sirtiga taqaladi. Bu holatda tutashtirilgan tokning hammasi membrana orqali o'tadi, bo'sag'a kuchi miqdori birmunchaaniq bo'ladi. Turli hujayralarda bu kattalik har xil bo'ladi.
Ta'sirningfoydali vaqti. Membranada qo'zg'alishni yuzaga keltirish uchun to'qimaga elektr toki ta’sir etib turadigan minimal vaqt tokning kuchiga teskari proporsionaldir (4-rasm). Agar abssissa o'qiga elektr stimulning ta’sir etish uchun ketgan minimal vaqt millisekundlar hisobida, ordinata o'qiga esa tok kuchi qiymatlari qo'yilsa, kuch-vaqt egri chizig'i olinadi. Bu egri chiziqni L. Goorveg, G. Veyss, L. Lapik so'nggi vaqtda D. N. Nasonovlar turli qo'zg'aluvchan to'qimalar ustidagi tajribalarda o'rganganlar. Qo'zg'alishni yuzaga chiqaradigan minima! tok kuchini Lapik - reobaza deb atadi. Bir reabazaga teng tok berilganda, membranada harakat potensialini yuzaga chiqarish uchun zarur bo'lgan minimal vaqt foydali vaqt deb ataladi. Tokning kuchaytirilishi ta’siming minimal vaqtini qisqartirishga olib keladi, ammo chegarasiz kuchaytirib bo‘ lmaydi.
19
Foydali vaqt (ОС) ni aniqlash ancha mushkul, chunki reobaza miqdori oz-ozdan o'zgarib turadi. Bu o'zgarishlar sokinlikda membrananing funksional holatdagi o'zgarishlami aks ettiradi. Shuning uchun L. Lapik boshqa shartii kattalikni taklif etdi va uni xronaksiya deb atadi. Xronaksiya - qo‘zg‘aluvchan to'qimaga ikki reobaza tok kuchi bilan ta’sir etib turganda, uni qo'zg'atish uchun zarur bo'lgan qisqa vaqtdir(OD). Xronaksiyani aniqlash usuli-xronaksimmetriya deb ataladi. Bu usul faqatgina tadqiqotlardagina emas, balki klinik amaliyotda ham muhim ahamiyatga ega. Umuman olganda, xronaksimmetriyadan insonlamingnerv-muskul tizimiga (unksional baho berishda unumli foydalaniladi. Ulardagi organik o'zgarishlar mushak va nerv to‘qimalarda xronaksiya kattaligining oshishi bilan kechadi, bu o‘z navbatida katta diagnostik ahamiyati bilan ham xarakterlidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
