2 O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti mehnat ta’limi kafedrasi

UMUMIY MA’LUMOTLAR 
Ishlab chiqarish jarayonlarida zararli omillar va ulardan himoyalanish tadbirlari. 
Ishlab chiqarishdagi zararli omillarning mavjudligi, ishchilarning bu omillar ta’siridan 
zararlanish darajalarini kamaytirish yoki tugatish muammosini keltirib chiqaradi. Zararli 
omillar moddiy yoki moddiy bo‘lmasligi mumkin: 
A) moddiy – chang, gaz, tutun, aerozol, bug‘, kimyoviy moddalar kabilar zararli; 
jarohatlovchi kuch ta’sirini beruvchi metall qirindi, singan detallar uchishi, olov, yuqoridan 
tushayotgan yuk kabilar moddiy xavflar sanaladi. 
B) moddiy bo‘lmagan – shovqin, titrash, lazer nuri, elektromagnit maydon, yuqori 
issiqlik kabilar moddiy bo‘lmagan zararli; yuqoridan tushib ketish, zarb to‘lqini, vakuum yoki 
yuqori darajadagi bosim kabilar moddiy bo‘lmagan xavflar sanaladi. 
Zararli omillar bilan zaharli omillar o‘rtasida farq qo‘yilmagan holda zararli va xavfli 
omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: 
Xavfli va zararli omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) alkogol; 2) havo 
haroratining meyorida emasligi; 3) havo namligining meyorida emasligi; 4) havo harakatining 
meyorida emasligi; 5) havo bosimining meyorida emasligi; 6) noto‘g‘ri yoritilganlik; 7) 
havoning noto‘g‘ri ionizatsiyasi; 8) yaltiroqlik; 9) vakuum; 10) portlash; 11) portlovchi 
modda; 12) titrash; 13) suv; 14) vulqonlar; 15) balandlik; 16) gaz; 17) gerbitsidlar; 18) 

---

171 
 
chuqurlik; 19) gipodinamiya; 20) gipokineziya; 21) ochlik; 22) mo’z; 23) tog‘ bosimi; 24) 
issiq yo’za; 25) og‘irlik tayanchi; 26) dinamik zo‘riqish; 27) yomg‘ir; 28) tutun; 29) o‘yuvchi 
modda; 30) issiqlik; 31) suyuq gaz; 32) kasallik; 33) berkitilgan(germetik) idish; 34) yer 
qimirlashi; 35) idishdagi bosimning ortiqligi; 36) infratovush; 37) infraqizil nurlanish; 38) 
uchqun; 39) sakrash (kachka); 40) kinetik energiya; 41) klaustorofobiya; 42) korroziya; 43) 
ko‘chki; 44) lazer nurlanishi; 45) yaproq to‘qilishi; 46) magnit maydoni; 47) 
makroorganizmlar; 48) tibbiy dori-darmon; 49) meteorit; 50) mikroorganizmlar; 51) yashin 
(momaqaldiroq); 52) bir xillik (monotonlik); 53) havodagi turli gazlar miqdorining meyorda 
emasligi; 54) suv toshqini; 55) qizigan yo’za; 56) cho‘kindi (idish, quvurda); 57) chuqurlik; 
58) mustahkamlikning yetarli emasligi; 59) o‘ta xavfli modda; 60) olov; 61) ko‘chki; 62) 
qurol (sovuq, o‘qotar); 63) o‘tkir asboblar; 64) zahar; 65) sovutilgan sirt; 66) sababsiz tushib 
ketish; 67) bug‘; 68) mashina va mexanizmlarning zo‘riqishi; 69) tahlil qiluvchini ortiqcha 
kuchaytirish (kuchlanishini); 70) pestitsidlar; 71) yorug‘likni ortiqcha kuchaytirish; 72) 
yong‘in; 73) potensial energiya; 74) psixologik kelishmovchilik; 75) yorug‘lik potogini 
pulslantirish; 76) chang; 77) ishchi holat; 78) radiatsiya; 79) rezonans; 80) sel; 81) chirish; 82) 
aylanish harakat tezligi; 83) sirpanchiq yo’za; 84) qor yog‘ishi; 85) quyosh aktivligi; 86) 
quyosh (oftob) urishi; 87) uyqusizlik; 88) statik zo‘riqish; 89) statik elektr; 90) dovul; 91) 
yuqori chastotali tok; 92) tuman; 93) zarb to‘lqini; 94) ultratovush; 95) ultrabinafsha 
nurlanish; 96) aqliy zo‘riqish (toliqish); 97) bo‘ron; 98) tezlanish; 99) charchash; 100) sovuq 
sirt; 101) havo oqimi (siklon); 102) sunami (dengizdan chiqadigan bo‘ron); 103) shovqin; 
104) elektr yoy; 105) elektr toki; 106) elektr maydoni; 107) elektromagnit maydon; 108) 
hayajonlanish; 109) hissiy zo‘riqish va boshqalar. 
Yuqorida keltirilgan umumiy tushunchaga ega bo‘lgan zararli omillarga hozirgi kunda 
sanoat korxonalari, tashkilotlar, xo‘jaliklar va hattoki oilalarda duch kelishimiz mumkin 
bo‘lgan tomonlar bo‘yicha olingan bo‘lib, bularning har birining kelib chiqish sabablari, 
oqibatlari batafsil o‘rganilishi talab etiladi. Baxtsiz hodisalarning yo’zaga kelmasligi yoki 
insonning biror kasbiy kasallikka yo‘liqilmasligi uchun ana shu omillar va ularning ta’sir 
etishi oqibatlarini bilish zarurdir.