2. Nerv markazlarining fiziologik xususiyatlari. Markaziy nerv sistemasi bo’limlarning yoshga oid xususiyatlari

 

Nerv tizimining gigiyenasi.  

O'sib kelayotgan yosh avlodning sog'hg'ini saqlash masalasi keng ma’nodagi 

tushuncha bo'lib o'quvchilarning charchashi - ya’ni, toliqishi va o'ta charchashining 

oldini olish vazifasini ham o'z ichiga oladi, bu esa birinchi navbatda o'quvchining 

o'ta toliqishiga yo'l qo'ymaslik bilan bog'liqdir. Bu masala maktabdagi pedagoglar, 

tibbiyot  xodimlari  va  otaonalarning  diqqat  markazida  turishi  lozim.  «Maktab 

kasalliklari»  deb  ataluvchi  kasalliklarning  oldini  olish  hozirgi  vaqtda  o'quvchilar 

tarbiyasi bilan shug'ullanuvchi har bir kishining asosiy vazifasidir.  

Zamonaviy  o'qitish  jarayoni  o'quvchiga  axborot  berishning  yangi  shakl  va 

usullarini  qo'llamoqda,  ya’ni  bilim  berishning  samaradorligini  oshirishiga 

qaratilgan  texnika  vositalari  va  yangi  innovatsion  texnologiyalaridan  keng 

foydalanilmoqda.  Natijada  o'quvchining  darsdagi  faoliyatini  bir  muncha 

faoUashtirishga erishildi.  

Shuni  ta’kidlash  kerakki,  hozirgi  zamon  sharoitida  maktab  o'quvchisiga 

optimal  o'quv  nagruzkasini  belgilash  muhim  dolzarb  vazifa  hisoblanib, 

birinchidan,  o‘quv  rejasida  belgilangan  bilimlarni  o‘quvchi  o‘zlashtirishi  ko‘zda 

tutilsa,  ikkinchidan,  o‘quvchining  o‘z  shaxsi  ehtiyoji  uchun  ham  yetarh  vaqt 

ajratiladi.  Eng  muhimi,  o‘quvchining  jismoniy  rivojlanishiga,  ish  faoliyatiga  va 

salomatligiga salbiy ta’sir etuvchi omillarning oldi olinadi.  

---

O‘quv  yuklamasining  pedagogik  va  gigiyenik  jihatlarini  o‘rganish, 

toliqishning  oldini  olish  yo‘llarini  izlab  topish  pedagogika  fani  va  maktab 

o‘qituvchilari oldida turgan muhim masalalardan biri hisoblanadi.  

Odam  organizmining  barcha  to‘qima  va  organlaridagi  hayotiy  jarayonlar, 

ularning ishi markaziy nerv sistemasi tomonidan boshqariladi.  

Odam  tug‘ilganidan  boshlab  butun  imiri  davomida  aqhy  va  jismoniy 

faoliyatining  takomillashuvi,  ya’ni,  tarbiyalanishi,  bilim  olishi,  hunar  o‘rganishi 

miya  po‘stlog‘idagi  nerv  markazlarinint  funksional  holatiga  bog‘liq.  Miyaning 

faoliyati ikki xil sababga ko‘ra susayishi mumkin. Birinchidan, miya to‘qimasidagi 

tug‘ma  kamchiliklar,  tug‘ilgandan  keyin  har  xil  kasalliklar,  shikastlanishlar 

oqibatida  miya  faoliyatining  pasayishi;  ikkinchidan,  miyaning  funksional 

kasalhklari,  ya’ni  gigiyenik  talablariga  rioya  qilmaslik  natijasida  miyaning 

zo‘riqishidan nevroz, ya’ni asab kasalhklari paydo bo'lishidir.  

Ko‘pincha  ota-onalar  va  o‘qituvchilar  o‘quvchi  xulqida  va  holatida  aqliy 

charchash  alomotlarini  sezsalar,  e’tibor  bermaydilar,  chunki  bu  o'zgarishlar, 

vaqtinchalik  bo‘lib,  tez  o‘tib  ketadi.  Lekin  bular  bolada  boshlanyotgan  surunkali 

charchoqlikning  birlamchi  belgilari  bo‘lib,  «astenik  sindrom»  deb  ataladi  va  bu 

kasallik  markaziy  nerv  sistemasi  faoliyati  buzilishining  bir  turi  hisoblanadi. 

Kasallik belgilarning paydo bo‘hshi va kechishi darajasiga qarab astenik sindrom 

shartli ravishda bir necha bosqichga ajratiladi. 

Birlamchi  -  giperstenik  bosqichda  serzardalik, o‘ta  ta’sirchanhk,  o‘zini  tuta 

bilmaslik,  besabrlik  kabi  belgilar  paydo  bo‘ladi.  Bolalar  faol  bo‘lishadi,  ammo 

ularning  faoliyatida  tartib  bo‘lmaydi.  Ular  tinimsiz  bo‘lib,  biror  ishni  oxirigacha 

diqqat-e’tibor  bilan  bajara  olmaydilar,  ozgina  muvaffaqiyatsizlik  ular  faoliyatini 

izdan  chiqarib  yuboradi.  Ular qiynalib uyquga  ketishadi,  bezovta uxlashadi, ko‘p 

tush ko'rishadi.  

Agar  o‘z  vaqtida  chora  ko‘rilib,  kasallik  sabablari  bartaraf  etilmasa, 

kuchayib,  ikkinchi  bosqichga  o‘tib  ketadi.  Bunda  o‘ta  ta’sirchanlik  va  jizzakilik, 

toliqish bilan birga kechadi. Bolaning ish faoliyati kuchli boshlanib, birdan pasayib 

ketadi.  Jaxildorlik,  yomon  kayfiyat  va  odamovilik  bilan  almashinadi.  Bunda 

o‘quvchi yozgan paytida boshqalarga nisbatan grammatik xatolarni ko‘proq qiladi. 

Ba’zida duduqlanish, kamgaplik, tunda siydik tuta olmaslik ya’ni enurez holatlari 

yuzaga chiqadi. Bundan tashqari so‘zlardagi harflarni ham tushirib qoldiradi, yangi 

materialni  qiyin  o‘zlashtiradi,  lanjlik  va  bosh  og‘rish  o‘quvchi  ish  faoliyatini 

susaytiradi.  Bunday  holatlar  paydo  bo‘lishiga  ko‘pincha  o‘tkir  yuqumli  kasallar 

bilan og'riganlik, ichki organlamnig surunkali kasalliklari, bahor  va qish fasllarida 

bola  va  o'smirlar  organizmida  vitamin  yetishmasligi,  o‘quv  nagruzkasining  ortib 

ketishi  kabi  omillar  sabab  bo‘ladi.  Albatta  ko‘p  narsa  maktab  va  oiladagi  ruhiy 

muhitga  bog‘liq.  Oilada  ota-onalar  o‘rtasidagi  janjallar,  ichkilikbozlik,  bolaga 

nazoratsizlik,  oilalarning  buzilib  ketishi,  bolalar  va  o‘smirlar  nerv  sistemasi 

faoliyatining izdan chiqishiga sabab bo‘lsa, maktab va litseylarda o ‘qituvchi bilan 

o‘quvchi, 

talaba  o‘rtasidagi  yoki  o‘quvchi  va  talabalarning  o‘zaro 

kelishmovchiliklari, o'quvchilarning o‘qituvchidan qo‘rqib qolishi, bu kasallikning 

yuzaga chiqishiga turtki bo‘ladi.  

---

Nerv sistemasiga bog‘liq bo‘lgan bunday negativ holatlarni yo'qotish uchun 

ota-onalar, shifokorlar va pedagoglar birgalikda ish olib borib, uni yuzaga keltirgan 

sabablami  bartaraf  etishga  harakat  qilishlari  kerak.  Buning  uchun  maktabda  dars 

jadvallari  va  o‘quv  yuklamalari  bolaning  yosh  xususiyatini  hisobga  oigan  holda 

tuzilishi, o‘quvchilar vitaminlarga boy, yuqori kaloriyali ovqatlar iste’mol qilishi, 

faol  dam  olishi,  sof  havoda  sayr  qilishi,  tonusni  kuchaytiradigan  achchiq  choy, 

kofe  ichmasliklari  kerak.  O‘qituvchilar  o‘quvchilar  bilan,  ularning  xarakterini, 

hisobga olgan holda muomala qihshlari kerak.  

Maktab  o‘quvchilari  va 

litsey  talabalari  nerv  tizimida  bunday 

kamchihklarning  yuzaga  kelmasligi  uchun  3-4  soatdan  keyin  yoki  dars  oxirida 

o‘quvchilar uyga kelgandan keyin ularni dam oldirish katta ahamiyatga ega.  

Shuni unutmaslik kerakki, aqliy mehnat bilan shug'ullanuvchilarda zo‘riqish 

alomatlari  boshqalarga  nisbatan  ko‘proq  uchraydi  va  bu  harakat  faolligi 

(gipodinamiya) kamaygan sharoitda yorqin namoyon bo‘ladi. Bu holat emotsional 

zo‘riqish  bilan  birga  qo'shilib,  ko‘pincha  yurakqon  tomir  kasalliklariga  asab  va 

endokiin  tizimi  faoliyatining,  buzihshiga  ohb  keladi.  Bolalar  va  o'smirlarning 

shakllanayotgan  yosh  organizmi  ayniqsa  aqliy  zo‘riqish  asoratlariga  o‘ta  sezgir 

bo‘ladilar.  

Bilim  berishning  amalda  qo‘llanilayotgan  hozirgi  o‘quv  dasturi 

o‘quvchining  yuksak  bilim  olishiga  va  faol  fikrlash  jarayoniga  mo’ljallangan 

bo‘lib,  bolalar  va  o‘smirlardan  kuchli  aqliy  emotsional  mehnatni  talab  qiladi. 

O‘tkazilgan 

tadqiqotlar  ko‘rsatishicha,  o‘qishning  og‘irligi  o'quvchilar 

salomatligiga  salbiy  ta’sir  ko'rsatadi,  shuningdek,  asab  buzihshi,  xulq-atvorda 

beqarorlik alomatlari paydo bo'lishiga olib keladi.  

Aqliy  mehnat  (o'qish,  yozish,  fikrlash,  masala  yechish,  dars  tinglash  va 

tayyorlash va hokazolar) asosan ko'rish, eshitish, organlari va ularning bosh miya 

pustlog'idagi markazlarining nerv hujayralarini bajaradigan ishidir. Shunday ekan, 

o'quvchilar aqliy mehnat gigiyenasining zarur shartlarini: kun tartibiga rioya qilish, 

fizkultura  va  sport  bilan  shug'ullanish,  o'quv  va  o'qishdan  tashqari  mashg'ulotlar 

uchun  sharoit  yaratish,  bir  faoliyatni  ikkinchisi  bilan  ahnashtirib  turish,  spirtli 

ichimhklar  ichmaslik,  chekmaslik,  zararli  odatlarga  berilmaslik  va  hokazolarni 

ongli ravishida bajarishga harakat qilishlari kerak.