2. Nerv markazlarining fiziologik xususiyatlari. Markaziy nerv sistemasi bo’limlarning yoshga oid xususiyatlari

 

Shartli va shartsiz reflekslar haqida tushuncha. 

Turli  ta’sirlarga  javoban  organizm  tomonidan  ko‘rsatüadigan  xilma-xil 

reflektor  reaksiyalar  shartsiz  va  shartli  reflekslar  deb,  ikkita  asosiy  guruhga 

bo‘linadi.  

Shartsiz  reflekslar  tug‘ma  bo‘lib,  evolyutsiya  jarayonida  shakllangan  va 

nasldan-naslga o‘tadi. Bu reflekslar bola hayotida muhim biologik ahamiyatga ega.  

Shartli  reflekslar  esa  har  bir  individga  xos  bo‘lib,  hayot  davomida  ham 

orttiriladi  va  hayotiy  muhim  hisoblanadi.  Shartli  reflekslar  hosil  bo‘lishi  uchun 

ma’lum  sharoit  bo‘hshi  shart.  Shartsiz  reflekslar  bosh  miya  katta  yarim  sharlari 

ishtirokisiz  ham  hosil  bo‘lishi  mumkin,  lekin  shartli  reflekslarning  hosil  bo‘lishi 

uchun orqa miya va bosh miyaning sop qismi bilan birga ko‘proq bosh miya katta 

yarim  sharlari  ishtirok  etadi.  Shartli  reflekslar  organizmning  tashqi  muhitga 

moslashishida  muhim  ahamiyatga  ega,  ular  hayot  mobaynida  tormozlanib, 

yangilari hosil bo‘lib turadi.  

Shartli reflekslarning biologik ahamiyati. Bola tug‘ilgandayoq unda ma’lum 

shartsiz reflekslar vujudga kelgan bo‘ladi. Masalan, so‘rish, yutish, so‘lak ajralishi, 

himoya  reflekslari  (issiq  narsadan  qo‘lni  tortib  olish,  yo‘talish,  aksa  urish  va 

hokazo), jinsiy reflekslar, mavjud bo‘ladi.  

Shartli  reflekslar  organizmni  tashqi  muhit  sharoitiga  ancha  murakkab 

moslashtiradi.  Odam  ovqatni  hididan  topadi,  vaqtni  chamalaydi  va  hokazo. 

Ovqatning  hidiga  so‘lak,  me’da  shirasi  ajrala  boshlaydi.  Shartli  ta’sirlovchilar 

signallarni  bosh  miya  katta  70  yarim  sharlari  po‘stlog‘ida  analiz  va  sintez  qilib, 

ta’sirotga javob berishga tayyorgarlik ko‘radi.  

---

Shartli  refleks  hosil  bo‘lishidagi  shart-sharoit.  Shartli  reflekslar  hosil 

bo‘lishi uchun quyidagilar zarur:  

1) befarq (indifíeoyent) ta’sir, bu ta’sir shartli ta’sir deb yuritiladi;  

2)  shartli  ta’sir  shartsiz  ta’sirdan  oldin  kelishi  va  shartsiz  ta’sir  qila 

boshlagandan keyin ham birmuncha vaqt ta’sir ko‘rsatib turishi kerak;  

3) shartli va shartsiz ta’sirlar shu tariqa birga qo‘llanilishi kerak.  

Shartli  ta’sir  shartsiz  ta’sir  bilan  quvvatlab  turilmasa,  shartli  refleks  hosil 

bo‘lmasligi mumkin.  

Hayot  mobaynida  ba’zi  shartli  reflekslar  so‘nib,  yangilari  paydo  bo'lib 

turadi. Masalan, bola tug‘ilgandan keyin ma’lum vaqtlarda onasini 7-8 marta emsa, 

1,5-2  yashar  bo‘lganda  bir  sutkada  5-6  marta  emadi,  katta  bo‘lganida  esa  3-4 

mahal ovqatlanadi. Shartli refleksning hosil bo‘hsh tezligi odamning hayot tarziga, 

yoshiga,  nerv  sistemasining  funksional  holatiga,  ta’sirlovchilarning  tabiatiga 

bog‘liq bo‘ladi. Bolalarda turli rang, shakl va o‘yinchoqlarga so‘lak ajratish yoki 

himoya va boshqa shartli reflekslar hosil bo‘lishi mumkin.  

Shartli reflekslar hosil bo‘lishi. Shartli refleks bosh miya katta yarimsharlari 

po‘sflog‘ining  befarq  (indifferent)  ta’sirni  qabul  qiluvchi  muayyan  sohasida 

kuchsiz qo‘zg‘alish vujudga kehshi natijasida hosil bo‘ladi.  

Shartli  ta’sirlovchining  bir  necha  marta  takrorlanishi  natijasida  miya 

p'o‘stlog‘ida kuchli qo‘zg‘alish o‘chog‘i vujudga keladi. Shartli va sharsiz ta’sir bir 

necha  marta  takrorlanganda  ikkita  qo‘zg‘alish  o‘chog‘i  o‘rtasida  muvaqqat  nerv 

bog‘lanishi  paydo  bo‘ladi.  Bu  ikkala  sohaga  ta’sirni  bir  necha  marta  takrorlash 

bilan  shartli  refleks  juda  tez  namoyon  bo‘ladi.  Shartli  reflekslar  miya  po‘stlog‘i 

ishtirokida  hosil  bo‘lishi  bilan  shartsiz  reflekslardan  farq  qiladi.  Shartli  refleks 

hosil  bo‘lishida  miya  po‘stlog‘ida  ikkita  nerv  markazida  qo‘zg‘alish  vujudga 

kelishi  bilan  birga  bosh  miyaning  ko‘p  boshqa  faoliyatini  ham  o‘zida 

mujassamlashtiradi.  

Shartli  refleks  hosil  qilishi  uchun  sekretor,  ko‘zni  yumish  yoki  nutq  bilan 

mustahkamlanadigan  harakat  usulidan  foydalaniladi.  Masalan,  bolaga  ovqat 

berilganda,  og‘iz  bo‘shlig‘idagi  retseptorlar  qo‘zg‘ahb,  impuls  uzunchoq  miyaga 

yetib boradida, so‘lak ajratish markazini qo‘zg‘atadi. Ayni vaqtda qo‘zg‘alish bosh 

miya  sopining  o‘tkazuvchi  yo'llari  bo‘ylab  miya  po‘stlog‘ining  ovqatlanish 

markaziga  yetib  boradi.  Shartsiz  refleks  yo‘li  bilan  so’lak  ajrahshida  uzunchoq 

miyadagi  nerv  markazlari  hamda  katta  yarimsharlar  po‘stlogining  ovqatlanish 

markazi  qo’zg’aladi.  Elektor  lampochkasining  yonishi  ko‘zning  to‘r  qavatidagi 

retseptorlarni qo‘zg‘atadi. Yorug’lik bilan ta’sir etish ovqatlanish bilan bir vaqtga 

to‘g‘ri  kelganda  miya  po‘stlogida  ham  ovqatlanish  markazi,  ham  ko'rish 

zonasining ma’lum qismi bir vaqtda qo‘zg‘aladi.  

Shartli  refleks  hosil  bo’lishida  nerv  sistemasining  ko‘p  tuzilmalari  ishtirok 

etadi.  Shuning  uchun  har  bir  shartli  refleks  miya  po'stlogidagi  ya  bosh  miyaning 

po‘stloq osti qismlaridagi murakkab kompleks reaksiya hisoblanadi.