2. Nerv markazlarining fiziologik xususiyatlari. Markaziy nerv sistemasi bo’limlarning yoshga oid xususiyatlari

Bola oliy nerv faoliyati tiplarining xususiyatlari va ularni tarbiyalash. Bola 

tugilganidan keyin bir necha kun o‘tgach, nerv sistemasida o‘zganshlar ro‘y beradi. 

Masalan,  xolerik  temperamentidagi  bola  tez-tez  uyg'onadi  va  qattiq  yig’laydi. 

Melanxolik temperamentdagi bola esa uzoq uxlaydi, kam yigiaydi, tinch bo’ladi.  

Tashqi muhitdagi hodisa yoki predmetlar bilan ularning so‘zda ifoda etilishi 

bolaning  ikkinchi  signal  sistemasini  rivojlantirishda  katta  ahamiyatga  ega. 

Masalan,  bir  yashar bolaga  «burningni ko'rsat»  deb  o‘rgatilsa  va  bu  12-15  marta 

takrorlansa, bola burnini ko‘rsatadi. Keyin «ko‘zingni ko‘rsat», «qo‘lingni ko‘rsat» 

va hokazo so‘zlarga javob reaksiyasini olish uchun ko‘zini ko‘rsatolsa va so‘zlarni 

bir necha marta takrorlansa kifoya bo'ladi.  

5  yashar  bola  asta-sekin  umumlashgan  so'zlarni  takrorlay  boshlaydi. 

Masalan, o'yinchoq, daraxt, hayvon va boshqalar. Bolada bu yoshda predmetlarga 

nisbatan  nutq  hosil  bo'ladi.  3-5  yashar  bola  ayrim  she’rlarni  harakatlar  bilan 

yodlaydi.  5-6  yoshida  tashqi  dunyoning  ko'pgina  hodisalarini  so'z  bilan 

umumlashtirish  qobiliyati  ortadi.  I.K  .Krasnogorskiy  va  M.M.  Koltsova  turli 

yoshdagi  bolalarda  tajribalar  olib  borib,  unda  so'z  integratsiyasi  turli  bosqichda 

bo'lishini ko'rsatganlar.  

Turli  bosqichlarda  so'z  integratsiyasi  rivojlanishining  izchilligi  bilan  aniq 

misolda qisqacha tanishamiz.  

1. Integratsiya darajasida so'z bola sezadigan ma’lum predmetlarning obrazi 

hisoblanadi, ya’ni so'z sezilgan predmet obrazining ekvivalenti bo'ladi.  

2.  Integratsiya  darajasida  so'z  bir  turdagi  predmetlardan  bir  necha  sezgilar 

obrazi  vazifasini  bajaradi.  Masalan,  qo'g'irchoq  so'zining  signal  ahamiyati  yakka 

seziladigan obrazga nisbatan kengroq, lekin juda ham aniq emas.  

3.  Integratsiya  darajasida  so'z  turli  xil  predmetlardan  hosil  bo'ladigan  bir 

necha  predmetlarni  sezadigan  obrazlarni  ifodalaydi.  Masalan,  o'yinchoq  so'zi 

(koptokcha,  kubiklar,  avtomobil  va  boshqalar).  Bunday  so'zning  signal  ahamiyati 

nihoyatda keng, aniq obrazlardan uzoqlashgan bo'ladi.  

---

4.  Integratsiya  darajasida  so'z  oldingi  darajalardagi  integratsiyalarni 

umumlashtiradi.  Masalan,  narsa  so'zi:  o'yinchoq,  idish,  mebel  va  boshqa  so'zlarni 

umumlashtiradi. Bunday so'zning signal ahamiyati keng m a’noda bo'ladi. Birinchi 

tartib  integratsiya  bolaning  2  yoshida  hosil  bo'ladi,  ikkinchi  tartib  so'z 

integratsiyasi  bola  hayotining 2-yili oxirida, uchinchi tartib  so'z  integratsiyasi  2-3 

yoshda,  to'rtinchi  tartib  integratsiya  esa  5  yoshda  namoyon  bo'ladi.  5  yoshdan  7 

yoshgacha  bo'lgan  davrda  so‘z  orqali  fikrlash  qobiliyati  ortadi.  Bu  yoshda  ichki 

nutq  kurtaklari  hosil  bo'la  boshlaydi.  Maktab  yoshidagi  bolalarda  nutqning 

ahamiyati  yanada  ortadi.  So'z  boyligi  ko'paya  borgan  sari  abstrakt  fíkrlashi  ham 

orta boradi.  

7-9  yashar  bolalarda  katta  yarim  sharlar  po'stlog'ining  nerv  hujayralari 

ta’sirotlarga chidamli bo'ladi. Bog'cha, boshlang'ich maktab yoshidagi bolalar nerv 

sistemasida  qo‘zg‘alish  jarayonlari  ustun  turadi.  10-12  yoshdan  boshlab,  nerv 

sisteniasidagi qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari muvozanatlasha boradi. 7-10 

yoshda qo‘zg‘alish jarayoni ustun bo‘lganidan nerv jarayonlarining harakatchanhgi 

11-13  yashar  bolalardagiga  nisbatan  sust  bo'ladi.  Shuning  uchun  ham  kichik 

maktab  yoshidagi  bolalarda  ijobiy  shartli  refleksü  salbiy  shartli  refleksga 

aylantirish birmuncha qiyin kechadi.  

Nerv  sistemasida  tormozlanishga  nisbatan  qo‘zg‘alish  jarayoni  ustun 

bo‘ladigan bolalarda shartli reflekslar tez hosü bo‘ladi, lekin yuzaga kelgan shartli 

reflekslar  tez  so‘nadi.  Nerv  sistemasida  ko‘zg‘alishi  kuchh  bo‘lgan  xolerik 

temperamentdagi bolalar harakatchan bo'ladi, turli o‘yinlarga tez qiziqadi, biroq bu 

qiziqish  tez  so‘nadi.  Xolerik  temperamentdagi  bolalar  turli  o‘yinlarni  uzoq 

o'ynamaydi.