2-modul. Sanoat korxonalarining zahira manbalari 4-mavzu. Korxonaning asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlari Reja

N
a
 

 (F
1
 

 F
t
)
 

 (T
a 

 F
1
) 

 100%, 
(1)
 
Bu yerda: 
F
1
– asosiy fondlarning dastlabki yoki tiklash qiymati; 
F
t
– asosiy fondlarning tugatish qiymati; 
T
a
– asosiy fondlarning normativ ishlash muddati (amortizatsiya vaqti). 
Amortizatsiya normasining darajasi asosiy fondlarning eskirgan qismini tiklash uchun 
resurslar hajmini aniqlaydi. Amortizatsiya normasi bilan asosiy fondlarning aylanish tezligi 
belgilanadi va ularni qayta ishlab chiqarish jarayoni jadallashtiriladi. 
Asosiy fondlarning to’liq tiklashni amortizatsiya ajratmalar jami quyidagi formulaga 
asoslanib hisoblanadi: 
A
a 

 
 
N
a
 

 F, 
(2)
 
Bu yerda:
N
a 
– amortizatsiya normasi; 
F – asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymati. 
Asosiy fondning eskirishi to’la va qisman bo’ladi. To’la eskirish vaqtida ishlayotgan fondlar 
barham berilib, yangisini (kapital qurilish yoki eskirgan asosiy fondni joriy almashtirish) o’rnatish. 
qisman eskirish ta’mirlash yo’li bilan to’ldiriladi. 

---

Ma’naviy eskirish – mashina va jihozlarni takror ishlab chiqarish uchun ijtimoiy xarajatlar 
qisqarishi ta’siri otsida narxining pasayishi (bu birinchi shakl ma’naviy eskirish); yangi, progressiv 
va iqtisodiy samarasi baland mashina va jihozlarni qo’llash natijasida ularning qiymatining 
pasayishi (bu ikkinchi shakl ma’naviy eskirish). Bu ma’naviy eskirish shakllari ta’siri ostida asosiy 
fondlar o’z texnik tavsifi va iqtisodiy samaradorligi jihatidan qoloq bo’lib qoladilar. Asosiy 
fondlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlardagi mehnat unumdorligi ortishi, shu turdagi qurilmalar 
bahosini pasayishiga olib keladi. 
Bundan tashqari amaliyotda shunday holatlar yuzaga keladiki, ma’lum bir miqdorda asosiy 
fond ishlab chiqarishga joriy etilsa, ma’lum bir miqdori chiqarib tashlanadi. SHuning uchun 
amaliyotda ular quyidagicha hisobga olinadi: 

Yil boshiga asosiy fondlar qiymati; 

Yil oxiriga asosiy fondlar qiymati; 

o’rtacha yillik asosiy fondlar qiymati. 
Bozor munosabatlari, korxonalarning o’zini-o’zi moliyalashtirish sharoitida asosiy fondlarni 
yangilash bilan bog’liq xarajatlarni qoplashning asosiy manbai korxonaning o’z xususiy vositalari 
(mablag’i) dir. Bu mablag’, asosiy fondlarning butun xizmati davrida amortizatsion ajratma 
ko’rinishida yig’iladi.
Amortizatsiya – bu, asosiy fondlar eskirishini, ular qiymatining bir qismini ishlab chiqargan 
mahsulot xarajatlariga qo’shish yo’li bilan pulni qoplash hisoblanadi. Demak, amortizatsiya asosiy 
fondlarni jismoniy va ma’naviy eskirishining pulda ifodalanganligidir. Amortizatsiya asosiy 
fondlarning umuman ishdan chiqqanida to’la almashtirish maqsadida qilinadi. Amortizatsion 
ajratmalar summasi asosiy fondlar qiymatiga, ulardan foydalanish vaqtiga, modernizatsiya 
xarajatlariga bog’liq. Amortizatsiya yillik summasining asosiy fondlarning qiymatiga bo’lgan 
nisbatining foizda ifodalanganligi amortizatsiya normasi (me’yori) deyiladi. Bu ko’rsatkich 
mehnat vositalari har yili o’zining balans qiymati qanaqa qancha qismini yaratiladigan mahsulotga 
o’tkazishini ko’rsatadi. 
O’rnatilgan amortizatsion ajratmalar normalari bo’yicha mahsulot tannarxiga qo’shiladi. 
Asosiy vositalarni boshlang’ich qiymatini aniqlashda sotib olish xarajatlari, keltirish va 
o’rnatish xarajatlari hisobga olinadi. Bu hisob buxgalteriya balansi yuritishda amalga oshiriladi va 
balans qiymati moddasida qayd etiladi. U quyidagi formula orqali hisoblanadi.