2-modul. Sanoat korxonalarining zahira manbalari 4-mavzu. Korxonaning asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlari Reja

 
4.2. Asosiy fondlarning amortizatsiya va emirilishi. 
 

---

Korxona tasarrufidagi barcha asosiy fondlar ma’lum vaqt o’tishi, ishlab chiqarish jarayonida 
o’zining dastlabki holatini(sifatini) yo’qotib boradi. Ushbu holatni, ya’ni dastlabki holatni(sifatni) 
yo’qotib borishini iloji boricha uzoq muddat saqlanib qolishini ta’minlash zarur. Bu esa ishlab 
chiqarish jarayonida, ya’ni espluatatsiya jarayonida ma’lum xarajat(ajratma)larni talab qiladi. 
Bunda shuni alohida tahkidlash joizki, asosiy fondlar ma’lum vaqt o’tishi bilan ishlab chiqarish 
yoki xizmat ko’rsatish jarayonida bevosita ishtirok etmasa ham, ular ma’naviy eskirishi mumkin. 
Asosiy fondlarni ma’naviy eskirishi ham o’z navbatida, ya’ni uni utilizatsiya qilish uchun ma’lum 
xarajatlarni talab qiladi.
Asosiy fondlarning jismoniy eskirishi deganda asosiy fondlarning ishlab chiqarish 
jarayonida foydalanishi natijasida butunlay yoki qisman to’zishi, yemirilishi tushuniladi. Ma’lum 
vaqt o’tgandan keyin ishlab chiqarishda ishlab turgan mehnat qurollari ishga butunlay va qisman 
jismoniy yaroqsiz bo’lib qoladi, bunday hollarda ular yangisi bilan almashtiriladi yoki ayrim 
qismlari kapital remont yoki modernizatsiya qilinadi. Jismoniy eskirish natijasida asosiy 
fondlarning qiymati yo’q bo’lib ketmaydi, balki tayyorlangan mahsulot qiymatiga ko’chiriladi. 
Jismoniy eskirish boshqacha fizik eskirish deb ham ataladi. Fizik eskirish asosiy fondlarni 
foydalanish jarayonida yemirilishi va yaroqsiz holatga kelib qolishidir. 
Odatda yemirilish intensiv ravishda foydalanishi va tabiat kuchlari ta’siri ostida yuzaga 
keladi. 
Ma’naviy eskirish
 
bu asosiy fond hali ishlab chiqarishga yaroqli bo’lsada, undan foydalanish 
iqtisodiy jixatdan samarasiz bo’lib qolishidir. Ma’naviy eskirishning bosh omili ilmiy texnika 
taraqqiyoti va asosiy fondlar ishlab chiqaruvchi soxada mehnat unumdorligini o’sishi hisoblanadi. 
Birinchidan
. Asosiy fondlar ishlab chiqaruvchi tarmoklardagi mehnat unumdorligi ortishi, 
shu turdagi kurilmalar baxosini pasayishiga olib keladi. 
Korxonalarda faqatgina amalda ishlayotgan mashina va asbob-uskunalargina to’zimay, balki 
bekor turganlari ham to’ziydi (emiriladi). Mashina va asbob-uskunalarning jismoniy eskirish 
miqdori ularning xizmat qilish muddati va to’zish (emirilish) darajasiga nisbatan aniqlanadi. 
Fan – texnika taraqqiyoti va mehnat unumdorligining o’sishi tufayli ishlab turgan mashina 
va asbob – uskunalar qiymatining kamaytirilishi hamda eskilariga nisbatan unumli va tejamli 
yangi mashinalar kashf etilishi, ularning ishlab chiqarishga joriy qilinishi natijasida ishlatilayotgan 
mashinalarning jismoniy yeyilish muddati tugamasdan turib qadrsizlanishi – asosiy fondlarning 
ma’naviy eskirishi deb ataladi. Ma’naviy eskirish fondlarning bahosini vaqti – vaqti bilan qayta 
ko’rib chiqishni ko’p jihatdan zarur qilib qo’yadi. Eskirgan asosiy fondlarni yangilari bilan 
almashtirish rejali ravishda eng kam mehnat va mablag’ sarf qilish yo’li bilan amalga oshiriladi. 
Asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonida asta-sekin eskirib, o’z qiymatining ma’lum 
qismini amortizatsiya sifatida ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulot qiymatiga oz-ozdan 
ko’chirib boradi.
Amortizatsiya