2-mavzu: shaxs va uning faoliyati. Motiv va motivasiya. Reja

Ommaviy  axborot  vositalari.

  Teleko‘rsatuvlar  nihoyatda  mashhur  bo‘lib,  har  bir 

xonadonga  kirib  borga  bir  sharoitda  ular  orqali  uzatiladigan  axbarotlarning  mazmuni,  ijtimoiy 

yo‘nalganligiga mos ravishda yoshlarda u yoki faoliyat turini tanlash va unga yo‘nalish shakllanib 

boraveradi. Bu borada radio eshittirishlarining har o‘rni bor, lekin xususiy kanallar faqat tijorat 

maqsadlarida faoliyat yuritayotgan hozirgi sharoitda ularning nufuzi va roli ancha pastlagan. Lekin 

agar  yoshlarni  o‘smirlik  hamda  o‘spirinlik  davrida  turli  maqola  va  kitob  mahsulotlaridan 

foydalanishga  o‘rgatish,  oila  davrasida  yangi  kitoblarda  ko‘tarilgan  muammolarga  bola  ongini 

yo‘naltirish,  shov-shuvlarga  sabab  bo‘lgan  maqola  yoki  yozma  boshqa  nashrlarni  muhokama 

qilish, yoshlarning zamonaviy kasb tanlashiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.  

Ommaviy  axborot  vositalari  orqali  kasb  haqida  tasavvurlarni  shaxs  ongida  muhrlashda 

kinoning  ham  alohida  nufuzi  va  ta’siri  bor.  Kino  bozori  juda  keng  tarqalgan  hozirgi  sharoitda 

milliy kino asarlari bilan bir qatorda jahon kinolarini tomosha qilish, videorolliklar va kliplar, disk 

materiallari orqali kino suratlarga olingan mahsulotlarda bo‘lgan talabni qondirish qiyin bo‘lmay 

qoldi.  Ko‘pgina  milliy  kinofilmlar  an’anaviy  kasb-hunarlardan  tashqari,  zamonaviy  kasblarni, 

tadbirkorlik sohalari keng reklama qilmoqda. Bu xolat yoshlardan yanada aniq va mustaqil fikrli 

shaxs  bo‘lishni  talab  etmoqdaki,  uning  hayotiy  pozitsiyasi  qanchalik  teran  shakllangan  bo‘lsa, 

kasb tanlash va uni professional tarzda ado etish kabilarda qiyinchiliklar kam bo‘ladi. Albatta, bu 

borada  reklamaning  ham  o‘rni  bor.  Shu  bois  O‘zbekistonda  o‘zimiz  uchun  kerakli  bo‘lgan 

kasblarni ijtimoiy reklama tarzida targ‘ib etishga ehtiyoj bor. 

O’qituvchilar uchun o’rganish bu maktabda yoki sinflarda sodir bo’ladigan holatlarda o’z 

aksini topsa ham garchi har bir o’qituvchi tashqarida ham sodir bo’ladigan “o’rganish” larga 

misollarni tasvirlay olishadi. Xatto o’g’lim Mishel “o’rganish”ni dadasining tajribasi va tafakkuri 

qarshisidagi - sinfxonada sodir bo’ladigan o’qituvchining kuzatuvidagi holat bo’lib ko’rinishini 6 

yoshida anglab yetgan edi.

3

 

Yuqorida  ta’kidlangan  kasbga  shaxsni  yo‘naltiruvchi  omillar  professional  faoliyatning 

ichki vositalari bo‘lmish bilim, malaka va ko‘nikmalarning shakllanishini ta’minlaydi. Masalan, 

o‘quvchi  maktabdayoq  muayyan  fanlar  doirasida  bilimlar  olishdan  tashqari,  turli  amaliy 

                                                           

3

Kelvin Seifert and Rosemary Sutton,  Educational Psychology © 2009, Second Edition. 77-b. 

---

 

 

23 

 

mashg‘ulotlar doirasida kasbning malakaviy va ko‘nikma hosil qiluvchi jihatlarini ham o‘rganadi. 

Ayniqsa,  yurtimizda  mustaqillik  yillarida  Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi  doirasida  joylarda 

tashkil  etilgan  va  hozirda  muvaffaqiyat  bilan  yoshlarga  kasb-hunar  sirlarini  o‘rganatyotgan 

professional kasb -hunar kollejlari bu borada juda katta ahamiyatga egadir. Chunki ularda yoshlar 

nafaqat  bilim  oladilar,  balki  aniq  muayyan  ixtisoslik  bo‘yicha  malaka  va  ko‘nikmalarga  ega 

bo‘lmoqdalar.  Masalan,  temir  yo‘llari  sohasida  ochilgan  kollejlar  aynan  shu  soha  uchun  turli 

yo‘nalishli kasblarga yoshlarni o‘rgatadi, chuqur bilimlar beradiki, ular shu soha faoliyati uchun 

bilim,  malaka  va  ko‘nikma  manbai  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Akademik  litseylar  esa  malakali  kadr 

bo‘lib  yetishishga  imkon  beruvchi  akademik  bilimlar  majmuini  berib,  yoshlarni  oliy  o‘quv 

yurtlariga  tayyorlaydi.  Bu  kabi  aniq  yo‘naltirilgan  tadbirlar  yoshlarni  kasbiy  yo‘nalishiga 

mustahkam asos bo‘ladi. 

Texnikani boshqarishga o‘rgatishda bevosita uning qismlarini ko‘rsatish qanchalik muhim 

bo‘lsa, maxsus trenajerlar yordamida o‘rtazilagan treninglar, mutaxassis sifatida turli ishchanlik 

o‘yinlari (deloviye igri) shunchalik uni o‘z kasbining mas’uliyatidan qo‘rqmaslik, dadil va iroda 

bo‘lishga,  kutilmagan  ekstremal  vaziyatlardan  chiqishga  ruhan  hozirlaydi.  Chunki  texnik 

qobiyatlarni  o‘stirish,  texnika  bilan  “senlashish”  uchun  qanchalik  maxsus  trenajerlar  muhim 

bo‘lsa,  muxandis  uchun  odamlar  bilan  muloqot,  ular  bilan  hamkorlikka  hozirlik  shunchalik 

muhimdir.  Ikkala  xil  treninglar  ham  bo‘lg‘usi  mutaxassisni  kasbi  borasidagi  har  qanday 

qiyinchilikka chidamli va hozir bo‘lishga imkon beradi. Bunda psixologiyaning ahamiyati juda 

kattadir. 

O’rta maxsus va Oily ta’lim tizimida beriladigan barcha bilim, malaka va ko‘nikmalar oxir-

oqibat  shaxsda  maxsus  psixologik  obraz  -  faoliyatning  sub’ektiv  obrazli-tushunchali  modeliga 

asos bo‘ladi. Bu obrazli model shundayki, u inson his qilgan barcha tasavvur, idrok, tushunchalar 

bilan bir qatorda shaxsning ilgarigi hayotiy tajribasi, istiqbolni tasavvur qilishlari va faol bo‘lishiga 

zamin  yaratadi.  Bu  model  keyinchalik  inson  bevosita  texnika  bilan  muloqot  qilganda,  ish-

faoliyatni boshlagan pallalarda juda asqotadi. 

 

 

 

 

 

Odamlarning  mehnatga  ichki  psixologik  motivatsiyasi  ularning  professional  xulq-

atvorining  mazmunan  boy  bo‘lishini,  kasbga  nisbatan  ongli  va  to‘g‘ri  motivatsiyaning 

shakllanishini  ta’minlaydi.  Shu  o‘rinda  mashhur  psixolog  Abraam  Maslouning  motivlar 

ierarxiyasi hamda D.Maklellandning motivatsiya konsepsiyalari katta ahamiyatga egadir.  

D.Makklellandning  motivatsiya  nazariyasida  esa  uch  turli  ehtiyojlar  va  ularga  mos 

motivlar ajratilgan: xukmronlik qilish ehtiyoji, muvaffaqiyatga erishish ehtiyoji va aloqadorlikka 

sazovor bo‘lish ehtiyoji. Har bir ehtiyoj turi o‘ziga xos turtkiga sabab bo‘ladi va ularning har birida 

shaxsning tavakkal qilishi darajasi turlicha bo‘ladi. 

Masalan, xukmronlik qilishga nisbatan ehtiyoj orttirilgan, hayot mobaynida shakllanadigan 

bo‘lib, bunda ta’lim va tarbiyaning roli katta va inson o‘zgalar faoliyatini nazorat qilish, ularga 

ta’sir  ko‘rsatishni  istayveradi.  SHu  boradagi  yuqori  motivatsiyaga  ega  insonlarni  muallif  ikki 

guruhga bo‘ladi. Birinchi toifa xukmronlikka hokimiyatga qiziqqani uchun intiladi, chunki ular 

uchun o‘zgalar ustidan nazorat qilish jarayoni juda qiziqarli va ular shuni istaydilar. Bunday toifa 

uchun korxonaning manfaati, uning maqsadlari ahamiyatsiz, muhimi kimlarnidir ustidan boshliq 

bo‘lish g‘oyasidir.  

Ikkinchi  toifa  odamlar  uchun  jamoa  manfaatlari  va  unga  erishish  yo‘lidagi  ishlarni 

ko‘pchilik bo‘lib xal qilish muhim. Lavozimga erishgach, bundaylar darxol guruh yoki jamoa bilan 

kelishib, hamkorlikda umumiy vazifalarni xal qilishni boshlaydi va o‘zi ham muammolarni echish,