2-Mavzu. Quyosh radiatsiyasining tarqalishi va uni o‘lchash usullari. Reja: Quyosh radiatsiyasining tarqalishi

Aktinometriya. Quyosh radiasiyasini hisoblash. Aktinometriya-yorug’lik manbasi tarqatayotgan nuriy energiyani Yer sirtiga yetib keladigan quyosh energiyasini miqdoriy o’lchash bilan shug’ullanadi. Yer sirtiga tushayotgan quyoshning nur energiyasini quyosh radiatsiyasi deyiladi. Yer yuziga tushayotgan quyosh radiatsiya-sini to’g’ri quyosh radiatsiyasi va sochilgan (atmosferada sochilib yerga yetib kelgan) quyosh radiatsiyasidan iborat bo’lib tushayotgan umumiy quyosh energiyasining 85-90% ni to’g’ri quyosh radiatsiyasi tashkil qiladi.
To’g’ri quyosh radiatsiyasini o’lchashda termoelektrik aktinometrdan va yig’indi quyosh radiatsiyasini o’lchashda piranometrdan foydalaniladi.
Quyosh radiatsiyasini intensivligi da SI sistemasida esa da o’lchanadi. Bu birliklar orasidagi bog’lanish quyidagicha:
(3.5)
Atmosferadan tashqaridagi istalgan nuqtada quyosh radiatsiyasi-ning intensivligi bir xil bo’lib, xalqaro kelishuvga muvofiq quyosh doimiysi deyiladi. Quyosh domiysi . Kundalik kuzatishlardan bilish qiyin emaski, quyosh radiatsiyasining tushish miqdori soat, kun va yil davomida o’zgarib turadi.
3.1-jadvalda O’zbekiston hududida gorizontal sirtda soatlar bo’yicha tushishi mumkin bo’lgan to’g’ri quyosh radiatsiyasi hisobida keltirilgan.
3.1-jadvalada keltirilgan raqamlar va yillik kuzatishlarning o’rtachasi bo’lib haqiqatdagisi bilan farq qilishi mumkin. Xatolik 5-7% dan oshmasligini hisobga olsak, amaliy hisoblashlarda bu ma’lumotlardan foydalanish mumkin.
3.1-jadval

Oylar	Kun soatlari
	12	11, 13	10, 14	9, 15	8, 16	7, 17	6, 18
Dekabr	840	800	745	640	370	-	-
Yanvar, Noyabr	860	840	780	675	460	-	-
Fevral, Oktyabr	910	890	840	760	600	180	-
May, Sentyabr	930	910	880	830	705	550	500
Aprel, Avgust	940	935	910	865	780	630	300
May, Iyun	940	930	910	865	800	620	465
Iyul	930	925	910	865	800	700	520

Ma’lum yuzaga tushayotgan quyosh energiyasini hisoblash quyidagi formulalar asosida bajariladi.
(3.6)
(3.7)
(3.8)
bunda: Q-yuzaga tushayotgan quyosh energiyasi
i-quyosh nurlarini tushish burchagi
m-yuza qiyalik burchagi
geografik kenglik
quyoshning siljish burchagi (Kuper formulasi asosida hisoblanadi).
S-yuza; quyosh energiyasini tushish vaqti
n-yil boshi yanvardan boshlab hisob o’tkazilayotgan kun
quyosh vaqti. Tush vaqti uchun bo’lib 1 soat oldingi va keyingi soatlar uchun 15⁰ dan qo’shib borildi.
Masalan: tush vaqti 12⁰⁰ bo’lsa 11 va 13 da , 10 va 14 .
J₁,D-quyoshga tik bo’lgan yuzaga tushayotgan to’g’ri diffuz radiatsiya miqdori bo’lib, uni 3.1-jadval yordamida, aniq hisoblashlarda esa o’lchash asboblaridan foydalaniladi.