2-mavzu. Pul va bank ishini tarixiy va nazariy jihati

Pul massasi va uning tarkibiy qismlari

Jamiyatda kredit pullarning rivojlanib ketishi, asta-sekinlik bilan nakd pullarning muomaladan siqib chikarilishi, bu borada davlatlarning rolini oshib borishi pulning massasini taxlil qilib borilishini talab qilib bordi.

Agarda XIX asrning yuzinchi yillarida pul massasi konunlariga pulning tabiiyligi, turlari uning vazifalari, baho masshtabi, pul tizimi hamda pulning sotib olish kobiliyatlarining o‘zgarishlari ta’sir etgan bo‘lsa, XX-XXI asrlarda bu muammo keskin o‘zgardi. Endi, pulning ishlab chikarishdagi roli, pul massasining iqtisodiy o‘sishga ta’siri, davlat siyosatining pul-kredit siyosatiga ta’siri asosiy masala bo‘lib qoldi.
Pul massasi juda murakkab, o‘zgaruvchan va turli kategoriyali, xozirgi bank-moliya tizimining mahsuli bo‘lib rivojlanish boskichlariga ta’sir ko‘rsatadi.
Pul massasi tijorat banklari tizimidagi pul bazasining oshishi natijasida vujudga keladi va muomaladagi naqd pullardan va mijozlar hisobvaraqlaridagi pullar qoldiqlaridan iborat bo‘ladi.
Pul massasi – bu, barcha xo‘jalik subektlari, axolii, davlat tashkilotlaridagi pul vositalarining yalpi hajmini o‘zida ifoda etadi.
Xozirgi vaqtda jami pul massasini shartli ravishda pul agregetalariga taqsimlash va foydalanish kabul qilingan.
Pul agregatlari – bu, pul massasining bir kismi hisoblanib, belgilangan muddat va davr ichidagi pul aktivlarining jamlanmasiga aytiladi.
Pul agregatlari turli davlatalrda turlicha statistik hisobotlarda olib boriladi va umuman olganda ular quyidagicha ifodalaniladi:
Mo = muomaladagi nakd pullar (banknotalar, tanga pullar) va joriy bank schyotlaridagi mablaglarni o‘z ichiga oladi.
M1 = Mo + tijorat banklardagi muddatli jamg‘armalar va hisob raqalardagi quyilmalardan tarkib topadi.
M2 = M1 + banklardagi muddatli va muddatsiz jamg‘armalar.
M3 = M2 + iqtisoslashgan kredit-bank muassalardagi jamg‘armalar.
M4 = M3 + aksiyalar, obligatsiyalar, depozit sertifikatlar, jismoniy shaxslarning banklardagi aktivlari.
M5 = M4 + jismoniy va yuridik shaxslarning xorijiy valyutalardagi jamg‘armalari.
Pul massasi va pul agregatlari turli mamlakatlarda turlicha aniqlaniladi, masalan: AQSH da 4 ta pul agregatlari, Yaponiyada va Germaniyada 3 ta va Fransiyada 2 ta pul agregatlaridan foydalaniladi.
O‘zbekistonda 4 ta pul agregatlaridan foydalaniladi.
M0 – naqd pullar;
M1 = M0 + schyotlardagi pul koldigi + mahalliy byudjet mablag‘lari + byudjet, jamoa va boshqa tashkilot jamg‘armalari;
M2 = M1 + Xalq bankidagi muddatli jamg‘armalar;
M3 = M2 + Sertifikatlar, maksadli zayom obligatsiyalari, davlat zayom obligatsiyalari, xazina majburiyatlari.
Pul massasi va tarkibini hamda dinamikasini taxlil qilish Markaziy Bank tomonidan pul kredit siyosatini olib borishda muxim ahamiyat kasb etadi.