2-мавзу: хозирги замон табииётшунослиги ва унинг иш услублари

4. Ерда ҳаётни келиб чиқишидаги ер ҳолати

Қуёш системасида бизни планетамиз ҳаётни келиб чиқиши учун энг қулай бўлган. Ернинг ёши 5 млрд. йил, дастлабки ҳарорати 4000-8000 С^о бўлган, уни секин совиб боришидан углерод ва қийин эрийдиган металлар кандециялашиб ер пўстлоғини ҳосил қилган. Енгил газлар атмосфера таркибидан чиқиб кетиб турган (водород, гелий, азот, кислород). Гравитация ҳали етарли зичликка эга эмас эди. Ер атмосферасининг таркиби - метан, амиак газлари аралашмасидан иборат бўлган. Ҳавода кислороднинг йўқлиги ҳаётнинг келиб чиқишида муҳим омил бўлган.
В.И.Вернадский ҳаёт ерни ҳосил бўлиши билан бирга келиб чиққан дейди.
А.И.Опарин ҳаётни келиб чиқиши узоқ давом этган ер кимёвий эволюциясининг натижаси, 3-5 млрд. йиллар муқаддам мураккаб органик махсулотлардан протохужайралар келиб чиққан, бу биохимиявий эволюциянинг бошланишига асос солган.
Табиий органик моддалар синтези биринчидан углерод ва азотни таркибида сақловчи органик бирикмалардан; иккинчидан ер қарида ҳосил бўлиб, улар вулқонлар билан океанларга тушиши мумкин; учинчидан А.И.Опарин фикирича океаннинг ўзида ҳам соддароқ бирикмалардан ҳосил бўлиши мумкин, чунки у даврда ҳали ҳавода озон қавати йўқ эди. Океанда органик моддалар тўпланиб бориб, бирламчи органик бирикмани ҳосил қилган ва бу шароитда ҳаёт ҳосил бўлиши мумкин эди.
Органик моддалар коинотда ҳам ҳосил бўлиб туради - космик "ҳомашё".
Ҳар бир тирик организм тузилишида 29 мономер иштирок этади (20 аминокислота, 5 та азотли асос, углевод ва ёғлар).
Аминокислоталардан оқсиллар, азотли асослардан нуклеин кислоталари, глюкоза энергия манбаи, ёғлар мембрана тузилишида, қурилиши материали ва запас энергия бўлиб хизмат қилади.
Углерод бирикмаларидан бирламчи бўтқа (бульон) ҳосил бўлгандан кейин биополимерлар - оқсиллар, нуклеин кислоталари ҳосил бўлган.
Биополимерлар ўзига ўхшагинини ҳосил қилишган қодир бўлган. Булар денгизларни маoлум ерларида керакли миқдорда тўпланган. Ерни ҳосил бўлиш даврида сувни тупроққа сурилиши натижасида концентрацияси янада ортган. Ана шундай жойларда пробионтлар ҳосил бўлган. Булар органик моддаларни парчаланиши ва ташқи шароит энергияси хисобига улар ташқи шароит билан ўзароо муносабатда бўлган, ўсган ва ривожланган, шундай шароитда энди табиий танланиш бошланган. Бу энг содда танланишда ўзини мураккаблаштирганлари, тартибга тушганлари кўпроқ яшаш имкониятига эга бўлган. Сўнгра микросфера - шарсимон заррачалар - кооцерватлар ҳосил бўлган.
1953 йилда Америкалик олимлар амиак, метан ва бошқа газлар аралашмасидан электр заряди ўтказиб аминокислоталарни синтез қилишга муваффақ бўлди, бу натижани кимёвий эволюция исботи десак бўлади.
Ерда ҳаёт ҳосил бўлишини дастлабки босқичи бу нуклеин кислоталарни (ДНК, РНК) ҳосил бўлишидан бошланди. Мураккаб органик моддалардан содда тирик организмларни келиб чиқиши фанга ҳали аниқ эмас.
Биокимёвий эволюция назарияси қуйидагича: кооцерватлар чегараларида мураккаб углеводородлар тўпланиб хужайра мембранасини ҳосил қилган, унга мустақиллик берган, кооцерватларга нукоеин кислоталарини қўшилиши содда хужайрани келтириб чиқарган, энди улар ўсишга, кўпайишга қобилиятли хужайраларга айланди. Лекин ўлик табиатдан тирик табиатга ўтиш бюосқичининг модели ҳозиргача йўқ.
Хужайра мембранасини ҳосил бўлиши уни ташқи муҳитдан ажратади.
Хужайрада ўзи учун керакли моддаларни ҳосил қилишда минглаб кимёвий реакциялар боради ва унда ферментлар иштирок этади.
Хужайра катталиги микрометрдан бир метргача (нерв хужайралари - толаси билан). Хужайра ихтисослашиб тўқималарни ҳосил қилади.