|
XX asr boshida Fransiya. Birinchi jahon urushi yillarida
XX ar boshlarida Fransiya iqtisodiyoti rivojlanish (Angliya, AQSH, Germaniyadan past bo‘lsada) da davom etdi. 1900 yilda Fransiyada 2,7 mln tonna cho‘yan eritilgan bo‘lsa, 1913 yilda uning salmog‘i 5,2 mln tonnaga etdi. po‘latga ishlov berish esa, shu yillar davomida 1,9 mln tonnadan 3,6 tonnaga etdi.sanoatning yangi tarmoqlari avtomobilsozlik, kemasozlik va elektroenergiya sohalari gurkirab rivojlandi. 1913 yilgi ma’lumotlarida Fransiya cho‘yan eritishda Germaniyadan 3 barobar, AQSHdan 6 barobar kam eritar, po‘lat ishlab chiqarishda AQSHdan 10 barobar orqada edi. 1914 yilda chetga kapital 60 mlrd kapital chiqarilgan chiqarilgan bo‘lib, 10 mlrd Rossiyaga, qrolgan asosiy qism SHarqiy Evropa va Bolqon mamlakatlariga, turkiyaga chiqarilgandi.
Fransiya kapitali harbiy zayomlar ko‘rinishida ham chetga chiqarilgan. 198-11 yillar davomida Serbiya Fransiyadan harbiy materiallar ko‘rinishida 45 mlrd frank qarz oladi. SHuningdek, 1905-1907 yilgi Rossiyadagi inqilob davrida Rossiya SHneyder firmasidan bozor narxidan qimmat miltiqlar sotib olishga majbur bo‘ladi. XX asr boshlarida Fransiyada amalda oligarlar hukmronligi o‘rnatiladi. taxminan 200 ta oila Fransiya iqtisodiyoti ustidan nazorat o‘rnatgan bo‘lib, ularning eng qudratlilari SHneyderlar, Vandelilar, Mallelar oilalari edi. Sanoatning konsentratlashuvi Fransiyada ishchilar sinfining oshib borishiga turtki bo‘ldi. 1906 yilda ishchilar soni 3,5 mln kishiga etadi. sanoatning o‘sib borishiga qaramay Fransiya agrar-industrial mamlakat bo‘lib qolaverdi. 1911 yilda mamlakatning 56% aholisi qishloqlarda yashagan bo‘lsa, ularning 40% qishloq xo‘jaligida band edi. 35,8% aholi sanoat ishlab chiqarishida ishlardi. Agar, Fransiya sanoat konsentratsiyasi bo‘yicha raqiblaridan orqada qolayotgan bo‘lsa, bank kapitali konsentratsiyasi bo‘yicha dunyoda birinchi o‘ringa chiqib oladi.
XX asr boshlarida Fransiya hukumati sinfiy kurashlar girdobiga qoladi. 1902 yilgi saylovlarda so‘l partiyalardan radikallar va sotsialistlar g‘alaba qozonadi. Radikallar etakchisi Komb 1902-1905 yillarda hokimiyatni boshqaradi. saylovchilar oldida ishonchni yo‘qotmaslik, burjuaziyani ko‘nglini topmoq uchun hukumat klerikalizmga qarshi kurash boshlaydi. Komb 1901 yilda diniy kongregatsiyalar (lot-ittifoq, uyushma. orden maqomiga ega bo‘lmagan monarxlik uyushmasi) ni parlament ruxsatini olishi shartligi to‘g‘risidagi qonunni amalda qo‘llashni boshlaydi. Bu esa, diniy rahnamolarning hukumatdan noroziligiga sabab bo‘ladi. 27 iyulda 125 ta diniy qizlar maktabi edi. 10 iyulda 3 ming o‘g‘il bolalar maktabi va 54 ta kongregatsiyalar tarqatilishi qonuni chiqdi. 1904 yilda kongregatsiyalar butunlay tugatilishi e’lon qilinadi. Buning natijasida hukumat 5 mln frank mablag‘ni har yili cherkovni tutib turishga ketadigan tejashga, 19 ming ruhoniyni maktablardan haydalishiga va mamlakat iqtisodiyotiga katta yordam ko‘rsatishga erishadi. 1905 yil dekabrda Komb o‘rniga kelgan Radikal partiyaning o‘ng qanoti vakili Ruve cherkovni davlatdan ajratilganligini e’lon qiladi. Ammo, cherkov mulki davlat ixtiyoriga olinmaganligi, ruhoniylarning hali davlatdan nafaqa olishi, daromad solig‘ining kamaytirilmaganligi sotsialistlarning radikallardan norozi bo‘lib opozitsiyaga o‘tishiga majbur qiladi. Ammo, 1906 yilgi saylovlarda reaksion kuchlar propagandasi sababli Radikallar yana saylovlarda g‘alaba qozonadi va 65 yoshli Jorj Klemanso (1906-1909 yy) bosh vazir bo‘ladi.
Tashqi siyosatda radikallar hukumati Germaniya bilan bo‘lajak urushga tayyorlanish, revansh olish yo‘lidan bordi. 1904 yilda Angliya bilan tuzilgan shartnomaga ko‘ra, o‘zaro kelishmovchiliklarga barham berildi. Bu mustamlakalar uchun kurashdagi kelishuvni ham anglatar edi. Angliya Misr ustidan nazorat o‘rnatishi, buning evaziga Fransiyani Marokash ustidan nazorat o‘rnatishiga yordamlashishi lozim edi. 1906 yilda Fransiya Rossiyaga ishchilar harakatini bostirish uchun 3,5 mlrd frank qarz beradi. Rus inqilobini fransuz ishchilari qo‘llab-quvvatlaydilar. agar, XIX asrning so‘nggi choragida har yili o‘rta hisobda 22 ming kishi ish tashlashlar va tartibsizliklarda qatnashgan bo‘lsa, XX asr boshlarida bu raqam o‘rtacha 180 ming kishiga etadi. 1906 yili esa 507 ming kishi ish tashlashlar va stachka harakatida ishtirok etadi. ishchilar chiqishlari urush arafasiga qadar davom etdi. 1913 yilgi Prezident saylovlarida reaksioner Raymon Puankare (1860-1934 yy) prezident etib saylanadi. Pankarening urushga va revanshizmga tayyorlanishi Fransiya sotsialistik partiyasining, ya’ni urushga qarshi bo‘lganlarning sonini oshishiga olib keldi. agar 1906 yilda sotsialistik partiya safida 70 mingdan oshiqroq kishi bo‘lgan bo‘lsa, 1914 yilda ularni soni 1 mln 397 mlnga etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
