2-мавзу. Дунёдаги кўлларнинг келиб чиқиши ва географик тарқалиши Reja

Виктория
Танганьика
Ньяса
Чад
Бир қатор кўллар бошқа сабабларга кўра ҳосил бўлади:- дарёнинг қирғоғида дарёнинг кўллари кенг тарқалган - бу денгиз қирғоқлари, ундан қирғоқ тиллари ёрдамида ажратилган;- қолдиқ кўллар - эски дарёлар бўйида пайдо бўлган кўллар.
Сув массасининг келиб чиқиши бўйича кўллар икки хил.

• Атмосфера. Булар ҳеч қачон океан таркибига кирмаган кўллардир. Бундай кўллар Ер юзида устунлик қилади.

2. Реликт ёки қолдиқ кўллар чекинаётган денгизлар (Каспий, Орол, Ладога, Онега, Илмен ва бошқалар) пайдо бўлган жойда қолдиқ кўллар. Яқин ўтмишда, Каспий денгизи ҳозирги Манич дарёси водийсида мавжуд бўлган Азов бўғози билан боғланган.
Сув режимига кўра, кўлларнинг икки тури ҳам ажратилади - оқар ва оқмас.

• Оқар кўллар деб дарёлар қуйилиб чиқадиган (кўллар дренажига эга) кўллардир. Ушбу кўллар кўпинча ортиқча намлик зонасида учрайди.

2. Оқмас - унга дарёлар оқади, лекин уларнинг ҳеч бири оқиб чиқмайди (кўлларда оқим йўқ). Бундай кўллар асосан намлик етарли бўлмаган зонада жойлашган. Эриган моддалар миқдори бўйича тўрт хил кўллар ажратилади: янги, шўр, шўр ва минерал.

• Чучук кўллар - шўрлиги 1 ‰ дан ошмайди (бир промилле).

2. Шўртанг - бундай кўлларнинг шўрлиги 24 ‰ гача.
3. Шўр - таркибида 24,7-47 ‰ гача бўлган эритмалар.
4. Минерал (47 ‰). Ушбу кўллар натрий-карбонатли, сульфатли, хлоридли. Минерал кўлларда тузлар чўкиши мумкин. Масалан, туз қазиб олинадиган Элтон ва Босқунчоқ кўллари.

Дарёлар сингари кўллар ҳам энг муҳим табиий бойликлардир; одамлар кемачилик, сув таъминоти, балиқ овлаш, суғориш, минерал тузлар ва кимёвий элементларни олиш учун фойдаланадилар. Баъзи жойларда кичик кўллар кўпинча одам томонидан сунъий равишда яратилади. Кейин улар сув омборлари деб ҳам аталади. Кўлларнинг келиб чиқиши, кўл ҳавзаларининг турлари ва уларнинг ўзгариши. Кўл ҳавзаларининг шаклланиши эндоген (ички) ва экзоген (ташқи) жараёнлар таъсирида содир бўлади. Одатда кўл ҳавзаларининг замонавий қиёфасини шакллантиришда бир нечта жараёнлар иштирок этади, аммо бу жараёнларнинг биттаси ёки гуруҳи етакчилик қилади. М.А.Первухин (1937) томонидан таклиф қилинган кўллар котловиналарининг генетик таснифи энг машҳури бўлиб, унинг асосий тамойиллари бошқа муаллифлар томонидан таснифларнинг ривожланиши учун асос бўлган (С.Д.Муравейский, Б.Б.Богословский, 3.А.Сваричевская) Д.Хатчинсон (1957) томонидан кўл ҳавзаларининг батафсил генетик таснифи нашр этилган.
Кўл ҳавзаларининг ёки бошқа сўз билан айтганда, кўлларнинг асосий генетик типлари келиб чиқиш хусусиятларига кўра қуйидагилар. Тектоник - текисликдаги ер пўстининг чуқурликларида (Ладога, Онега, Ильмен, Шимолий Америкадаги Юқори), тоғларда (Маркакол, Сонкёл, Иссиқкўл, Алакол), тоғ букилмаларида (Балхаш) ҳосил бўлган. ёриқ депрессиялари (Байкал, Танганика). Тектоник кўлларнинг аксарияти майдони ва чуқурлиги жиҳатидан катта. Вулканик - сўнган вулқонларнинг кратерлари ва калдераларида (Явадаги кўллар, Италиядаги Болсена, Албено, Авернское, Камчаткадаги Кроноцк), лавали қопламаларнинг чуқурликларида (Исландиядаги Комариное кўли), маарларда (Эйфел массивидаги Лахер кўли, ГФР). Метеорит - метеоритларнинг қулаши пайтида пайдо бўлган депрессияларда ҳосил бўлган (Эстониядаги Каали кўли). Музликнинг аккумулятив фаолмяим моренали тепалик рельефи орасида жойлашган кўллар билан боғлиқ. Морена кўллари шакли жиҳатидан хилма-хил: туби ясси, чўзилган, овал шаклларда. Улар қадимги музлик ҳудудлари учун хосдир (СССРнинг Европа қисмидан шимолий ва шимоли-ғарб, Германия шимоли, Канада, АҚШнинг шимоли). Улар тоғларда музликларнинг собиқ тиллари жойлашган жойда (Альп тоғларидаги Кимёгарлар, Вюрмское, Гарда, Комо ва бошқа кўллари) кенг тарқалган. Замонавий музликлар юзасида кўллари мавжуд. Эол – шамол эсадиган котловиналарда, шунингдек, тепаликлар ва қумтепалар ўртасида пайдо бўлган кўллар. Кам ҳолларни истисно қилгандан ташқари, улар ҳажми кичик ва саёз (Қозоғистондаги Селет ва Теке кўллари).
Қуруқликларнинг сувга тўлган ва бевосита денгиз билан туташмаган чуқурликларига кўллар деб аталади. Ер шаридаги кўлларнинг жами майдони 2.7 млн.кв.км бўлиб, бутун қуруқлик майдонининг 1.8% ини ташкил қилади. Кўллар вужудга келиш сабабларига кўра қуйидаги турларга бўлинади: тектоник, вулканик, тўғон кўллар, морена кўллар, карст кўллар, лиман кўллар, лагуна кўллар ва антропоген кўллар.