2-мавзу. Дунёдаги кўлларнинг келиб чиқиши ва географик тарқалиши Reja

2-мавзу. Дунёдаги кўлларнинг келиб чиқиши ва географик тарқалиши
Reja:
1.Кўллар ҳақида умумий тушунча.
2.Кўлларнинг турлари.
3.Кўлларнинг келиб чиқиши ва типлари.
4.Кўлларнинг материклар бўйича жойлашиши ва тарқалиши.
5.Кўлларнинг хўжалик ва атроф-муҳитга таъсири ҳамда аҳамияти

• Кўл - бу қуруқликдаги ёпиқ депрессия, сув билан тўлдирилган ва океан билан бевосита боғлиқ эмас. Дарёдан фарқли ўлароқ, кўллар секин сув алмашинадиган сув омборлари. Ер юзидаги кўлларининг умумий майдони тахминан 2,7 млн. км2 ни ёки қуруқлик юзасининг 1,8 фоизини ташкил қилади. Кўллар ҳамма жойда тарқалган, аммо нотекис. Кўлларнинг географик жойлашувига уларнинг озиқланиши ва буғланишини белгилайдиган иқлим ҳамда кўл ҳавзаларининг шаклланишига ёрдам берадиган омиллар катта таъсир кўрсатади. Нам иқлими бўлган ҳудудларда кўллар кўп, улар чуқур, янги ва асосан оқади. Қуруқ иқлими бўлган минтақаларда, бошқа нарсалар тенг бўлса, кўллар камроқ, улар кўпинча саёз, кўпинча дренажсиз ва шунинг учун кўпинча шўр. Шундай қилиб, кўлларнинг тарқалиши ва уларнинг гидрокимёвий хусусиятлари географик районлаштиришга боғлиқ. Энг катта кўл - Каспий (майдони 368 минг км2). Энг йириклари шунингдек, Юқори, Гурон ва Мичиган (Шимолий Америка), Виктория (Африка), Орол (Евросиё) кўллари. Энг чуқур Байкал (Евросиё) - 1620 м ва Танганьика (Африка) - 1470 м.
• Кўлларни одатда тўрт мезон бўйича таснифлаш мумкин:- кўл ҳавзаларининг келиб чиқиши;- сув массасининг келиб чиқиши;- сув режими;- шўрланиш (эриган моддалар миқдори).

Кўл ҳавзаларининг келиб чиқишига кўра кўллар беш гуруҳга бўлинади.

• Тектоник кўл ҳавзалари ёриқлар, ёриқлар ва ер пўстининг чўкиши натижасида ҳосил бўлади. Улар ёнбағирларнинг чуқурлиги ва тиклиги билан ажралиб туради (Байкал, Шимолий Америка ва Африка Буюк кўллари, Виннипег, Катта қул, Ўлик денгиз, Чад, Эйр, Титикака, Поопо ва бошқалар).

2. Вулканик кўллар, улар вулқон кратерларида ёки лава майдонларининг ботиқларида ҳосил бўлади (Камчаткадаги Куриль ва Кроноцкое кўллари, Ява ва Янги Зеландиянинг кўплаб кўллари).
3. Музлик кўллари котловиналари музликларнинг сурилиб, ишқаланиш фаолияти (эрозия) ва музлик рельеф шакллари олдида сув тўпланиши билан боғлиқ ҳолда ҳосил бўлиб, музлик эриши пайтида ташилган материални чўктирганда, тепаликлар, тизмалар, тепаликлар ва ботиқларни ҳосил қилади. Ушбу кўллар одатда тор ва узунчоқ бўлиб, музликларнинг эриши (Финляндия, Карелия, Альп тоғлари, Урал, Кавказ ва бошқалардаги кўллар) бўйлаб жойлашган.
4. Карст кўллари, уларнинг ҳавзалари чўкишлар, тупроқнинг чўкиши ва то- жинсларнинг эрозияси (оҳактош, гипс, доломит) натижасида пайдо бўлган. Ушбу жинсларнинг сув билан эриши чуқур, аммо майдони унчалик катта бщлмаган кўл ҳавзаларининг пайдо бўлишига олиб келади.
5. Тўғон кўллари (тўсилган ёки тўғонли) тоғларда дарё ўзанининг (водийси) тоғ жинслари кўчкиси ёки сурилмаси билан (Севан, Тана, Альп тоғлари, Ҳимолой ва бошқа тоғли ўлкаларнинг кўплаб кўллари) тўсиб қўйиши натижасида пайдо бўлади. 1911 йилда Помирдаги катта тоғ қулашидан 505 м чуқурликдаги Сарез кўли ҳосил бўлди.