2-mavzu: Antik davrda ilmiy tafakkurning paydo bo‘lishi va shakllanishi. Reja

---

2-mavzu: Antik davrda ilmiy tafakkurning paydo bo‘lishi va shakllanishi.
Reja. 
2.1.
 
Dunyoqarashlarning tarixiy ildizlari. 
2.2.
 
Qadimgi yunonlar adabiyoti. Yunoniston tarixini o‘rganishda dostonlar va 
afsonalarning ahamiyati. 
2.3.
 
Mifologik dunyoqarash asosida falsafiy dunyoqarashning shakllanishi. 
2.4.
 
Falsafa atamasi va u ifoda etadigan bilimlar majmui. 
Tayanch iboralar: 
ilmiy dunyoqarash, tafakkur, Yunoniston, Ioniya, Afina, Aleksandriya, 
Fales, gʻayrilmiy asoslash, Amaksimandr, Milet, Aflotun, Aristotel, Diogen, Makedoniyalik 
Aleksandr, borliq, materiya, elementlar. 
 
Dunyoqarashlarning tarixiy ildizlari. 
Dunyoqarash muayyan davrda shakllanadi. Shu ma’noda har qanday dunyoqarash ijtimoiy-
tarixiy mohiyatga ega bo‘lib, kishilarning umri, amaliy faoliyati, hayoti, tabiatga ta’siri va mexnat 
jarayonida vujudga keladi. Har bir davrda ijtimoiy guruh jamiyat va avlodning dunyoqarashi 
tarixiy moxiyatga ega ekanini ko‘rsatadi. 
Dunyoqarashning tarixiyligi yana shundaki, u ma’lum dialekt jarayonida takomillashib 
boradi. Uning shakllari o‘zgaradi, tarixiy ko‘rinishlari muttasil yangilanib turadi, 
Ma’lumki, insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida dunyoqarash nixoyatda oddiy bo‘lgan. 
Agar shunday bo‘lmaganda har qanday jism o‘z hajmiga teng suyuqlik miqdorini siqib chiqarish 
xossasiga ega ekanini kashf etgan qadimgi zamon buyuk olimi Arximed «Evrika!» ya’ni 
«Topdim!» deya qichqirmagan bo‘lardi. Dunyoqarash jamiyatga, uning rivojlanishiga mos 
ravishda asta-sekin takomillashib borgan. Taraqqiyotning «keyingi davrlarida fan sohasida 
qilingan kashfiyotlar inson dunyoqarashining naqadar chuqurlashib, uning bilimlari doirasi 
kengayib ketganini ko‘rsatadi. 
Bunda vorisiylik an’anasi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Har bir davr dunyoqarash g‘oyasi 
o‘tmishda yaratilgan ma’naviy qadriyatlarining eng yaxshilarini, ilg‘or va ijobiylarini o‘zida 
saqlab qoladi. Shu asosda yangi tamoyillariga ega bo‘lgan dunyoqarash shakllanib boradi. 
Muayyan dunyoqarash tarkibida diniy-iloxiy qarashlar o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ular 
insonning Olloxga bo‘lgan e’tiqodi bilan bog‘liq bo‘lib, vujudga kelishiga ko‘ra, boshqa 
dunyoqarash shakllari kabi muayyan asoslarga ega bo‘ladi. Mifologik dunyoqarash afsonaviy 
kuchlarni e’tirof etish bilan bog‘liq bo‘lsa, diniy dunyoqarash iloxiy qudratlarga e’tiqod qilish 
bilan bog‘liq. Shuning uchun ham bu dunyoqarash shaklini inson qalbidagi quyidagi holatlar 
belgilaydi: 
a) 
emotsional-ruhiy holatlar; 
b) 
iymon e’tiqod; 
v) 
iymon e’tiqodning xatti-xarakatlarda ifodalanishi. 
Bular ayni paytda diniy dunyoqarashning asosiy tamoyillarini ham tashkil etadi. 
Diniy dunyoqarash xar bir davrda muayyan ijtimoiy vazifalarni bajarib kelgan. «Din, shu 
jumladan islom dini ham ming yillar davomida barqaror mavjud bo‘lib kelganligining o‘ziyoq u 
inson tabiatida chuqur ildiz otganligidan, uning o‘ziga xos bo‘lgan bir qancha vazifalarini - ado 
etishidan dalolat beradi. Eng avvolo,- jamiyat, gurux, aloxida shaxs ma’naviy hayotining muayyan 
sohasi bo‘lgan din, umuminsoniy axloq me’yorlarini o‘ziga singdirib olgan, ularni jonlantirgan, 
hamma uchun majburiy xulk,-atvor qoidalariga aylantirgan»,- deya ta’kidlagan edilar Islom 
Karimov o‘zining «O‘zbekiston - buyuk kelajak sari» (441-bet) asarida. 

---

 Jamiyat hayotida xar qanday shu jumladan, diniy dunyoqarashning o‘rni va ahamiyatini 
ham sun’iy ravishda mutloqlashtirish salbiy oqibatlarlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu xol 
ayniqsa, diniy fundamentalizm va ekstremizm insoniyat uchun jiddiy xavfga aylanayotgani hozirgi 
kunda yaqqol namoyon bulmoqda. 
Hozirgi davrda fan, texnika, dunyoviy ilmlarning kuchayib ketishi bilan «...Diniy 
dunyoqarash tafakkurning, insonning o‘zini o‘rab turgan dunyoga o‘zi kabi odamlarga 
munosabatining yagona usuli bo‘lmaganligini ham ta’kidlash zarurdir. Dunyoviy fikr dunyoviy 
turmush tarzi ham u bilan yonma-yon va u bilan teng yashash xuquqiga ega bo‘lgan xolda 
rivojlanib kelgan». 
Diniy dunyoqarashni teologiya deb ataladigan falsafiy fan o‘rganadi. Teologiya fani olam 
va odam munosabati, umrning mazmuni, hayot va o‘lim muammosi kabi masalalarni iloxiyot, 
diniy e’tiqod tushunchalari bilan bog‘lab taxlil qilgan hamda o‘ziga xos mukammal tizimni 
yaratgan. Bugungi kunda diniy dunyoqarashning bir talay asosiy vazifalari orasida, uning hayot 
ziddiyatlarini bartaraf qilish bilan bog‘liq regulyativ faoliyatini o‘rganish nihoyatda muximdir. 
Umuman, dinning barkamol avlodni tarbiyalashdagi o‘rni va ahamiyati benixoyat o‘lkan va u 
tabora ortib bormoqda. Din insoniyat ma’naviy hayotining tarkibiy qismidir. O‘zbekiston 
Respublikasida ziyolilar oldiga barkamol insonni shakllantirish vazifasi qo‘yilgan bir paytda din 
masalasini chetlab o‘tish mumkin emas. 
Din-e’tiqod hamdir. Bu esa xar bir kishining shaxsiy ishi. Lekin shaxsni xar qanday 
missioner tashkilotlar ixtiyoriga tashlab qo‘yib ham bo‘lmaydi. Ozod jamiyatda xar bir inson dinga 
o‘z shaxsiy munosabatini belgilab olish uchun unga xar tomonlama boy, xolis-ilmiy axborot zarur. 
Din tabiat, jamiyat, inson va uning ongi, yashashdan maqsadi hamda taqdiri insoniyatning 
bevosita qurshab olgan atrof-muxitdan tashqari bo‘lgan, uni yaratgan, ayni zamonda insonlarga 
to‘g‘ri, xakiqiy, odil hayot yo‘lini ko‘rsatadigan va o‘rgatadigan iloxiy qudratga ishonch va 
ishonishni ifoda etadigan maslakqarash ta’limotdir. 
Din muayyan ta’limotlar, his-tuygular, toat-ibodatlar va diniy tashkilotlar orqali namoyon 
bo‘ladi. U olam, hayot yaratilishini tasavvur qilishning alohida tariqasi, uni idrok etish usuli, 
olamda insoniyat paydo bo‘lganidan to bizgacha o‘tgan davrlarni iloxiy tasavvurlarda aks 
ettirishidir. Din komil insonni tarbiyalashda salmoqli tarbiyalovchi qudratiga ega bo‘lgan - axloqiy 
kuch hamdir. 
Din nima ekanligi turlicha izoxlansa-da, umumiy nuqtai nazar shuki, din ishonmoq 
tuyg‘usidir. Ishonmoq tuyg‘usi insoniyatning eng teran va eng go‘zal ruhiy extiyojidandir. 
Dunyoda dinga ishonchi bo‘lmagan xalq yo‘q. Chunki muayyan xalq dinsiz, e’tiqodsiz, biron-bir 
narsaga ishonchsiz holda yashay olmaydi. Kishilik jamiyati dinsizmi? degan savolga turlicha 
fikrlar bildirilgan. Bu-dinning tarixiylik masalasi bo‘lib, unga ikki xil javob berganlar. Birinchisi, 
«qandaydir muddat insoniyat dinsiz yashagan va jamiyatning muayyan bosqichida o‘rta paleolit 
(mil.av. 100-40) davrida, bundan 100-40 ming yil avval, din paydo bo‘lgan» deyilsa. Ikkinchisi, 
«dinning paydo bo‘lishi insoniyatning paydo bo‘lishi bilan bevosita bog‘liq» degan fikrdir. Diniy 
tafakkurning shaxsiy yoki ijtimoiy ildizlari muammosini xal qilish mumkin bo‘ladi. E.Taylor kabi 
evolyusion yo‘nalishdagi pozitivistlarning chiqargan xulosasiga ko‘ra, dinning ildizini 
«faylasuflik qilgan yovvoyi odam»ga taqaydilar. YA’ni «u o‘z-o‘ziga borliq, o‘zini o‘rab turgan 
olamning paydo bo‘lishi va o‘zi kuzatgan xodisalarning haqiqati haqida savol bergan. Unda 
fikrlash yuqori darajada bo‘lmagan. Shundan so‘ng unda ruxlar, xudolar, farishtalar xaqida 
tasavvurlar paydo bo‘lgan». 

---

Dinning kelib chiqishi xaqida yana bir nazariya mavjud: «birinchi yolg‘onchi, birinchi 
nodonni uchratgan din paydo bo‘ldi». Bunda din yomon niyatli kishilarning o‘ylab topgan narsasi 
bo‘lib chiqdi, deb ta’lim beradi. Bu nazariya ilmiy asosga ega emas. 
Dinning kelib chiqishini yuqorida insoniyatni kelib chiqishi ya’ni paydo bo‘lishi bilan 
bog‘liq deb aytib o‘tgan edik. Endi uni chuqurroq, taxlil qiladigan bo‘lsak ibtidoiy ajdodlarimiz 
turli tabiat xodisalari haqida bilimsiz bo‘lganlar va shu tufayli o‘zlarini tabiat xodisalari oldida ojiz 
hisoblaganlar va shu tufayli turli iloxiy kuchlarga ishonish, topinish, najot so‘rash kelib chiqqan. 
Buni ilk ko‘rinishlari sifatida animizm, fetishizm, totemizm, magiya (sehrgarlik) ta’limotlarini 
ko‘rsatishimiz mumkin. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, din insonning ruxiy dunyosi bilan 
chambarchas bog‘liq bo‘lib, uning ijtimoiy hayotida doimo u bilan birga bo‘ldi. Shuning uchun 
ham dinni o‘rganish-bu insoniyat tarixini o‘rganishning bir qismi.