2-Ma’ruza: Sudralib yuruvchilar (Reptilia) sinfi. Reja

Toshbaqalar turkumi (Chelonia) hozirgi barcha repteriyalar orasida toshbaqalar eng ixtisoslashgan guruhidir. Ularning asosiy xususiyati suyak qalqon (panstir) bo‘lishidir. Ularning ichida tanasi, boshi, bo‘yni harakat organlari va dumi joylashishi mumkin. U teridan hosil bo‘lgan suyak plastinkadan iborat ustki qavat karapaks o‘mrov to‘sh suyagidan hosil bo‘lgan, pastki qavat plasterondan iborat. Umurtqa pog‘onasining bo‘yin, dum qismlari erkin bo‘lib, qolgan qismlari karapaksga tushib ketgan. Kuragi va karakoidi erkin. Dumgaza suyaklari karapaksga butunlay qo‘shilgan. Bosh suyagida ikkilamchi tanglay bo‘lishi tishlarning bo‘lmasligi bilan harakterlidir. Tishlar jag‘ suyagi qoplamining shox g‘iloflar bilan qoplangan. qalqon hosil bo‘lishi uchun muskullar yaxshi rivojlangan. Bo‘yin harakat organlari muskullari yaxshi rivojlangan. Bu turkumning 210 ga yaqin turi bor.
Yashirin bo‘yinli toshbaqalar kenja turkumi (Cryptodira). Hozirgi vaqtda quruqlikda ma’lum darajada suvda yashaydigan barcha toshbaqalarni o‘z ichiga oladi. Turlarni soni 150 ta, O‘rta Osiyoda va Qozog‘istonda cho‘l toshbaqasi cho‘llarda va tog‘larda vodiylarda uchraydi. Urg‘ochilarining qalqoni 25 sm, erkaklariniki yirik bo‘ladi. 2-5 ta tuxum qo‘yadi rivojlanishi 70-80 kun davom etadi. Botqoqlik toshbaqasi (Emys ordicularis) u Rossiyaning Yevropa qismlarida qrim va Kavkazda sekin oqadigan suv havzalarida tarqalgan. Tuxumini qirg‘oqqa qo‘yadi. Fil toshbaqasi (Testudo elephantonus) uzunligi 2 m, massasi 200 kg Galapaggos orollarida uchraydi.
Yon bo‘yinli toshbaqalar kenja turkumi (Pleurodira). Boshini pansterinig ichiga tortib yon tomonga egadi. Boshi uchi chap yoki o‘ng qo‘ltiq osti chuqurlariga kiradi. Afrika, Avstraliya, Janubiy Amerikada tarqalgan. Orinoko va Amazonka daryolari havzasida arrau (Podocnomix expansa) deb ataladigan turi keng tarqalgan. Bu tropik toshbaqalarning uzunligi 80 sm, o‘rmon daryolari va botqoqliklarida uchraydi.
Dengiz toshbaqalari kenja turkumi (Chelonidae). Dengizda yashashga moslashgan yuqori darajada moslasgan turlar kiradi. Oldingi oyog‘i kurakka aylangan. Pansteri yaxshi rivojlanmaganligi uchun boshi va oyoqlari ichkariga to‘liq tortmaydi. Yashil toshbaka (Chelonia mydas) uzunligi bir metrdan katta og‘irligi 450 kggacha keladi. Tropik dengizda tarqalgan bitta urg‘ochisi bir necha marta 200 tagacha tuxum qo‘yadi.