2-Ma’ruza: Sudralib yuruvchilar (Reptilia) sinfi. Reja

Umurtqa pog‘onasi. Sudralib yuruvchilarning o 'q skeleti yoki umurtqa pog'onasining qismlari suvda hamda quruqlikda yashovchilarnikiga nisbatan harakatchan va to'rtta bo'limga; bo'yin, ko'krakbel, dumg'aza va dumga bo'linadi (95-rasm). Umurtqalar tanasining old tornoni botiq, orqa tomoni bo'rtib chiqqan, ya’ni protsel tipda bo'ladi. Tuban sudralib yuruvchilarda (agamalar, gekkonlar) esa umurtqalari tanasi amfitsel tipda bo'ladi. Umurtqalarning yuqori tomonidan ustki yoylar chiqadi, bu yoylar aniq ajralib turadigan qiltanoq ostist o'simta bilan tugaydi.


Kaltakesak skeleti tuzilishi:
1 — o ‘mrov suyagi; 2 — kurak suyagi; 3 — y e lk a suyagi, 4 - bilak suyagi,
5 — tirsak suyagi; 6 — bilaguzuk; 7 — kaft suyaklari; 8 — barmoq falangalari;
9 — qovurg'alari; 10 — chanoq kamari; 11 — son su y a g i; 12 — katta boldir suyagi; 13 — kichik boldir suyagi; 14 — tovon suyagi; 15 — o y o q kaft suyaklari; 16 — dum umurtqalari.
Ustki yoylar old qirrasidan bir juft qisqa oldingi bo'g'im o'simtasi, orqa qirrasidan esa bir juft keyingi bo‘g‘im o ‘sim ta si ehiqadi. Umurtqa pog‘onasining yon tomonlarida, yuqori y o yning asosiga yaqin joyda qovurg‘aning birikishi uchun kichik chuqurcha bor. Voyaga yetgan vakillari o ‘q skeletida xorda qofdig'i yo'q.
Bo‘yin umurtqalari. Kaltakesakiarning b o 'y in qismida umurtqalar soni 8 ta. Bulardan oldingi ikkitasi o'ziga xos tuzilgan. Atlas yoki atlant deb ataladigan birinchi bo'yin umurtqasi barcha amniotalar uchun xarakterli halqa shaklida bo'ladi. Old tomonnsing pastki qismida bitta bo'g'im yuzasi bo'lib, umurtqa shu yuza y ordami bilan bosh skeletga harakatchan tarzda ensa bo'rtmasi orqali birik ad i. Atlas o'rtasidagi teshik pay bilan ikkiga pastki va ustki bo'lim la rga bo'lingan. Ustki teshikdan orqa. miya o'tsa, pastki teshikka tishsimon o'simta kiradi, bu o'simta epistrofey deb ataladigan ikkinchi umurtqaga birikkan. Tishsimon o'simta birinchi umurtqaning ajralib chiqqan tanasidir. Shunday qilib, atlas o 'z tanasi atrofida aylana oladi. Birinchi bo‘yin umurtqasining bunday tuzilishi boshning harakatchan bo'lishiga imkoniyat tug'diradi. So'nggi uchta bo'yin umurtqasining har birida b ir juftdan yaxshi taraqqiy etgan bo'yin qovurg'alari bor. Bu qovurg'alar umurtqa tanasiga harakatchan tarzda birikkan va sekin-asta kattalashib b o rib, uchi to'sh suyagiga yetmasdan erkin holda tugaydi. Sudralib yuruvchilarning har xil
guruhlarida bo'yin umurtqalarining soni 7 ta d a n 10 tagacha boradi.