2-ma’ruza. Fonetikа vа fonologiyagа oid g‘oyalаr. Rus vа chet el fonologik mаktаblаri

Praga funksional tilshunosligi
maktabi vakillarining ishlarida tilshunoslik fanining XX asrdagi taraqqiyotini
belgilab bergan ko'pgina konsepsiyalar shakllantirilgan . Shulardan biri Nikolay Sergeevich Trubeskoyga mansubdir .
U o'zining nemis tilida yozilgan va 1960 yilda rus tiliga tarjima qilingan " Fonologiya asoslari " kitobida fonologiya
nazariyasini qarama-qarshiliklar birligi dialektikasi asosida shakllantirgan . Bu nazariyaga ko'ra :
1. Ikki so'zning ma'nolarini bir-biridan farqlash uchun xizmat qiladigan tovushlar o'rtasidagi qarama-qarshilik
fonologik oppozitsiya ( fonologik zidlanish ) sanaladi . Buni o'zbek tili so'zlari misolida quyidagicha sharhlash
mumkin : tor ( " ensiz " ) - dor ( " o'limga mahkum etilgan kishini osib o'ldirish uchun yasalgan qurilma " ) . Bu
ikki so'z ma'nolarining farqlanishi shu so'zlar boshidagi " t " va " d " undoshlarining jarangsiz va jarangli belgilari
asosida qarama-qarshi qo'yilishiga asoslangandir . Ayni shu belgilar " t " va " d " ni bitta oppozitsiyaga ( zidlanishga 
) birlashtiradi . Bunday zidlanish fonologik oppozitsiya sanaladi . O'zbek tilidagi tog' va dog' , tong va dong
so'zlarining ma'nolari ham ayni shu tovushlar o'rtasidagi jarangsizlik va jaranglilik zidlanishiga tayanadi . Bunday
oppozitsiya a'zolari fonemalar sanaladi .
2. Ikki so'z ma'nolarini farqlay olmaydigan tovushlar o'rtasidagi qarama-qarshilik ( ziddiyat ) fonologik
bo'lmagan oppozitsiyani hosil qiladi . Buni o'zbek tilidagi qir va kir so'zlariga tatbiq etib ko'raylik : " qir " so'zidagi
" i " orqa qator , " kir " so'zidagi " i " esa old qator unlidir , ammo ular ikkita mustaqil fonema emas , bitta " i "
fonemasining ikkita ( orqa qator va old qator ) variantlari , xolos . Demak , fizik-akustik va artikulyasion jihatdan
o'zaro farqli bo'lgan bu ikki belgi ( orqa qator va old qator zidlanish ) fonologik ahamiyatga ega emas .
3. N.S. Trubeskoy nazariyasiga ko'ra : a) ikki tovush bir xil pozitsiyada qo'llanib , so'z ma'nosini
o'zgartirmasa , ular bir fonemaning fakul'tativ variantlari sanaladi . Masalan , " c " va " ch " tovushlari so'z boshida ( 
demak , bir xil pozitsiyada ) ba'zan birining o'rnida ikkinchisi qo'llanadi : soch va choch kabi . Bundagi " s " va " 
ch " tovushlari bitta " s " fonemasining fakul'tativ variantlaridir . Ayni shunday qo'llanish ulfat , qarmoq so'zlarining
fonetik tarkibida ham yuz beradi : ulfat va ulpat ( f - p ) , qarmoq va qalmoq ( r - l ) kabi . Bulardagi tovush
almashinuvi ham so'zlar ma'nosini o'zgartirayotgani yo'q , demak , ulardagi " f - p " , " r - l " lar " f " va " r "
fonemalarining fakul'tativ variantlari , xolos . 
Fonemalarning fakul'tativ variantlaridan , ba'zan , uslubiy maqsadlarda foydalaniladi, shunga ko'ra ular uslubiy ( 
stilistik ) variantlar deb ham yuritiladi ; b) ikki tovush bir xil fonetik pozitsiyada qo'llanib , so'z ma'nosini o'zgartirsa 
, ular har xil fonemalarning vakillari sanaladi . Masalan , kul va ko'l so'zlaridagi " u " va " o' " tovushlari bir xil
fonetik pozitsiyada ( so'z o'rtasida , " k " va " l " undoshlari orasida ) qo'llanib , shu ikki so'zning ma'nosini
farqlamoqda , shunga ko'ra ulardan biri " u " fonemasining , ikkinchisi esa " o' " fonemasining kul va ko'l
so'zlaridagi vakillari hisoblanadi ; v) akustik-artikulyasion jihatdan qarindosh bo'lgan ikki yoki bir necha tovush ( 
masalan , u 1 , u 2 ... ) bir xil pozitsiyada uchramasa ( birining o'rnida ikkinchisi qo'llanmasa ) , ular bir fonemaning
kombinator variantlari ( yondosh tovushlar ta'sirida o'zgargan ko'rinishlari ) sanaladi . Masalan , kul ( old qator
" u " ) - qul ( orqa qator " u " ) tovushlari bitta " u " fonemasining ikkita kombinator variantlaridir : ular bir xil
pozitsiyada bir-birini almashtira olmaydi , bunga yondosh tovushlarning (" kul " dagi " k " ning va " qul " dagi " + " 
ning akustik - artikulyasion xususiyatlari yo'l bermaydi . Bunday holat " h " undoshida ham uchraydi : u ikki unli
orasida ( intervokal holatda ) jarangli , boshqa holatlarda esa jarangsizdir .
4. N.S. Trubeskoy bir mustaqil fonemani va fonemalar birikmasini aniqlash bo'yicha ham qator qoidalarni
bergan . Ulardan muhimlari quyidagilar :
1) ikki tovush birikmasining komponentlari ikki bo'g'inga aloqador bo'lmasa ( ikki bo'g'inga ajralmasa ) , 
bunday birikma yaxlit bir fonema sanaladi . Masalan , o'zbek tilidagi ? ( " dj " ) , ch ( " tsh " ) va rus tilidan
o'zlashtirilgan so'zlarda uchraydigan ts ( " ts " ) tovush birikmalarining har biri alohida fonemalardir , chunki
ularning komponentlari ( " dj " dagi d va j , " tsh " dagi t va sh , " ts " dagi t va s ) boshqa-boshqa
bo'g'inlarga ajratilmay-di , shunga ko'ra bunday birikmali fonemalar affrikatalar sanaladi , ularning mustaqil
fonemaligi portlovchi va sirg'aluvchi undoshlar bilan oppozitsiyaga kirishuvida ham namoyon bo'ladi : d ( 
portlovchi fonema ) - ? ( " dj " qorishiq fonema , affrikata ) - j ( sirg'aluvchi fonema ). Qiyos qiling : don - jon ;

---

dala - jala kabi ; t ( portlovchi ) - ch ( qorishiq fonema , affrikata ) - sh ( sirg'aluv- chi ) . Qiyos qiling : to'p - cho'p ;
ot - och - osh kabi ; 
2) tovushlar guruhini birgalikda artikulyasiya qilish mumkin bo'lsa va talaffuz davomida asta-sekin susayish
yoki qisqarish ro'y bersa, bunday tovushlar guruhi bir mustaqil fonema sanaladi . Masalan , " dj " dagi birinchi
element ( " d " ) portlash bilan boshlanib , asta-sekin susayadi va sirg'aluvchi " j " ga ko'chadi . Demak , bu
fonemadagi ( affrikatadagi ) har ikki komponent ( element ) birlikda talaffuz qilinadi va shunga ko'ra dj ( ? ) bitta
fonema sanaladi . ( Bu qoida 1- qoidani to'ldiradi ) , qolgan affrikatalar ham shu qoidaga mosdir .
Yuqoridagi ikki qoidani ingliz tilidagi diftonglarga - ei , ou , ai , au , ?i , ?? ... kabi unli fonemalarga ham
tatbiq etsa bo'la-di , chunki ular ham ikki komponentdan tarkib topgan yaxlit fonemalardir ; 
3) cho'ziqligi o'sha tildagi boshqa fonemalarning cho'ziqligiga to'g'ri kelgan tovush birikmalari bir fonemaning
vakili sifatida qaralishi mumkin . Odatda , diftonglarning cho'ziqligi o'sha tildagi ( masalan , ingliz tilidagi ) cho'ziq
unli fonemalarning cho'ziqligiga teng keladi ;
4) to'rtinchi qoida yuqoridagi uch qoidani o'z ichiga oladi va o'sha fonemalar uchragan holatda boshqa
fonemalar birikmasi uchramasligini hisobga oladi . Shu qodalar asosida o'zbek tilidagi [ i + y ] , [ o + a ] , [ a + y ] , [ 
u + y ] , [ o + v ] kabi tovush birikmalarini diftonglar sifatidagi mustaqil fonemalar deb bo'lmaydi , chunki ularning
har ikki elementi ba'zi so'zlarda ikki bo'g'inga ajraladi va artikulyasion jihatdan unli + undosh yoki yarim unli
birikmasi bo'lib , bir artikulyasiyaga ega emas. Ular uchragan holatda boshqa fonemalar birikmalari ham uchraydi .
Shu tufayli bu birikmalarning ba'zi so'zlarda bir bo'g'inda bo'lishini hisobga olib ( masalan , choy , loy , tiymoq ,
suymoq , tarnov kabi ) , ularni " aldamchi diftonglar " , " soxta diftonglar " ( " Lojno`ye diftongi " ) deb qarash
mumkin bo'ladi . Bunday " soxta diftonglar " da birinchi unli element emas , balki ikkinchi element ( undosh yoki
yarim unli - sonor tovush ) bo'g'in hosil qilish vazifani bajaradi ; 
5) oddiy fonemalar mustaqil fonemalardir ; 
6) birikmali fonemaning ( masalan , diftongning ) biror elementi boshqa fonemaning kombinator variantiga
to'g'ri kelsa , bunday birikma ma'lum fonemaning vakili deb qaralishi mumkin (bu qoida 3-qoidaning ta'rifi ) .
Izoh : 5 - 6-qoidalar avvalgi to'rt qoidaga zid bo'lib , nazariy jihatdan ahamiyatli emas , chunki tovushlar
birikmasidan tarkib topgan mustaqil fonemalarni " oddiy " emas , balki " murakkab " deyish to'g'riroq bo'ladi .
Tovushlar birikmasining bir elementi boshqa fonemaning biror komponentiga to'g'ri kelsa , uni o'sha fonemaning vakili
deyish to'g'ri bo'lmaydi , chunki gap bir element xususida emas , balki har ikki element xususida boryapti .
Masalaga bunday qarash barcha diftonglar mustaqil fonemalar emas , balki boshqa unli fonemaning vakilidir degan
xulosaga olib keladi . Aslida esa unli fonemalar va diftonglar alohida mustaqil fonemalardir , ular birgalikda tilning
vokalizm sistemasini tashkil etadi ;
7) bir tovush yoki tovushlar birikmasi yuqoridagi qoidalarga bo'ysunsa , ular bir-birlariga nisbatan fonemaning
fakul'tativ yoki kombinator variantlari munosabatida bo'lsa , bunda o'sha tovushlar guruhi yoki bir tovush o'sha
fonemalar birikmasining vakili bo'ladi . Bu qoida ham avvalgi qoidalarga ziddir , chunki 1 - 4-qoidalarda N.S.
Trubeskoy mustaqil fonemalarni aniqlashga uringan bo'lsa , endi o'sha qoidalarga bo'ysunuvchi tovushlar guruhi
yoki bir tovushni fonemalar birikmasining vakili sifatida qarashni taklif etmoqda .
Yuqoridagi kamchiliklarga qaramay , N.S. Trubeskoyning mustaqil fonema va fonemalar guruhini aniqlash
bo'yicha qoidalari har xil tillardagi xususiyatlarni aniqlashda katta ahamiyatga egadir .
N.S. Trubeskoy tilning fonologiya va morfologiya bosqichlari o'rtasida morfonologiya bosqichi o'rin olishini va
bu bosqich fonologik vositalarning morfologik jihatdan ishlatilishini tekshirishi zarurligini ta'kidlaydi .
Morfonologiyaning asosiy birligi deb , fonemalarda o'rin almashuvchi " kompleks obraz - morfonema " ni ko'rsatadi .
Masalan , rus tilidagi ruka - ruchka ( k G` ch ) , beregu - berech' ( g G` ch' ) kabi . Bulardagi k G`ch , g G` ch'
almashuvlari morfonemalar sanaladi . O'zbek tilida bunday misollar juda kam uchraydi : sust - susaymoq , o'qi - 
o'quv , sez - seskan , ong - angla kabi .
Turkologiyada fonetika va fonologiya