2-ma’ruza. Fonetikа vа fonologiyagа oid g‘oyalаr. Rus vа chet el fonologik mаktаblаri

R.I. Avanesovning
fikricha , Moskva fonologlarining fonema xususidagi qarashlariga asos bo'lgan tayanch nuqta 
morfemadir. Morfemaning tuzilishi fonema tushunchasininng hajmini va chegarasini belgilab beradi . Shuning uchun
ham bu maktab nazariyasiga ko'ra bir tovush birligining barcha ko'rinishlari shu tovushning kuchli pozitsiyadagi asosiy
ko'rinishi bilan birga bitta fonema sanaladi... Bunday qarashda funksional tomon ham , fonema bilan morfema 
o'rtasidagi , binobarin , fonetik sistema bilan grammatik qurilish va lug'at boyligi o'rasidagi uzviy aloqadorlik ham 
hisobga olingan bo'ladi . Demak , fonetik sistema til strukturasiga organik suratda qo'shilgan bo'ladi .
S.-Peterburg va Moskva fonologiya maktablari o'rtasidagi farqlarni aniqlashtirib , R.I. Avanesov shunday deydi :
L.V. Shcherba fonema uchun asos bo'lgan boshlang'ich nuqta sifatida so'z shaklini ( " slovoforma " ni ) olgan . L.V. 
Shcherba va uning shogirdlari tushuncha-sidagi fonema kuchli pozitsiyadagina emas , balki kuchsiz pozitsiyada ham 

---

farqlanadigan eng kichik tovush birligidir . " Bunday qarashda , - deydi R.I. Avanesov , - tovush birliklarining bir 
tomondan , kuchli pozitsiyadagi funksiyalari , ikkinchi tomondan esa kuchsiz pozitsiyadagi funksiyalari o'rtasidagi 
tafovutlar hisobga olinmay qoladi ... Bunday holat mazkur konsepsiyaning jiddiy kamchiligidir , zero , tildagi kichik 
tovush birliklarining so'z va morfemalar qobig'ini farqlash funksiyasini izchil o'rganishgina fonologiyani an'anaviy 
fonetikadan yuqori bosqichga ko'taradi " .
1955 yilda R.I. Avanesovning
" Voproso` grammaticheskogo stroya " nomli kitobi nashrdan chiqadi . Bu
kitobda " So'z va morfemalar tarkibidagi eng kichik tovush birligi " ( " Kratchayshaya zvukovaya yedinitsa v sostave slova 
i morfemo` " ) nomli maqola mavjud bo'lib , unda " Til strukturasida fonetik sistemaning o'rni " , " Fonetika va fonologiya 
" , " Eng kichik tuvush birligi tushunchasi " , " Kuchli va kuchsiz fonemalar tushunchasi " , " Fonema qatori tushunchasi " , 
" Fonetik sistemaning til strukturasiga munosabati " kabi masalalar yoritiladi .
Til strukturasida fonetik sistemaning o'rni haqida R.I. Avanesov shunday deydi : L.V. Shcherba fonemaning 
so'z ma'nosini farqlash xususiyati uning asosiy belgisi ekanligini aytgan bo'lsa-da , biroq bu belgining , ya'ni " so'z 
ma'nosini farqlash xususiyati " ning xarakteri hozircha mavhum bo'lib qolmoqda. Chunonchi, fonemaning ma'nosiz birlik 
ekanligi barchaga ma'lum . Shunday ekan , u qanday qilib ma'nolarni farqlaydi? Qanday qilib, ma'no bilan assotsiyalanadi 
? Demak , bu o'rinda fonemaning so'z yoki formalar ma'nosini emas , balki shu so'z yoki formalarning tovush qobig'ini 
farqlash xususiyati haqida gapirish to'g'riroqdir . Fonema so'zning tovush qobig'ini farqlash orqali so'z ma'nosiga ishora 
qiladi , fonema bilan ma'no o'rtasidagi aloqa bevosita emas , bilvosita sodir bo'ladi . So'zlardagi ma'no farqlari esa , shu 
so'zlarning mustaqil birlik ekanligidan , turli grammatik kategoriyalarga mansubligidan , turli tushunchalarni 
ifodalaganligidan , borliqdagi turli hodisalarni anglatganligidan kelib chiqadi . Ayrim so'zlarda ma'no bilan tovush o'rtasida 
bevosita aloqa bordek ko'rinishi mumkin . Masalan , vlez ( " vlez vo chto-nibud' " ) va slez ( " slez s chego-nibud' " 
) so'zlarining ma'nolari so'z boshidagi " v " va " s " tovushlari vositasida farqlangani kabi . Ammo bu o'rinda " v " va " s 
"lar faqat fonemalargina emas , balki shu ikki so'z boshida qo'llangan morfemalar ( ma'noli qismlar ) ekanligini
unutmaslik kerak.