2-ma’ruza. Fonetikа vа fonologiyagа oid g‘oyalаr. Rus vа chet el fonologik mаktаblаri

Leningrad ( hozirgi S. - Peterburg ) fonologiya maktabi,
yuqorida qayd etilganidek , akad. L. V. Shcherba
g'oyalariga tayanadi. Bu maktab vakillari orasida XX asr tilshunosligining yirik namoyandalari bor: M.I. Matusevich ,
L.R. Zinder , A.N. Gvozdev , Ya.V. Loya va boshqalar shular jumlasidandir.
Leningrad fonologiya maktabi nazariyasida fonemaga oid quyidagi qarashlar tayanch g'oyalar tarzida ta'kidlanadi: 
1. Fonemalarning so'zlarni va so'z shakllarini farqlash vazifalari bor. Fonemaga oid bunday xulosa L.V. 
Shcherbaning " Fo-nema muayyan tildagi umumiy tovush tasavvuri bo'lib, u ma'nolar bi-lan assosiyalanish va so'zlarni
farqlay olish xususiyatiga ega…" degan ta'rifiga asoslanadi. Ma'lumki , L.V. Shcherba o'zining fonemaga oid qarashlarini 
rivojlantirib, "…jonli nutqda biz o'ylagandan ko'ra ko'proq miqdordagi turli tovushlar talaffuz qilinadi. Bunday tovushlar
muayyan bir tilda u qadar ko'p bo'lmagan tovush tiplariga birlashadi, bunday tovush tiplari esa so'zlar va ularning 
shakllarini farqlay oladi , demak , kishilarning muloqotda bo'lishiga xizmat qiladi… Biz ularni fonemalar deb ataymiz " , 
- degan edi. 
2. Fonema turli ottenkalar majmuidan iborat tovush tipidir. Fonemaga bunday qarash ham L.V. Shcherbaning 
quyidagi ta'rifi va talqinlariga asoslanadi: "…Real talaffuz qilinadigan turli tovushlar umumiylikning ( fonemaning ) 
nutqdagi xususiy ko'ri-nishlaridir. Bunday ko'rinishlarni ottenkalar deb ataymiz. Odatda, fonema ottenkalari ichida bittasi 
turli sabablarga ko'ra shu fonema uchun eng tipik ko'rinish hisoblanadi: u alohida (so'z tarkibidan ajratilgan holda - J.H.) 
talaffuz qilinadi va ayni shu ottenkasining o'zini biz nutqiy element sifatida idrok qilamiz. Boshqa barcha ottenkalar tipik 
ottenkadan farq qiluvchi birliklar sifatida idrok etilmaydi. Ularni eshita bilish uchun maxsus eshitish ko'nikmasi
shakllantirilgan bo'lishi kerak… Bunday ottenkalar u yoki bu omillar ta'sirida yuzaga keladi; ta'sir qiluvchi omillar 
yo'qotilishi bilan ular tipik ottenkaga yaqinlasha boradi…" Demak, fonema , bir tomondan , shu fonemaning barcha 
ottenkalaridir, ikkinchi tomondan esa har bir ottenka shu fonemaning aniq vaziyatdagi vakilidir. Fonema ottenkalari bir-
biriga qarama-qarshi qo'yilmaydi , ammo barcha ottenkalar guruhi, demak, fonema yaxlit holda boshqa fonemalarga ( unli 
yoki undoshlarga ) qarama-qarshi qo'yiladi ( Bu haqda " Fransuz tili fonetikasi " kitobining kirish qismiga qaralsin ).
3. Fonema nutq oqimining bo'linmas birligidir. Bunday ta'rif ham L.V. Shcherba nazariyasiga tayanadi. U 
fonemaning nutq oqimida bo'laklarga ajralmasligini, masalan, a fonemasi ad so'zida olti xil tovush tarzida talaffuz 
qilinadi - cho'ziq , qisqa bo'lishi , bir ko'rinishdan ikkinchi ko'rinishga ohista o'tishi mumkin bo'lsa-da , artikulyasion-akustik 
jihatdan har xil bo'lgan bu tovushlar bir a fonemasi sifatida idrok qilinadi , demak , fonema lisoniy nuqtai nazardan eng
kichik , bo'linmas til elementi hisoblanadi .
4. Fonemalar tarkibi tarixan o'zgarib turadi. Bu jarayon asta-sekin yuz beradi. Til taraqqiyoti jarayonida ikki fonema 
o'rtasidagi differensial ( farqlovchi ) belgilar yo'qolib , ular bir fonema holiga kelib qolishi ( birlashib ketishi ) ham mumkin 
. Masalan , rus tilidagi < ђ > va < ye > fonemalari XVIII asrning boshlarigacha farqlangan , demak , ikkita alohida 
fonemalar bo'lgan , ammo keyinchalik ular bitta < ye > fonemasi holiga kelib qolgan , shunday qilib , < ђ > va < ye >
o'rtasidagi fonologik zidlanish yo'qolgan.
Ba'zan bu hodisaning aksi ham yuz beradi : bir fonema tarkibidagi turli ottenkalar vaqt o'tishi bilan differesial 
belgilarga aylanib, fonemaning parchalanishiga - ikkita mustaqil fonemaning paydo bo'lishiga ham olib keladi : masalan ,
rus tili-dagi yumshoq < k ' , g ' , x' > undoshlari shunday parchalanish natijasida yuzaga kelgan " yosh "
fonemalardir .
5. Nutqning fonemalarga bo'linishi. Nutq akustik jihatdan teng bo'lgan ayrim qismlarga bo'linmaydi, u doimo 
o'zgarib turadigan oqimdir , unda tovushlar bir-biriga o'tib turadi , shu ma'noda fonemalar o'rtasidagi chegaralarni aniqlash 
juda qiyin bo'ladi. Buni L.V. Shcherba a tovushining ad so'zi tarkibidagi tahlili misolida ko'rsatib o'tgan edi. Shunga 
qaramay, biz nutqdagi ayrim tovushlarni ( fonemalarni ) ajrata olamiz , faqat bunday ajratish akustik-artikulyasion

---

belgilarga tayangan holda emas , balki lisoniy-funksional holatlarga asoslanib amalga oshiriladi . Bunday holat fonemaning 
nutq oqimida bo'linmaydigan , eng kichik mustaqil birlik sifatida tilning barcha strukturasi bilan , oxir oqibatda , ma'no 
bilan zich aloqada bo'lishidan kelib chiqadi . Fonema alohida so'z yoki morfema yoxud alohida til birligi sifatida
idrok qilinadi. Bu haqda L.R. Zinder shunday degan edi : "... agar rus tilining ta, to so'zlarini ikki qismga ajratish ulardagi t, 
a, o qismlarning alohida morfema ekanligi bilan belgilansa, da, do so'zlaridagi bo'linish shu so'zlar tarkibiga kirgan 
fonemalarning boshqa so'zlarda mustaqil ma'noviy birliklar bo'la olishi bilan belgilanadi. Birinchi misolda biz
morfologik-fonetik bo'linishning , ikkinchi misolda esa sof fonetik bo'linishning guvohi bo'lamiz " .
6. So'zlarning minimal juftliklari . Minimal juftliklar deganda ma'nolari har xil, fonetik tarkibi bir tovush bilan 
farqlanadigan ikki so'z nazarda tutiladi : ves - ves' , tom - tam , stol - stol' kabi . Ko'rinib turibdiki , s , s ', o , a , l , l'
tovushlari har xil fonemalardir , chunki ayni shu fonemalar " ves " ni " ves' " dan , " tom " ni " tam " dan , " 
stol " ni " stol'" dan farqlamoqda. Bunday minimal juftliklarning muayyan tilda borligi shu tildagi tovushlarning fonemalik 
maqomini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi.
7. Fonemalar bir-biriga qarama-qarshi qo'yiladi . Bunday qarama-qarshilik fonemalar orasidagi farqlovchi belgilarga 
asoslanadi . Ma'lumki , fonemalarning bir necha belgilari mavjud bo'lib , shulardan biri ular uchun farqlovchi ( differensial ) 
belgi , boshqalari farqlanmaydigan ( nodifferensial ) belgi sanaladi . Masalan : rus tilining " d " undoshida til oldi , 
portlovchi , jarangli palatallashmagan, nazal emas, nafas chiqarmaydigan, lablanmagan kabi belgilar bor. Shulardan til oldi 
( u lab tovushlariga va til orqa undoshlariga qarama-qarshi qo'yiladi ) , portlovchi ( u sirg'aluvchi va titroq tovushlarga 
qarama-qarshi qo'yiladi ) , jarangli ( u jarangsiz undoshga qarama-qarshi qo'yiladi ) , palatallashmagan ( u 
palatallashgan tovushga qarama - qarshi qo'yiladi ) , nazallashmagan ( u nazallashgan undoshlarga qarama-qarshi qo'yiladi ) 
belgilari differensial alomatlar sanaladi , ammo lablanmaslik belgisi differensial alomat emas , chunki rus tilida ayni shu 
holatda ( til oldi fokusida - J.H. ) hosil qilinadigan lablangan " d " yo'q . Shuningdek , rus tilidagi " d " ning nafas 
chiqarmaslik belgisi ham differensial alomat sanalmaydi , chunki rus tilida nafas chiqarishga asoslangan " d " undoshi
yo'q.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki , muayyan tildagi fonemalar-ning differensial va nodifferensial belgilari tarkibi 
boshqa tildagi fonemalarning shunday belgilariga mos tushmaydi . Bu hol har bir tilning fonologik tizimidagi o'ziga
xoslikdan kelib chiqadi.
8. Fonemalar sistemasi . Barcha tovushlar ( unlilar va undoshlar ) u yoki bu differensial belgilari asosida o'zaro 
guruhlanib , korrelyativ qatorlarni ( o'zaro munosabatda bo'lgan tovushlar tizimini ) hosil qiladi , bunday korrelyasiyalar
sistemaga birlashadi. Masalan , ovozning borligi yoki yo'qligi belgisiga ko'ra undoshlar jarangsiz va jarangli tovushlar
korrelyativ qatorlarini ( p - b , t - d , g - k , z - s kabi ) , palatallik ( yumshoqlik ) belgisi borligi yoki yo'qligiga qarab 
undoshlar qattiq va yumshoq tovushlar korrelyativ qatorlarini ( t - t ' , d - d ' , s - s ' , z - z ' kabi ) hosil qiladi. Ayrim 
tovushlarda bunday zidlanish yakkalangan bo'lishi mumkin. Chunonchi , rus tilida ts va ch ' undoshlari jarangli va 
jarangsiz undoshlar korreliyasiyasiga kiritilmaydi , chunki " ts " va " ch ' " ning jarangli paralleli yo'q ; bu ikki tovush 
palatallik belgisi asosida shakllangan qatorga ham a'zo emas , chunki " ts " ning yumshoq paralleli , " ch? " ning esa qattiq
paralleli yo'q . Shuning uchun " ts " va " ch? " undoshlari til oldi-tish ( bir fokusli ) va til oldi - tanglay ( ikki fokusli )
zidlanishidagi alohida ( yakkalangan ) oppozitsiya bilan cheklanadi.
Rus tili vokalizmida ham ma'lum oppozitsiya va korrelya-siyalar mavjud : tilning yotiq ( gorizontal ) harakatiga
ko'ra ( i - old qator , o` - aralash qator...) , tik ( vertikal ) harakatiga ko'ra ( i - yuqori tor , a - quyi keng... ) , lablarning
ishtirokiga ko'ra ( i - lablanmagan , u - lablangan... ) kabi zidlanishlar va shu zidlanishlar asosida shakllangan korrelyativ 
qatorlar ( i - e , i - u , e - o ... kabilar ) shular jumlasidandir. 
9. Boshqa tillardan o'zlashtirilgan so'zlar muayyan til fonemalari tarkibining rivojiga ta'sir o'tkazishi mumkin. Buni 
qattiqlik-yumshoqlik belgilari asosida shakllangan til orqa k - k ', g - g ' , x - x ' undoshlari korrelyasiyasida ko'rish 
mumkin. Bu korrelyasiya tarkibidagi zidlanishlarning yumshoq a'zolari ( k ' , g ' , x ' ) asosan boshqa tillardan
o'zlashtirilgan so'zlar ( likyor , manikyur , Gyugo , Kyaxita kabilar ) ta'sirida yuzaga kelgan .
10. Yuqorida ko'rsatib o'tilgan belgilar hisobga olinib , Leningrad fonologiya maktabida fonemaga quyidagicha ta'rif 
beriladi : tarixan tarkib topgan , nutq oqimida boshqa bo'laklarga parchalanmaydigan , fonologik tizimda bir-biriga qarama-
qarshi qo'yiladigan , mustaqil ahamiyatga ega bo'lishi mumkin bo'lgan , so'z yoki grammatik formalarning tovush 
tarkibiga kirib , ularni o'zaro farqlash imkonini beradigan til birligi fonema deyiladi . Nutqdagi turli fonetik pozitsiyalarda 
fonemaning turli ottenkalari qatnashadi .
Moskva fonologiya maktabida fonema nazariyasi 
9-§. XX asrning 20-yillari o'rtasida Moskva fonologiya maktabi shakllanadi. Bu maktab vakillari S. - Peterburg ( 
Sobiq Leningrad ) maktabi vakillaridan farqli ravishda fonemaga morfologik nuqtai nazardan yondashadilar . Ma'lumki , 
I.A. Boduen de Kurtene 1870 yilda nutq tovushlarini morfologiya va so'z yasalishi doiralarida tadqiq qilish kerakligini 
aytgan edi. 1917 yilda u bu fikrini yana bir bor ta'kidlab , fonemaning lingvistik mohiyati faqat morfema tarkibidagina 
aniqlanadi , deydi. Uning bunday qarashlari keyinchalik Moskva fonologiya maktabining fonema nazariyasiga asos bo'ladi.

---