2-ma’ruza. Fonetikа vа fonologiyagа oid g‘oyalаr. Rus vа chet el fonologik mаktаblаri

Moskva fonologiya maktabining asosiy qarashlari bo'yicha xulosalar: 
1. Moskva fonologiya maktabida fonema nazariyasining asosini fonemaning morfemik aspekti tashkil qiladi. Bu 
maktab vakillarining fikricha , fonema ma'lum darajada mustaqil bo'lgan , demak , so'z va morfemaning tovush qobig'iga 
bog'liq bo'lmagan birlik emas , balki so'z va morfemaning tarkibiy elementidir. Bu nazariyadagi eng muhim asos 
morfemaning bir butunligidir . Demak , bu masalada Moskva fonologlari I.A. Boduen de Kurtenening fonemaga 
morfologik birlik sifatida qarashiga tayanishadi . Ularning fikricha , fonema morfema tarkibida turli pozitsiyada ( har xil 
tovushlar bilan yondosh holatda yoki urg'uli bo'g'inda ) qo'llanadi , shuning uchun morfemaning talaffuzi turlicha bo'ladi. 
Bu hol fonemalarning kuchli va kuchsiz pozitsiyalari haqidagi ta'limotni yuzaga keltirgan. 
2. Kuchli pozitsiyada fonema o'zining aosiy ko'rinishini maksimal saqlaydi va shu ko'rinishida u boshqa fonemaga 
qarama-qarshi qo'yiladi.
Kuchsiz pozitsiyada fonemaning asosiy ko'rinishi o'zgaradi. Masalan , unli fonemaning urg'uli bo'g'inda bo'lishi shu 
unli uchun kuchli pozitsiya ( sad , raz , mal kabi so'zlar tarkibida ) , urg'usiz bo'g'inda bo'lishi esa , kuchsiz pozitsiya ( sam? 
, sado`?, malo`? kabi so'z formalari tarkibida ) sanaladi . Kuchsiz pozitsiyada unli o'zgaradi : s?ma , s?do` , m?lo` kabi . 
Undosh fonemalar uchun kuchli pozitsiya ularning unlidan oldin kelishi ( vod? , bed? kabi ) , kuchsiz pozitsiya esa 
so'z oxirida yoki jarangsiz undoshlar oldida bo'lishidir : kot va kod ( talaffuzda ikkalasi ham kot ) , glas va glaz ( talaffuzda 
ikkalasi ham glas ) kabi. 
3. Pozitsiya tushunchasi bilan Moskva fonologiya maktabida variatsiya va variant tushunchasi ham bog'lanadi .
Masalan , mat , mat', myat, myat' so'zlaridagi " a " ning ottenkalari shu fonemaning variatsiyalari bo'ladi ( perseptiv jihatdan 
kuchsiz pozitsiya natijasi sifatida ) ; prud va prut so'zlari oxiridagi " d " va " t " esa fonema variantlari sanaladi ( signifikativ 
jihatdan kuchsiz pozitsiya natijasi sifatida ) , shuningdek , som? va sam? , les? va lis? so'zlarining birinchi bo'g'indagi unlilar 
ham fonema variantlaridir . Shundan ma'lum bo'ladiki , variatsiyalar bir fonemaga , variantlar esa ikkita har xil
fonemaga tegishlidir . 
4. Ikki fonema o'rtasidagi differensial belgilarning kuchsiz pozitsiyada yo'qolishi Moskva fonologiya maktabi 
nazariyasiga ko'ra neytralizatsiya ( mo''tadillashuv ) sanaladi . Neytralizatsiya , asosan , bir belgi bilan farqlangan 
fonemalarda sodir bo'ladi : plod va plot ( talaffuzda plot va plot ) kabi . 
5. Fonemalar tilda fonologik sistemalarga uyushadi , bu sistemada ular turli zidlanishlar ( oppozitsiyalar ) 
munosabatida bo'ladi . 
6. " Fonema varianti " tushunchasi Moskva fonologiya maktabida " giperfonema " tushunchasi bilan ham 
bog'lanadi . Masalan: som? va sam? ( talaffuzda: sam? va sam?) . Giperfonema : a G` o ; les? va lis? ( talaffuzda : lis?
va lis? ) . Giperfonema : ye G` i kabi .
Praga tilshunoslik to'garagida tilning tovush tomoniga oid qarashlar
17-§. Fonologiyaning ilmiy predmet sifatida shakllanishida Praga tilshunoslik to'garagi nomi bilan ma'lum
bo'lgan funksional tilshunoslik maktabining o'rni kattadir . Bu maktab 1926 - 1952 yillar orasida faoliyat ko'rsatgan .
Uning vakillari qatorida chex olimlari V. Matezius , B. Trnka , B. Gavranek , Y. Vyaxek , Ya. Mukarjovskiy ,
V. Skalichka , Y. Korjinek , rus olim-lari N.S. Trubeskoy , R.O. Yakobson , S.O. Karsevskiy va boshqalar bo'lgan.
Mazkur maktab vakillarining asosiy nazariy qarashlari " Praga tilshunoslik to'garagi tezislari " da ( 1929 y. ) ,
shuningdek qator maqolalarda o'z ifodasini topgan . Bu nazariyaning asosini tilga funksional sistema sifatida qarash
g'oyasi tashkil etadi . Maktabning strukturaviy-funksional konsepsiyasi tilning tovush jihatlarini tadqiq etishga
bag'ishlangan ishlarda ko'proq ko'zga tashlanadi . Bu konsepsiyaga ko'ra fonologiyada til tovushlarining akustik
obrazlariga , ularning sistema ichidagi aloqa-munosabat-lariga , demak , funksional sistema elementi sifatidagi
tavsifiga alohida e'tibor qaratilishi kerak . Shundan kelib chiqib , fonologiyaning vazifa doirasi quyidagicha
belgilanadi :
1. Eng oddiy va ahamiyatli akustik-artikulyasion obrazlarni ( fonemalarni ) , ular o'rtasidagi aloqa-
munosabatlarni aniqlash orqali muayyan tilning strukturaviy sxemasini belgilash . Bunda , xususan , fonologik
korrelyasiyalarga alohida e'tibor berish talab qilinadi . 
2. Muayyan tildagi fonemalarning birikish imkoniyatlarini , shuningdek fonema variatsiyalarining guruhlanishi
va tarqalish darajasini aniqlash . 

---

3. Muayyan tildagi fonemalarning qo'llanish darajasini , ularning funksional jihatlarini o'rganish .
18-§ . Praga funsional tilshunosligi maktabida morfono-logiya masalalariga ham alohida o'rin berilgan . Bu
nazariyaga ko'ra slavyan tillarida morfonema birinchi darajali ahamiyata egadir . U ( morfonema ) bir morfema
tarkibida o'zaro almashinib keladigan ikki yoki undan ortiq fonema obrazidir . Bunday almashinuv morfologik
struktura xususiyatidan kelib chiqadi . Masalan , rus tilidagi k G` ch morfonemasi ruka , ruchnoy so'zlaridagi k va
ch fonemalari kompleksidan tarkib topadi .
Praga tilshunoslik maktabi tavsiyasiga ko'ra bir tilda mavjud bo'lgan barcha morfonemalar hamda ularning
morfema tarkibidagi o'rinlari sinxron planda aniqlab chiqilishi kerak . Bu ishni barcha slavyan tillari miqyosida
amalga oshirish slavyanshunos-likdagi eng muhim masalalar qatorida qaralishi lozim .