2-ma’ruza. Fonetikа vа fonologiyagа oid g‘oyalаr. Rus vа chet el fonologik mаktаblаri

Moskva fonologiya maktabining
ilk namoyandalaridan biri Nikolay Feofanovich Yakovlev ( 1892 - 1974 ) edi :
20 - yillarda sobiq Ittifoqdagi ko'pchilik xalqlarda alifbo tuzish ishlari avj oladi , bu ishga o'sha davrning yetakchi 
tilshunoslari jalb etiladi . N.F. Yakovlev ham ana shulardan biri edi. U 1928 yilda " Alfavit tuzilishining matematik 
formulasi " ( " Matematicheskaya formula postroyeniya alfavita " ) nomli maqolasini yozadi. Bu maqolada muallif "... 
fonemalarning so'zlovchilar tomonidan idrok qilinishi shunga asoslanadiki, bu tovushlar ijtimoiy hodisa bo'lgan tilda, 
xususan, uning grammatik sistemasida alohida grammatik vazifalarni bajaradi " , - degan edi . Fonemaning morfologik 
aspektda ta'riflanishi N.F. Yakovlevning " Kabardin - cherkes adabiy tilining grammatikasi " asarida ham uchraydi : "... 
fonema ijtimoiy nuqtai nazardan , binobarin , grammatik jihatdan ajratilgan tovushdir " , - deydi u o'z asarida .
N.F. Yakovlev ta'limotida quyidagi ikki holat alohida ko'zga tashlanadi: 1) fonemalarning so'z ma'nolarini farqlash 
funksiyasi borligi , ularda tilning ma'noli elementlarini farqlash uchun yordam beradigan tovush xususiyatlari mavjudligi 
tan olinadi ; 2) fonemalarning ijtimoiy tabiati , ijtimoiy ahamiyatga molik tovushlar ekanligi ta'kidlanadi .
N.F. Yakovlev alifbolarni tuzish ishida fonologik tadqiqot-larning amaliy ahamiyati borligini ham aytib o'tgan edi : " 
Fonemalarning mavjudligini tan olish alfavitdagi harflar miqdorining cheklanishini yoxud fonetik transkripsiyadagi belgilar 
miqdorining ko'p bo'lishini ilmiy asoslashga xizmat qiladi " , - degan edi u .
N.F. Yakovlevning fonema variantlari haqidagi fikrlari ham e'tiborga loyiq . U fonema variantlarini ( demak , tovush 
ottenkala-rini ) ikki tipga bo'ladi : birinchi tip variantlari , uningcha , ma'no farqlash vazifasini bajaradi : rus tilidagi 
qattiq ~ yumshoq-lik , kavkaz tillaridagi faol va nofaol lablanish belgilari shu tipga kiritiladi ; ikkinchi tip variantlari esa , 
fonemalarning bir - biri bilan birikishi natijasida yuzaga keladi , bunda fonemalarning kombinator ottenkalari paydo bo'ladi 
.