2 к –от сиртқи Ш. Э. Эрназаров Ўзбекистон тарихи маъруза матни кириш

Темир даврига ўтишда Ўрта Осиёнинг ривожланиши. Темирдан буюм ясаш сермашаққат бўлган, чунки темир мисдан кўра анча юқори ҳароратда (1500⁰С) эрийди, аммо темир мис ва бронзага нисбатан қаттиқроқ эди. Темирдан биринчи бўлиб мил. ав. XIV- XIII асрларда Кичик Осиёдаги хетлар, сўнг Месопотамия, Эрон, Кавказорти халқлари фойдалана бошлаган. Темир буюмларнинг тарқалиши секинлик билан борган. Соф темир камёб металл бўлгани учун ундан дастлаб зеб-зийнат буюмлари ясалган. Темирдан ясалган буюмлар Миср фиръавни Тутанхамон мақбарасидан ва Кавказдаги Майкоп қўрғонидан топилган.
Меҳнат қуроллари темирдан ясалиши энг аввало, деҳқончилик ривожига таъсир қилди. Темир омоч ва болталар пайдо бўлди. Бу меҳнат қуроллари катта майдонларда деҳқончиликнинг ривожлантиришга имкон яратиб берди. Ўрта Осиёдан ҳам мил. авв. IX-VIII асрларда темирдан ясалган илк меҳнат қуроллари топилган. Темир қуроллар кенг тарқалиши меҳнат унумдорлигини оширди ва ишлаб чиқаришнинг янада ривожланишига замин яратди.
Қабила-уруғ оқсоқолларининг таъсири тобора кучая борган. Доимий ҳарбий тўқнашувлар шароитида қабилалар иттифоқлари пайдо бўлди. Бу иттифоқларга ҳарбий сардорлардан сайланган кишилар раҳбарлик қилган. Жамият ҳарбий демократия тамойиллари асосида яшай бошлади. Ҳарбий демократия - илк давлатчиликка ўтиш даврида қабилалар иттифоқларига сайлаб қўйилган ҳарбий сардорлар бошчилик қилган бошқарув шакли.
Ўрта Осиё аҳолиси темир асри бошларида 4 гуруҳга бўлинди: коҳинлар, жангчилар, деҳқонлар, ҳунармандлар. Ўрта Осиёда жамияти асосини ташкил этган «нмана» - катта патриархал оиласи ҳақида «Авесто»дан биламиз. Бир нечта “нмана”лар уруғ жамоаси -»вис»ни ташкил этган. Ҳудудий қўшничилик жамоаси “варзана” деб номланган. Бундай жамоалар қабила - “занту”га бирлашган. Ўз ҳудудини ҳимоя қилиш учун бир қанча қабилалар иттифоққа - «дахью»га уюшган. Ўрта ОсиёдаТемир асрига ўтиш даврида жамиятнинг тузилиши шундай бўлган. Ижтимоий тизим тараққиёти: ибтидоий тўда - уруғ - қабила - қабилалар иттифоқи шаклида бўлган.


Таянч сўзлар: Одам эволюцияси: питекантроп, синантроп, неандертал, кроманён. Палеолит: Тешиктош, Селунгур, Капова ғори. Илк палеолит: чоппер, ўзлаштирувчи хўжалик. Ўрта палеолит: неандертал, тотемизм, анимизм, фетишизм. Сўнгги палеолит: кроманён, сунъий олов; уруғ жамоа, матриархат, патриархат. Мезолит: ўқ-ёй. Неолит: ишлаб чиқарувчи хўжалик; микролит. Энеолит: мис қуроллар; суғорма деҳқончилик (сунъий суғориш); кўп хонали уйлар. Бронза: Замонбобо, Сополлитепа, Жарқўтон. Темир асри. Авесто, Геродот, Страбон, Квинт Курсий Руф, Арриан.