2. Janubiy Amerika materigining iqlimi

2.Janubiy Amerika materigining iqlimi.

Iqlimi Janubiy Amerikaning ayrim iqlim xususiyatlari Afrikaning iqlim
xususiyatlariga o‘xshab ketadi. Bunga sabab har ikkala materik ekvatorning ikki
tomonida joylashgan. Biroq Janubiy Amerikaning asosiy qismi ekvatordan
janubda, kamroq qismi esa shimolda joylashgan. Afrikaning
hududi esa ekvatorning har ikkala tomonida simmetrik joylashgan.
Materiknng kengaygan katta qismi ekvatorial va tropik kengliklarga
toraygan janubiy qismi subtropik va mo‘’tadil kengliklarga qaraydi. Janubiy tropik
chiziq materikning Rio-de-Janeyro shahrining janubrog‘idan o‘tadi.
Janubiy Amerikaning asosiy qismi Afrikaga o‘xshash juda katta mikdorda
quyosh radiatsiyasini qabul qiladi. Bu yerda quyoshdan keladigan umumiy
radiatsiya miqdori har 1 sm2 maydonda 140-160 kilo kaloriyami tashkil etadi.
Materikning janubiy qismida, 40° j.k. dan janubroqda bu ko‘rsatkichlar har 1 sm2
maydonda 120-80 kilo kaloriyagacha kamayadi. Bu jihatdan har ikkala
materikning bir xil kengliklardagi iqlim sharoiti bir-biriga o‘xshashroq. Lekin
Janubiy Amerika bilan Afrika iqlimi o‘rtasida o‘xshashliklardan tashqari keskin
farqlar ham bor.

Janubiy Amerikaning katta qismi ekvator atrofida joylashgan bo‘lishiga

qaramasdan bu yerda Afrikadagiga o‘xshash jazirama issiq, bo‘lmaydi va juda
keng maydonlarni egallab yotgan arid iqlimli cho‘l landshaftlari ham yo‘q.
Janubiy Amerika iqlimini shakllanishida Atlantika va Tinch okeanlarining
roli katta. Ammo materikning g‘arbiy qismi bilan sharqiy qismini iqlimini hosil
bo‘lishida okeanlardan keladigan havo massalarining ta’sir doirasi yer yuzasining
orografik tuzilishiga kura-ma’lum darajada cheklangan.

Atlantika okeanidan keladigan havo massalari materik ichkarisiga-kirib

borib, And tog‘ tizimini sharqiy yon bag‘rigacha ta’sir etadi. Janubiy Amerikaning
g‘arbiy chekka kismida And tog‘ tizimi butun matermk bo‘ylab cho‘zilib, to‘siq
vazifasini bajarganligi sababli Tinch okeanidan keladigan havo massalarining ta’sir
darajasi Atlantika okeanidan keladigan havo massalarining ta’sir doirasiga nisbatan
g‘arbiy tor polosa bilan chegaralanadi. G‘arbiy sohilni faqat iqlimini emas, balki
xilma-xil tabiat komplekslarini shakllanishida Peru sovuq oqimining roli katta.
Jumladan okean sohiliga yaqin joylashgan Atakama cho‘l landshaftlarining
vujudga kelishi Peru sovuq oqimi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bevosita uning
hosilasi hisoblanadi.

Janubiy Amerikaning asosiy iqlim xususiyatlarini materik ustida shakllanib,

yil davomida hukmronlik qiladigan ekvatorial havo massalari belgilaydi.
Ekvatorial havo massalari o‘zining sernamligi va doimyn iliqligi bilan mo‘’tadil
kenglik havo massalaridan farq qiladi. Shuning uchun ekvatorial va subekvatorial
qengliklarda havoning harorati yil davomida deyarli o‘zgarmaydi. Ekvatorial havo
massalari bir yarim shardan ikkinchi yarim sharga shimoliy va janubiy ekvatorial
passatlar yordamida almashinib, atmosfera yog‘inlarini tez-tez takrorlanib turishiga
imkoniyat yaratadi.

Materik iqlimining shakllanishida okeanlar ustida hosil bo‘lgan tropik havo

massalari ham ishtirok etadi. Okeanlar ustidagi tropik antitsiklonlardan hosil
bo‘lgan tropik havo massalari materikka passat shamollari yordamida olib kelinadi.
Bu havo massalari o‘zining xususiyatlariga ko‘ra ekvatorial havo massalariga
ancha o‘xshash. Materikning tropik kengliklarida dengiz havo massalarining
transformatsiyalanish natijasida kontinental havo massasi shakllanadi. U nisbatan
quruk va haroratining o‘zgarishi fasllarga qarab sezilib turadi. Materikning eng
janubiy qismini iqlimiga mo‘’tadil kenglik havo massalari ta’sir etadi.

Janubiy Amerikaning geografik joylashishi uning hududida fakat

subekvatorial iqlim mintaqasining ikki marta ekvatordan ham shimolda ham
janubda takrorlanishiga imkon beradi. Boshqa iqlim mintaqalari esa ekvatordan
faqat janubga tomon almashinib boradi. Materikning g‘arbiy qismidagi And tog‘
tizimi uchun balandlik iqlim mintaqalari harakterli.

Materik yer yuzasining tuzilishi atmosfera sirkulyatsiyasiga hamda harorat

va yog‘inlarning notekis taqsimlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.

Masalan, eng ko‘p yog‘ingarchilik g‘arbiy Amazoniyada, Janubiy Chilida va

shimoli-g‘arbiy And tog‘larining g‘arbiy qismida bo‘ladi bu yerlarda yillik yog‘in
miqdori 5000-6000 mm ga yetadi. Hatto shimoli-g‘arbiy And tog‘larining g‘arbiy
qismidagi pasttekisliklarda 7000 mm gacha, Qirg‘oq Kordilerasining g‘arbiy yon
bag‘rida 10000 mm gacha yomg‘ir yog‘adi. Bu regionda yil davomida
yogingarchilik bo‘lmaydigan kunlar sanoqli. Gviana va Braziliya yassi
tog‘liklarining sharqiy yon bag‘rlarida ham yog‘in juda ko‘p yog‘adi va uning
o‘rtacha yillik miqdori 2000-3000 mm ni tashkil etadi, Patagoniya bilan And
tog‘lari o‘rtasidagi zinapoyasimon platolar kontinental tropik havo massalari
ta’sirida bo‘lganligi sababli qurg‘oqchil va bu yerga tushadigan yog‘in mikdori
150-250 mm dan oshmaydi. Tinch okeanning And tog‘lariga tutashgan sohilida,
Chilining shimoliy-qismidagi Atakama cho‘lida bir necha yillab muttasil yog‘in
yog‘maydi.

Janubiy Amerikaning katta qismida haroratning yuqori bo‘lishi namlikning

yetarli darajada bo‘lishi o‘simliklarning yil bo‘yi vegetatsiyasini davom etishiga
qulay sharoit yaratib beradi Materikda barcha madaniy tropik o‘simliklarni
yetishtirish va har yili bir necha marta hosil olish uchun qulay sharoit mavjud.

Janubiy Amerika ekvatorning har ikkala tomonida joylashgan, biroquning
asosiy qismi janubiy yarim shardadir. Materikning eng keng qismi tropiklar
orasida joylashgan bo‘lib, subtropik va o‘rtacha kengliklarda eng kambar hamda
qirg‘oqlari o‘yilib ketgan qismi joylashgan Janubiy Amerikaning geografik
jihatdan 12° sh k. bilan 56° j. k. da joylashgapligi bu territoriyaga yuqori
darajada quyosh radiatsiyasining tushishi uchun qulaydir. Materikning katta
qismida yillikyalpi radiatsiya miqdori 120- 160 kkal sm2 ga teng, chekka
janubidagina bu miqdor 80 kkalsm gacha kamayadi. Er yueasining radiatsiya balansi
miqdori qishda 45° j. k. dan janubda, ya’ni materikning juda kichik qismidagina
manfiydir.

Janubiy Amerikada, SHimoliy Amerikadagi kabi, iqlim hosil qiluvchi muhim
omil uning orografiyasidir. Atlantika okeanidan keluvchi havo oqimlari g‘arbga
to And tog‘larining etaklarigacha erkin kirib kela oladi. G‘arbda va qisman
shimolda And tog‘lari to‘sig‘i Tinch okean bilan Karib dengizidan kirib keladigan
havo oqimlari harakatiga to‘sqinlik qiladi.

Atlantika va Tinch okeanlarining materik qirg‘og‘i yaqinidagi oqimlari ta’siri
ham kattadir. Jakubiy Passat oqimining Gviana va Braziliya tarmoqlari
Atlantika okeanida Janubiy Amerika qirg‘oqlari yaqinida +3°S atrofida qishki
musbat anomaliya hosil qiladi. Tinch okeandagi deyarli ekvatorgacha etib
boruvchiPeru salqin oqimi esa Antarktikadan shimolga sovuq suvlarni surib
kelib, ekvatorial zonada shu kenglikdagiga qaraganda temperaturani 4°S ga
pasaytiradi.