2. ivасрнинг 70-йилларида Хионийлар давлатининг ташкил топиши

22. Ғазнавийлар давлатининг ташкил топиши
Собиқ совет даври тарихшунослигида Ғазнавийлар, хусусан мазкур
давлатнинг энг ѐрқин намоѐндаси Маҳмуд Ғазнавий тўғрисида умумий ҳамда
бир ѐқлама салбий қараш устунлик қилган. Дарслик ва адабиѐтларда Маҳмуд
Ғазнавийни асосан «талончи», «зўравон ҳукмдор» деб кўрсатиш одат тусига
кириб қолган. Мавзунинг манбашунослигига тўхталганда Маҳмуд Ғазнавий,
Ғазнавийлар тарихи аксарият Абулфазл Байҳақийнинг «Тарихи Маъсудий»
асаридагина ўз аксини кўпроқ топганлигини таъкидлаш жоиз. Шу билан
биргаликда Низомулмулкнинг «Сиѐсатнома», Низомий Арузий
Самарқандийнинг «Чаҳор мақола», Ибн ал-Асирнинг «Ал-Комил фит-тарих»
ва бошқаларда Маҳмуд Ғазнавий ва у барпо этган давлат хусусида тегишли
маълумотлар учрайди.
Маҳмуднинг отаси Сабуқтегин асли Сирдарѐ бўйларида яшаган
барсхон туркий қабиласига мансуб бўлиб, ѐшлигида асир олиниб, сўнгра қул
қилиб сотилган эди. Сомонийлар туркий гвардияси бошлиғи Алптегин уни
ўз қарамоғига олган. Сомонийлар давлатининг туркий аскарлар қўшинида
хизмат қилган Сабуқтегин 977 йилдан бошлаб Ғазна ва унинг атрофларини
Сомонийлар ноиби сифатида бошқаради. Бу вақтга келиб Сомонийлар
сулоласи инқирозга юз тутган бўлиб, Сабуқтегин расман ноиб бўлса-да,
ўзини мустақил ҳокимлардек тутарди. Шижоаткор саркарда Сабуқтегинайнан Сомонийлар амири Нуҳ II (976-997 й.) душманларига қарши курашда
ѐрдам бериб, «Носириддин ад-давла» (Давлат ва дин ҳимоячиси) ўғли
Маҳмуд эса «Сайф ад-Давла» (Давлат шамшири) деган шарафли номларга
сазовор бўлишади.
Сабуқтегиннинг таъсири мамлакат ичра тез орада шу қадар кучайиб
кетдики, унинг қаршисида Нуҳ II тахтда расман ўтирган аслида заиф
ҳукмдорга айланиб қолди. Сомоний ҳукмдори Мансур II (997-999) ва
Маҳмуд Ғазнавий ўртасида нисбатан яқин муносабатлар ўрнатилган эди.
Отасининг ўлимидан сўнг Маҳмуд акаси Исмоилни тахтдан тушириб, ўзи
ҳукмдорлик даражасини эгаллади (998-1030).
999 йил Мансурни ўлимидан сўнг Бухоро тахтига укаси Абдулмалик II
эгалик қилди. Бундан ғазабланган Маҳмуд Хуросонга қўшин тортади ва уни
буткул Сомонийлар давлатидан ажратиб олди. Орадан кўп ўтмай
Сомонийлар давлати Қорахонийлар сулоласи қўлига ўтиб, охирги амир ҳам
зиндонбанд қилинади. Шундай воқеаларга бой 999 йили Бағдод халифаси ал-Қодирбиллоҳ Маҳмуд Ғазнавийга «Яминуд-давла ва аминул-милла»
(Мусулмон давлатининг ўнг қўли ва миллатнинг омонлиги) деган
фахрий унвон ва Хуросон ҳокимлигига ѐрлиқ, байроқ ва ноғора юборади. Ўз
навбатида, Маҳмуд Ғазнавий ҳам Аббосийлар халифасини расман тан олиб,
уни пайғамбар авлоди сифатида қадрлайди. Бу эса Маҳмуд Ғазнавий
давлатининг тўлиқ мустақиллигидан дарак берар эди