2. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining ta'rifi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy tamoyillari

2. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining ta'rifi.
Yuqoridagi fikr va 
mulohazalaridan kelib chiqqan holda, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ta'rifini, 
taxminan, shunday berish mumkin: Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya mustaqil fan 
sifatida 
turli mamlakat va rayonlarda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish va 
joylanish xususiyatlarinj hamda inson hayot-faoliyati va yashash tarzining hududiy 
jihatlarini o'rganadi
. Qisqacha qilib esa ijtimoiy geografiyani jamiyat hayoti va 
faoliyatini hududiy tashkil etish to'g'risidagi fan, deb ta'riflash to‟g‟ri bo'ladi. 
Shubhasiz, keltirilgan ta'rif ham mutlaq aniqlikka da'vogar emas. Ammo shu bilan 
birga aminmizki, u iqtisodiy va ijtimoiy jabhalarni qamroviga olgan holda, fanning 
tub mohiyatini o'zida aks ettiradi va uni to'la ifodalab beradi. 
Berilgan ta'rifning ega va kesimi, aniqlovchisi va to'ldiruvchisi, ya'ni birinchi va 
ikkinchi darajali bo'laklari mavjud. Chunonchi, agar ushbu ta'rifdan gapning egasi - 
«turli mamlakat yoki rayon», «hudud» tushunchalari olib tashlansa, u holda 
geografiyaga o'rin qolmaydi. Demak, aynan ana shu iboralar ushbu ta'rifning 
geografiyaga taalluqligidan dalolat beradi. 

---

Ayni shunday «xususiyat» (kesim) so'zi ham geografiya uchun o'ta muhimdir. 
Chunki fanning asosiy va pirovard maqsadi ishlab chiqarish kuchlarining joylashuvi, 
inson hayoti tarzining turli rayonlaridagi o'ziga xos va betakror xususiyatini ochib 
berishdan iboratdir (tarixda ham xuddi shundayjamiyat taraqqiyotidagi turli davrlar 
xususiyati aniqlanmasa, ushbu fan o'z mohiyatini yo'qotadi). Zero, hamma joyda bor 
narsa geografiyada mutlaqo bo'lmasligi kerak. Agar hamma joy bir rangda tekis, bir 
xil darajada bo'lganda edi, geografiyaning ham, qolaversa, jamiyat rivojlanishining 
ham o'zi bo'lmas edi. 
Bizning ta'rifimiz kengayib ketmasligi, mumkin qadar qisqaroq bo'lishi uchun unga 
majmualar yoki komplekslar (tizimlar) g'oyasi kiritilmadi. Aslida esa iqtisodiy va 
ijtimoiy geografiya o'zi o'rganayotgan voqelikni muayyan hududda va faqat alohida-
alohida emas, balki o'zaro aloqadorlikda, ya'ni ma'lum bir hududiy tizimlar doirasida 
ko'radi. 
Shu bois, yuqorida berilgan ta'rifni yanada mukammallashtirilsa bo'ladi, ya'ni: 
«iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ishlab chiqarish kuchlarini turli mamlakat yoki 
rayonlarda rivojlanish va joylanish xususiyatlarini hamda inson hayot faoliyati va 
yashash tarzini hududiy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar yoki majmualar doirasida 
o'rganadi», deb ifodalash mumkin. 
Albatta, har qanday fanning predmeti, ta'rifi uning asosiy tamoyillarini o'zida aks 
ettirishi shart. Chunki o'zining metodologiyasi va metodi, tadqiqot predmeti va 
prinsiplariga ega bo'lmagan fan mustaqil fan hisoblana olmaydi. 
Demak, geografiya va, shu jumladan, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining bosh 
tamoyillari nimalardan iborat? Fikrimizcha, bu yerda turli darajadagi asoslar mavjud, 
ularning ayrimlari faqat shu fanga tegishli bo'lsa, qolganlari umumilmiy, falsafiy 
ahamiyatga ega.