2 I. bap. Biyday jetilistiriwde jabayi otlarǵa qarsı gúres

I.bap. Biyday jetilistiriwde jabayi otlarǵa qarsı gúres
1.1 Biydaydıń ulıwma tariypi.
Biyday insaniyat ushın engmuhim azıq-túlik egini esaplanadı hám jer sharı xalqınıń tiykarǵı bólegi (70%) biyday unidan tayarlanǵan ónimlerdi tutınıw etedi. Biydaydan tayarlanǵan azıq-túlik ónimleri mazalı, to'yimli, jaqsı as sińiriw boladı. Biyday donidan un, odan túrme-túr azıq-túlik ónimleri: nan, shıyrın kulcha, makaron, jarma, pechenye, balalar awqatı, konditer ónimleri, spirt hám basqalar alınadı. Biyday onı hyech qashan hesh kimdi ko'ngliga urmaydi, insan ózine kerekli kúsh hám quwattı nondan aladı, organizm ushın zárúr vitaminlar v, v2, RR hám kalsiy, temir hám fosfor da nonda boladı. Biyday donidan kraxmal, dekstrin, kepek alınadı, sabanları, qawızları sharba buyımlar ushın azıq retinde paydalanıladı. 100 kg doni 117; 100 kg sabanları 30 azıq birligi saqlaydı. Sabanlarınan turpayı ǵawısh, senaj tayarlanadı, Bunnan tısqarı sabanlarınan sapalı qaǵazlar, sebet hám shlyapalar tayarlawda, qurılısda isletiledi. Biyday donida 11-20% belok 65-75% kraxmal, 2% may hám sonsha muǵdarda taxtalıq hám kúl boladı. Biyday quramındaǵı eń zárúrli kórsetkish belok hám kleykovina bolıp tabıladı. Biyday doni quramındaǵı belok muǵdarına qaray paydalanıladı, belok muǵdarı oǵada kem bolsa 11 - 13% sharba buyımlarına azıq, 14-15% nan, 17-18% makaron tayarlanadı. Belok hám kleykovina dárejesine qaray Biydaylar ko'pli, qımbatlı hám qattı biydaylarǵa bólinedi. Jumsaq biydaylar onıń kúshine qaray kúshli, ortasha hám kúshsizge bólinedi. Kúshli biydaylar kleykovina dárejesine qaray ortasha hám kúshsizge bólinedi. Quramında 14% ten yoqori belok, kleykovina sanı 28 den yoqori bolǵan, artıqmash sapalı nan beriw qábiletine iye (hamirining eliriwi, ko'pchishi hám gewekligi), kerek bolsa kúshsiz biyday uniga qosılıp onıń sapasın jaqsılaytuǵın biydaylarǵa kúshli biydaylar dep ataladı.
Orta biydaylarǵa quramında belok muǵdarı 11, 0-13, 9%, kleykovina 25-27% bolǵan biydaylar kiredi. Olardıń nan pısıw dárejesi tómen bolıp ekinshi túr esaplanadı, qamırı jaqsı kóterilmaydi.
Kúshsiz biydaylar dep, quramında belok muǵdarı 11% ten, kleykovinasi 25% ten kem bolǵan úshinshi túr biydaylarǵa aytıladı. Kúshsiz biydaydan alınǵan unlardan ta'mi tómen, hamiri jaqsı kóterilmagan nan hám basqa ónimler tayarlanadı.
Qımbatlı biydaylar dep, texnologiyalıq processleri hám donining ximiyalıq quramı tárepinen kúshli biydaylarǵa jaqın sortlarǵa aytıladı. Biraq bul biydaylardan unni jaqsılaytuǵın retinde paydalanıp bolmaydı.
Biydaydıń (triticum) 22 túri ámeldegi bolıp (2-Súwret), sonnan bizde da, shet mámleketlerde de tiykarınan eki túri: jumsaq hám qattı biyday keń tarqalǵan Qattı biyday da jumsaq biydaydan keyin ekinshi orındı eg'allaydi. Doni iri oqrangda, jıltır, quramında belok muǵdarı 18-20% ge shekem bolıwı múmkin. Qattı biyday doni kúshli biydaylar túrine kiredi. Odan balalar awqatı, makaron, pechenye tayarlawda hám basqa unlardı yax­shilovchi retinde paydalanıladı. Qattı biyday tiykarınan báhárgi. qiltikli, masaqshaları masaqta tıǵız jaylasqan boladı. Óndiriste eqiladigan taǵı bir tur biyday turg'idum biydayı, ayırım belgileri boyınsha qattı biydayǵa jaqın turadı. Zakavkazye respublikaları hám oraylıq Aziyada biydaydıń jergilikli sortları arasında ushraydı. Suwǵarılatuǵın jerlerde ósetuǵın bul biyday ıssı ıqlımǵa jaqsı iykemlesedi. Onıń shoxlangan masaqtı formaları bolıp, olar bir payıtlar ilimpazlar itibarın ózine qosqan. Bugo'ngi kúnde turg'idum túrinen jaratılǵan túrler Egipet Arab Respublikasında, Irakda kóplegen egilip atır. Burınları onı yemon nonining sapası tómen deyilardi, seleksiya jumısların tuwrı jolǵa qoyılıwı jańa túrlerdi payda etedi. Qattı biydayǵa uqsas urıw alındı. Doni aq, noni da appaq bılqıldaq.
Mine sonday temperaturanıń keskin almasinuvi álbette kletkalardı háreketke keltiredi hám aqıbette olardıń mo'zlashiga hám suwıqtan nobud bolıwına alıp keledi. Keyingi jıllar Krasnodardagi P. I. Luk'yanenko atlı institutda zúráátli hám suwıqqa shıdamlı túrler jaratıldı olar qar tagida 30°C suwıqqa da chidaydi.

Gúzgı biydaydıń náwbettegi fazası naychalash (nayga) tartıw ) báhárgi ósiw baslanǵanına 15-20 kún bolǵanda baslanadı. Masaqdash fazası bolsa naycha tartıw fazasınan 25-30 kún ótkennen baslanadı, gúllew hám masaq tartıw fazaları bir-birine júdá jaqın múddetke ótedi, gúllew 7-10 kúnde tawsıladı. Biyday ózinden shańlanadı. Donning qáliplesiwi, tolıwıwı hám pısıwı ushın taǵı 25-30 kún kerek Biraq hawa temperaturası yoqori bolǵanı ushın bul múddet jáne de tezleniwi múmkin. Ádetde, hawa salqın, seryog'in bolsa gúzgı biydaydıń o'suv dáwiri cho'ziladi. Gúzgı biyday sortları ushın egilgennen pishguncha paydalı temperatura jıyındısı 1700- 2100°C bolıwı kerek O'suv dáwiri ortasha 240 -260 kún. Gúzgı biyday ıssıqa hám qurǵaqlıqqa shıdamlı. Topıraqtaǵı namni júdá tejab isletedi, o'suv dáwirdiń bası hám aqırında namga qatal emes. Biyday o'suv dáwirinde namni báhárgi o'suv dáwirinen masaqlaguncha bolǵanda kóp talap etedi, lekin 70% ızǵarlıqtı sol waqıtta ózlestiredi. Mine sol waqıtta ızǵar menen támiyinlanmaslik hasıldarlıqtıń azayıwına alıp keledi. Gúllew hám pısıw fazasında jámi zárúr bolǵan namning 20% ini tutınıw etedi. Gúzgı biyday topıraqtıń 50-60 sm tereńligine shekem namni jetkilikli bolıwın talap etedi. Ayırım túbirleri topraqlarda 1, 2-1, 5 m tereńlikkacha barıp tómengi qatlam daǵı ızǵarlardı da ózlestira aladı. Gúzgı biyday urıwlıqqa qatal uzınkun ósimlik jer sharınıń kóplegen mámleketlerinde ızǵar jetkilikli bolsa quyash nurı jetiwmeydi, sol sebepli belokı kem boladı. Yoqori ónim alıw ushın álbette gúzgı biydaylardı ónimli topraqlarǵa egiw kerek. Strukturasız jeńil, qumoq, kebirlengen hám salmaqli topraqlarda jaqsı ónim bermeydi. Organikalıq moldalarga bay, shirindi muǵdarı 1-5% ten yoqori azıq elementlarǵa bay topraqlarda yoqori ónim beredi. Ózbekstannıń júdá kóp topıraǵı kebirlengen, tiykarınan gúzgı biyday shor topraqlarda jaqsı ónim bermeydi. Biyday eqiladigan maydanlarda gumus muǵdarı 2-2, 5% ten kem bolmawi kerek, biziń sharayatta azıq elementlar kamligini tek ǵana mineral hám organikalıq elementlar esabına oraw múmkin. Sizot suwi jaqın maydanlarda da gúzgı biyday yoqori ónim bermeydi. Jer sharınıń kóplegen mámleketlerinde Biydaydan yoqori ónim alınadı. Buǵan sebep tiykarınan biyday ushın eń jaqsı ónimli jerler ajratıladı. Ózbekstanda eli biyday ushın eń jaqsı ónimli jerler ajratilmaydi. Dema, hasıldarlıq da soǵan muwapıq boladı. Gúzgı biyday yoqori agrotexnikalıqada álbette yoqori ónim beredi. Topıraqqa mineral, organikalıq tóginler salınǵanda, álbette ósimlik ózlestira alatuǵın jaǵdayda bolıwı kerek Mısalı, topıraq qurǵaqlay bolsa, salınǵan organikalıq tógin de, mineral tógin de ósimlik ushın paydasız bolıp tabıladı. O'suv dáwirinde 2-3 ret tezek sherbeti menen jetkiliklishe namiqtirib suwǵarıw zárúr. Biyday ushın zárúr bolǵan makro tóginlerden tısqarı mikro tóginlerdi de beriw zárúr, áne sondaǵana yoqori qosil alınadı. Makroo'g'itlardan azot eń tiykarǵı tógin bolıp, vegetativ organlardıń ósiwinde, generativ organlar ximiyalıq quramınıń qáliplesiwinde hám de urıwniug yetilishida tiykarǵı orın eg'allaydi. Azot etarli bolmasa belok muǵdarı azayıp baradı. Biraq azotli tóginlerdi júdá kóp beriw de o'suv dáwirdiń sozılıp ketiwine, biyday poyalarining ósip jaqsı masaqlamaslikka alıp keledi. Ósimlik salgina tásirden jetip qaladı, keselliklerge shıdamsız boladı. Egerde azot jetispese, onı sırtqı tárepden kuzlatib bilse boladı, japıraqlar ash jasıl bolıp japıraq kólemi kishreyedi, tómengi japıraqları tolıq sarg'ayadi, tómen bo'yli bolıp qaladı. Demaq ósimliktiń vegetativ hám generativ shólkemleriniń rawajlanıwına unamsız tásir etedi hám óz gezeginde hasıldarlıq azayıp baradı. Hátte alınǵan dondan tayarlanǵan nanlardıń texnologiyalıq sapası mámleket standartı talaplarına juwap bermeydi. G. S Posipanov (1997 jıl ) maǵlıwmatlarına kóre, gúzgı biyday azotli tógindi una baslaǵanınan urıwdıń tolıwısh dáwirige shekem ózlestiredi. Toplaw fazasında gúzgı biyday ózi ózlestiretuǵın tógindiń 20 -25% ini ózlestirse, naycha tartıw hám masaqlanıw fazasında 50-55%, gúllew hám mum pısıw fazalarında 10 -15% ten paydalanadı. Kulgan bóleginen bolsa mum pısıw fazasınıń aqırında paydalanadı. Erte báhárde óse baslaǵanda álbette masaq tartǵanǵa shekem bolǵan waqıtta azotli tógin menen jetkilikli dárejede támiyinlengen bolıwı shárt. Gúzgı biydaydıń vegetativ shólkemleri tekserip kórilgende sol zat málim boladıki jas maysalarda azot kóbirek, voyaga jatqan ósimlikte kem, yaǵnıy 1, 0-1, 3% ge shekem boladı. Azotli tógin menen jaqsı azıqdashda biydaydıń doni belok hám kleykovinaga bay boladı. Fosforli tóginlerdi, gúzgı biyday júdá erte, maysa kógerip chiqa baslaǵannan baslap ózlestiredi. Fosforli tóginler ósimlik kletkalarında element almasinuvida qatnasadı, fermentler hám organikalıq birikpelerdiń háreketi fosfor menen tezlashadi. Fosforni gúzgı biyday naycha tartıw, masaqlanıw hám gúllew fazalarında eń kóp ózlestiredi. Biyday japıraqlarında biynápshe gúli qızg'ish sızıqlar bolsa, ol fosforga mútáj ekenligin ańlatadı, álbette azıqlantırıw keraq, mabada topıraqta fosfor jetiwmes eken ósimlik azotli tóginlerdi de ózlestira almaydı. Gúzgı biyday topıraqta erimey qalǵan fosforli birikpelerdi ózlestira almaydı. Egiw menen birge egiwden aldın hám erte báhárde gullaguncha eki ret azıqdantiriladi. Kaliy, gúzgı biydayda fotosintez procesiniń barıwın, uglevod hám belok almasınıwın jaqsılaytuǵın element esaplanadı. Kaliy jetispese maysalar keselliklerge tez shalınadı, sebebi kletkada beloklardıń bólekleniwi tezlashadi. Kaliy jetiwmegen waqıtta gúzgı biyday maysalarınıń shetleri gúńgirt rangga kiredi hám japıraq ortasında gúńgirt daqlar payda boladı. Maysalar kaliyni kógerip shıqqanınan gullaguncha kóp, muǵdarda ózlestiredi, kaliyga bolǵan tiykarǵı talap naycha tartıw, gúllew fazalarında kuzlatiladi. Sonday eken, hár bir makro tógindi bir-biri menen almaslap bolmaydı, lekin olar bir-birisiz de tolıq payda bermeydi Mikroo'g'itlarni álbette gúzgı biydayǵa beriw kerek sondaǵana eń yoqori ónim alıw múmkin.