2 Боб На¢д пулсиз ¦исоб-китоблар ва нот¤ловлар муаммоси

Tayanch iboralar Bank tizimi To’lov
Tizim Xavfsiz Hisob-Kitob To’lov tizimi
To’lov tizimi elementlari Mexanizm
To’lov kafolati To’lov summasi To’lov vositasi Pul oboroti To’lov obroti
Tizim ishtirokchisi Tizimdan foydalanish Markaziy bank Tijorat banki

Nazorat savollar

1. 
   To’lov tizimi deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   To’lov tizimi kanday elementlardan tashkil topgan?
   
3. 
   Qanday to’lov vositalarini bilasiz ?
   
4. 
   To’lov oboroti deganda nimani tushunasiz?
   
5. 
   To’lov tizimining ishtirokchilari va foydalanuvchilari kimlar?
   
6. 
   O’zbekiston Respublikasi to’lov tizimini shakllanishining boskichlarini gapirib bering?
   
7. 
   Markaziy bankning to’lov tizimidagi o’rni qanday?
   

2 Bob. Naqd pulsiz hisob-kitoblar va noto’lovlar muammosi.

1§. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi.

Iqtisodiyotda yuzaga keladigan pulli munosabatlarda pul shakllaridan foydalanish xususiyatlari va to’lov usullariga ko’ra pul aylanishi naqd pulsiz aylanishga va naqd pulli aylanishga bo’linadi. Chakana savdo va aholigi pullik xizmat ko’rsatish asosan naqd pulda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, naqd pulli aylanishga kommunal xizmatlar uchun to’lovlar, ishchi-xizmatchilarga ish haqi va shunga tenglashtirilgan to’lovlarni to’lash, sug’urta tashkilotlariga badallar to’lash, uy-joy qurilishi va boshqa maqsadlar uchun aholi tomonidan olingan kreditni naqd pul ko’rinishida qaytarish bilan bog’liq to’lovlarning to’lanishi kiradi.

Iqtisodiyotda bo’ladigan pul aylanishining 80-90 foizini naqdsiz pul aylanishi tashkil etadi. Naqdsiz pul aylanishi naqd pulsiz xisob-kitob shakllari asosida olib boriladi. Naqd pulsiz hisob kitoblarning keng ishlatilishiga ko’p tarmoqli bank tizimining rivojlanishi, davlat tomonidan makroiqtisodiy jarayonlarni o’rganish va uni tartibga solish nuqtai-nazaridan davlatning qiziqishi, mulkchilik shakllarining ko’payishi va turli mulkchilik munosabatlarining kengayib borishi asos bo’ladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar deganda, turli mulkchilik shaklidagi korxona va tashkilotlarning tovar ayriboshlash, xizmat ko’rsatish va tovarsiz operatsiyalar bo’yicha bir-biriga bo’lgan talab va majburiyatlarni naqd pul ishlatmasdan pul mablag’larini bir hisobvarag’dan ikkinchi hisobvarag’ga o’tkazish orqali amalga oshirilishi tushuniladi.
Iqtisodiyotda naqd pulsiz xisob-kitoblar ma’lum tizim asosida olib boriladi. Naqd pulsiz xisob-kitoblar tizimi o’z ichiga hisob-kitoblarni tashkil qilish tamoyillari, shakllari, usullari hamda naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish oldida qo’yilgan talablarni oladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining elementlarining har birini alohida ko’rib chiqamiz.
1930-1932 yillarda o’tkazilgan kredit reformasi davrida kiritilgan va sobiq ittifoq davrida mavjud bo’lgan naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi iqtisodiyotni boshqarishning ma’muriy-
buyruqbozlik usullariga asoslangan edi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi birinchi navbatda ishlab chiqarish va realizatsiya qilish rejalarini bajarish nuqtai nazaridan mahsulot sotuvchi korxona qiziqishlariga xizmat qilar edi. Naqd pulsiz hisob- kitoblarni tashkil qilish tamoyillari korxonalarning shartnoma majburiyatlarini bajarish uchun iqtisodiy qiziqishlar va javobgarligi chegaralangan, qat’iy qilib belgilangan edi.
Bu tamoyillar quyidagicha belgilangan:

1. 
   Bank naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qiladi va ularning bajarilishi ustidan nazorat qiladi;
   
2. 
   To’lov vaqti qat’iy belgilangan_g ya’ni barcha to’lovlar tovar jo’natilgandan yoki xizmat bajarilgandan so’ngina o’tkaziladi, avans to’lovlari, tijorat kreditiga ruxsat etilmas edi;
   
3. 
   To’lovchining roziligi - to’lov o’tkazilishining asosi sifatida tan olinadi;
   
4. 
   Qaysi sohada, qaysi hollarda naqd pulsiz xisob-kitob shakllarini ishlatilishi oldindan belgilab qo’yilgan, bank u yoki bu hisob-kitob shakllarini tanlashga aralashar edi.
   

Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish tamoyillari to’lovchining to’lovga va kreditga layoqatlilik qobiliyatini hisobga olmas edi.
Hozirgi kunda naqd pulsiz hisob-kitoblarning birinchi tamoyili mulkchilik shaklidan qatiy nazar, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z mablag’larini bankdagi hisob varaqlarida saqlashlari va barcha operatsiyalarni bank orqali o’tkazishlari lozimligini bildiradi. Bozor munosabatlari sharoitida hisob-kitoblarning bank orqali o’tkazilishi bozor ishtirokchilarining iqtisodiy mustaqilligi bilan qo’shib olib borilishi kerak.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning ikkinchi tamoyili shundan iboratki, mijozlarning hisobvaraqlaridan pul mablag’larini ko’chirish_g ularning topshirig’i yoki roziligiga asosan hisobvaraqdagi mablag’lar chegarasida bajariladi.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksining ishlab chiqilishi va joriy etilishi munosabati bilan Markaziy bank tomonidan mijozlarning hisobraqamlari bo’yicha operatsiyalar o’tkazish tartibi belgilangan. Hisobvaraqlardan mablag’larni o’tkazish, hisobvaraq egasining topshirig’i asosida bajariladi, mijozlarning buyrug’isiz hisobvaraqlardagi pul mablag’lari faqat sud qaroriga binoan, qonunda belgilangan tartibda bank va mijoz o’rtasidagi shartnomaga asosan ko’chirilishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasi fuqorolik kodeksiga asosan mijozlarning hisobvaraqlarida barcha talablarni bajarishga pul mablag’lari etarli bo’lgan hollarda pul ko’chirilishi bo’yicha mijozning topshirig’i va boshqa hujjatlarning kelib tushishi tartibida hujjatlar to’lanishi lozim. Mijoz hisobvarag’ida barcha talablarni to’lashga mablag’lar etarli bo’lmagan taqdirda hujjatlarning to’lanishi O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1999 yil 22 yanvardagi «xo’jalik sub’ektlarining bankdagi» hisobvaraqlaridan pul mablag’larni ko’chirish to’g’risidagi 104-V sonli qarori bilan tasdiqlangan yo’riqnomaga asosan olib boriladi. Agar mijoz bilan bank o’rtasidagi kredit shartnomasi tuzilgan bo’lsa to’lovlar bank krediti hisobidan amalga oshirilishi mumkin.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning uchinchi tamoyili shundan iboratki, mablag’lar to’lovchining hisobvarag’idan o’chirilgandan so’ng oluchining hisobvarag’iga o’tkaziladi. Tijorat banklarining hisob cheklari bo’yicha pul o’tkazish bundan mustasno.
Hisob-kitoblar bo’yicha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar orasidagi o’zaro e’tirozlar belgilangan tartibda bank ishtirokisiz ko’rib chiqilishi hisob-kitoblarni tashkil qilishning to’rtinchi tamoyilidir. Banklar o’z vaqtida to’lanmagan xujjatlar bo’yicha penyalarni hisoblash va undirishga javobgar emas. To’lovchi yuklab jo’natilgan mahsulotlar uchun o’z vaqtida to’lanmagan summaga hisoblangan penyani to’lovchi va mahsulot etkazib beruvchi o’rtasidagi tuzilgan xo’jalik shartnomasida ko’zda tutilgan tartibda to’laydi. Agar bank bilan mijoz o’rtasidagi penya hisoblash va undirish ko’zda tutilgan bo’lsa, bu holda bank o’z vaqtida to’lanmagan hujjatlar bo’yicha penya hisoblash va mahsulot sotuvchi korxona
foydasiga undirib berishi mumkin.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borishning beshinchi tamoyili xisob-kitob shakllarini tanlash bilan bog’liq. Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi hamda tovar pul munosabatlari rivojlanishi sharoitida xo’jalik yurutuvchi sub’ektlarning faoliyati naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish xo’jalik idoralari tomonidan hisob-kitob shakllarini erkin tanlash tamoyilidan kelib chiqadi va ular xo’jalik shartnomasida mustahkamlanadi. Xo’jalik organlarining shartnomaviy munosabatlariga bank aralashmaydi. Bu tamoyil hisob-kitob ishtirokchilarining o’zaro munosabatlarining ijobiy natijalari uchun moddiy javobgarligini oshirishga, hisob-kitob va shartnomaviy munosabatlarni tashkil qilishda iqtisodiy mustaqillikni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning oltinchi tamoyili to’lovning muddatliligidir. Bu tamoyil katta amaliy ahamiyatga egadir. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar to’lovning qanday muddatda kelib tushishi to’g’risidagi axborotga ega bo’lgan holda o’z mablag’larining aylanishini ratsional tashkil qilish_g qarz mablag’lariga bo’lgan zaruratni hisoblab ko’rishi_g shu bilan birga o’z balansining likvidligini boshqarib borishi mumkin bo’ladi. Mahsulot sotuvchi va oluvchi tomonlar kelishuviga ko’ra to’lovlar muddatli, muddatdan oldin hamda muddatli kechiktirilgan bo’lishi mumkin.
Muddatli to’lovlar quyidagi hollarda amalga oshiriladi:

• 
  Tovar jo’natilmasdan yoki xizmatlar bajarilmasdan oldin, bunday to’lovlar avans to’lovlari yoki oldindan to’lov ko’rinishida amalga oshiriladi.
  
• 
  Tovar jo’natilgandan keyin, ya’ni tovarni bevosita aktsept qilish yo’li bilan.
  
• 
  Yirik summaga tuzilgan shartnomalarda ko’rsatilgan summalarni bo’lib- bo’lib to’lash yo’li bilan amalga oshiriladi.
  

Muddati uzaytirilgan to’lovlar belgilangan muddatda to’lovni amalga oshirolmay qolgan hollarda, to’lov muddatini qandaydir muddatga cho’zish_g ya’ni yangi to’lov muddatini belgilashni bildiradi. Muddati uzaytirilgan to’lovlar tomonlarning moliyaviy ahvoliga zarar etkazmagan holda shartnomaviy munosabatlar doirasida bo’lishi lozim.
Muddati kechiktirilgan to’lovlar to’lovchi korxonaning hisobvarag’idan hujjatda ko’rsatilgan summani to’lash uchun pul mablag’lari bo’lmagan holatda yuzaga keladi. Agar korxona bankdan kredit olish huquqiga ega bo’lmasa hujjat korxona hisobvarag’iga pul kelib tushgandan so’ngina belgilan tartibda to’lanadi.
Yuqorida biz korxona va tashkilotlar o’z mablag’larini bankdagi hisobvaraqlarida saqlashlari lozimligi ta’kidlagan edik. Banklarda mijozlarga bir qator hisobvaraqlar ochiladi. Bular talab qilinguncha saqlanadigan depozitlar bo’yicha hisobvaraqlar, jamg’armali depozitlar va muddatli depozitlar bo’yicha hisobvaraqlardir. Talab qilungunchaga saqlanadigan depozitlar bo’yicha hisobvaraqlar ilgarigi hisob-kitob hisobvaraqlarga tenglashtirilgan bo’lib, xo’jaliklarning barcha operatsiyalari aynan mana shu hisobvaraqlardan o’tkaziladi. Jamg’armali va muddatli depozitlar bo’yicha hisobvaraqlar xo’jaliklar tomonidan qo’shimcha daromad olish yoki pul mablag’larini asta-sekin ko’paytirib borish maqsadida ochiladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar bir necha shakllarda olib boriladi va bu shakllar
vaqt o’tishi bilan o’zgarib borishi mumkin. Hozirgi kunda respublikada naqd pulsiz hisob-kitoblar O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilagan va halqaro amaliyotda qabul qilingan shakllarda tashkil etiladi. Hisob-kitob shakllari deyilganda huquqiy me’yorlarda ko’zda tutilgan, pul mablag’larining mahsulot etkazib beruvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi korxona va tashkilotlarning hisobvarag’iga yozish usuli_g hisob-kitob hujjatining turi va hujjatlar aylanishi tartibi bilan farq qiluvchi hisob-kitob turlari tushuniladi.
Korxonalar o’zlariga qulay bo’lgan hisob-kitob shaklini erkin tanlaydilar va uni o’zaro shartnomada mustahkamlab qo’yadilar. Naqd pulsiz hisob-kitoblar hozirgi kunda quyidagi shakllar orqali amalga oshiriladi:

• 
  To’lov topshiriqnomasi;
  
• 
  To’lov talabnomasi;
  
• 
  Akkreditiv;
  
• 
  Inkasso topshiriqnomasi;
  
• 
  Hisob-kitob cheki;
  
• 
  Memorial order;
  
• 
  Plastik kartochkalar.
  

Hisob-kitob shakllarining har birini keyingi paragraflarda batafsil ko’rib chiqamiz.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar oldiga bir qator talablar qo’yiladi. Hisob- kitoblarni amalga oshirish jarayonlarida ularga amal qilish talab qilinadi. Bu talablar quyidagilar :