2 Боб На¢д пулсиз ¦исоб-китоблар ва нот¤ловлар муаммоси

Elektron to’lovlar tizimining ijobiy tomonlari

№	Asosiy ko’rsatkichlar	Elektron to’lov tizimi	Pochta-telegraf tizimi
1	To’lov muddati	Bir necha daqiqa	2 - 7 kun (ba’zan undan ko’proq)
2	Ishlovchilar soni. Toshkent shahar HKM.	7	20
3	Yillik balansning yopilishi	Joriy yilning 31 dekabr kuni	Kelasi yilning mart- aprel oylari
4	Noqonuniy o’zlashtirishdan himoya	tarmoq protokol himoyasi; parol ximoyasi; uzatiladigan fayllarning shifrlanishi; ishlovchi xodimlar malakasi.	Xodimlar malakasi
5	Arxivlashtirish	- elektron arxivlashtirish.	Papkadagi qog’oz hujjatlar ko’rinishidagi arxiv

Elektron to’lov tizimining kamchiliklari ham mavjud bo’lib, ularga kompyuter texnologiyasi va telekommunikatsiyalarni sotib olish uchun katta miqdordagi moliyaviy qo’yilmalar talab etilishi va turli texnik muammolarning kelib chiqishini keltirish mumkin.

4§. Hisob -kitob markazlarining 2003 yil 1 oktyabrgacha bo’lgan faoliyati

Hisob - kitob markazlari elektron to’lov tizimiga ulangan tijorat banklari bilan belgilangan vaqt davomida alohida tarmok orqali axborat almashish tartibida ish olib boradi. Elektron to’lov tizimi bo’yicha ish kuni boshlanishidan banklarning ichki va tashqi vakillik hisobvaraqlarining qoldiqlari va oborotlari qiymatining mosligi tahlil qilingandan so’ng banklarga tizimda ishlashga ruxsat etiladi. Fayllarni qabul qilish qayta ishlash va nazorat qilish , jo’natish avtomatik rejimda seanslar bo’yicha amalga oshiriladi.

Banklardan kelgan har bir elektron fayl bir daqiqa interval bilan qayta ishlab turiladi. Kelgan har bir fayl ichki nazoratdan o’tkaziladi Tekshiruvdan muvaffaqiyatli o’tgan fayl hisob-kitoblar markazida qayta ishlashga ruxsat etiladi. Kelib tushgan to’lov turiga qarab XKMda buxgalteriya provodkalari amalga oshiriladi. Lekin tekshiruv jarayonida biror bir yozuvida xato chiqsa ham fayl to’lig’icha bankka qaytariladi.
Vaqt o’tishi bilan banklararo hisob-kitoblarning tartibiga o’zgarishlar kiritilib, takomillashtirilib boriladi.
Masalan, 1996-2003 sentyabrgacha banklararo xisob-kitoblar barcha banklarga va ularning filiallariga Markaziy bankning Xisob-kitob markazida aloxida vakillik xisobvarag’i orqali amalga oshirilgan bqlsa, keyingi vaqtda yagona vakillik xisobvarag’i orqali tashkil etila boshlandi. Quyida 2003 yil oxirigacha banklararo hisob-kitoblarni tashkil etish tartibi bilan tanishib chiqamiz.
Hisob-kitob markazida banklararo oborotlarni o’tkazish uchun bir qator hisobvaraqlar yuritiladi. Eng ko’p ishlatiladigan hisob varaqlar hisob - kitoblar markazi balansining aktiv qismidagi 17400 va balansning passiv qismidagi joylashgan 27400 hisobvaraqlaridir. Bu ikkala hisobvaraqlar tranzit hisobvaraqlar bo’lib, 17400 hisobvarak olinadigan banklararo oborotlarni, 27400 hisobvaraq to’lanadigan banklararo oborotlarni hisobga olish uchun ishlatiladi. 17400 va 27400 hisobvaraqlar asosiy hisobvaraqlar bo’lib, ularning har biri bir nechtadan subhisob varaqlarni o’z ichiga oladi. Ular haqida quyida to’xtalib o’tamiz.
Hisob-kitoblar markazidan o’tadigan barcha to’lovlar hudud ichidagi va hududlararo to’lovlarga bo’linadi.
To’lovlarning har bir bo’limini alohida ko’rib chiqamiz

1. 
   Xudud ichidagi banklararo hisob-kitoblar hisobi
   

Bir hudud ichida banklararo hisob kitoblar - bu bir hisob kitob markazida ochilgan vakillik hisobvarag’iga ega bo’lgan banklar orasidagi hisob-kitoblardir. Hudud ichidagi banklararo hisob-kitoblarni o’tkazish uchun 27416 balans hisobvarag’i ajratilgan. 27416 hisob varag’ining nomi «Bir hisob kitoblar Markazi ichidagi o’zaro hisob kitoblar»dir. Bir hisob-kitob markazida xizmat ko’rsatadigan banklarning barcha elektron to’lov hujjatlari 27416 - balans hisob varag’ida hamda tijorat banklarining vakillik hisobvarag’ida aks ettiriladi. Tijorat banklaridan elektron hujjatlarni qabul qilib olgan hisob-kitob markazi ularni banklar bo’yicha saralaydi. Bu hujjatlarning o’zi alohida debet va kredit hujjatlariga bo’linadi. Shundan keyin debet hujjatlari bo’yicha alohida, kredit hujjatlari bo’yicha alohida buxgalteriya yozuvlari o’tkaziladi. Debet hujjatlari bo’yicha dastlab quyidagi provodka o’tkaziladi.
Debet 27416
Kredit 21302 TB «A»
Bir vaqtning o’zida quyidagi javob provodkassi o’tkazialadi. Debet 21302 TB «B»
Kredit 27416

Bu ikki yozuv orqali biz 27416 hisob varag’ining tranzit hisob varak ekanligi va bir vaktning o’zida yopilishini ko’rishimiz mumkin.

Hisob-kitob Markazlariga tijorat banklariga tushadigan hujjatlarning asosiy qismi kredit hujjatlaridir. Kredit hujjatlari bo’yicha ham hisob-kitob Makazlarida buxgalteriya yozuvlari o’tkazilib ular quyidagilardir.
Bir tijorat baankining vakillik hisobvarag’ida pul mablag’larining kamayishi bo’yicha:
Debet 21302 TB «A»
Kredit 27416
Ikkinchi tijorat bankining vakillik hisob varag’ida pul mablag’larining kamayishi bo’yicha:
Debet 27416
Kredit 21302 «B»

Tijorat banklarining vakillik hisob varag’idan mablag’larni hisobdan chiqarish va vakillik hisobvarag’iga mablag’larni o’tkazish har bir kelib tushgan yozuvning qayta ishlash jarayoni bilan bir vaqtda amalga oshiriladi, shuning uchun barcha to’lov hujjatlari bir vaqtning o’zida 27416 hisobvarag’ining ham debeti ham krediti bo’yicha aks ettiriladi.

Bu hol har bir operatsiya bo’yicha va mos ravishda kun yakunlari bo’yicha 27416 - hisob varag’ining avtomatik ravishda yopilishiga olib keladi, ya’ni hisobvaraq qoldig’i nolga teng bo’ladi 27416-hisob raqamining 0 ga yopilishi bir hisob-kitoblar Markaziga qarashli tijorat banklari o’rtasida hisob-kitoblarning muvaffaqiyatli yakunlanganligini ko’rsatadi.
Bir hudud ichidagi barcha to’lovlar tijorat banklarinig vakillik hisobvarag’i bo’yicha chiqariladigan ko’chirmalarda 27416 - shaxsiy javob varaqada va hudud ichidagi o’tkazmalar jurnalida aks ettiriladi. Ularni kun oxirida majburiy tartibda beriladi. Hudud ichidagi banklararo hisob kitoblar taqqoslanmaydi, lekin ular bo’yicha hisob tuzib boriladi. Markaziy bankka beriladigan hisobot uchun hudud ichidagi to’lovlar bo’yicha 606 - shakldagi tuzilgan hisobot Toshkent shahri axboratlashtirish bosh markaziga topshiriladi. Unda kun bo’yicha hisob-kitob markazidan o’tadigan hudud ichidagi debet va kredit oborotlarining umumiy summasi soni ko’rsatiladi.

2. 
   Hududlararo hisob - kitoblar hisobi
   

Banklararo hisob-kitoblar bir viloyat ichidagi hisob-kitoblar markazi orqali amalga oshirilib qolmay viloyat tashqarisiga ham chiqishi mumkin. Bunda banklararo hisob-kitoblar viloyat markaziy banki boshqarmalari qoshida ochilgan Hisob-Kitob markazlari orqali o’tkazilgan.
Turli Hisob-Kitoblar markazida vakillik hisobvarag’iga ega bo’lgan banklar o’rtasidagi hisob-kitoblar hududlararo hisob-kitoblar deb yuritiladi.
Hududlararo hisob-kitoblarda Hisob-Kitoblar markazlaridan o’tadigan barcha elektron to’lovlarning filiallararo oborotlari hisob-kitoblar markazlarida ochiladigan quyidagi hisobvaraqlarida aks ettiriladi.
27402-joriy kunning boshlang’ich avizosi 17405 - joriy kunining javob avizosi
17409 - joriy kunning taqqoslangan avizosi 27414- taqqoslanmagan kredit avizosi

Har bir tijorat bankidan kelib tushgan barcha elektron to’lov hujjatlari asosida hisob-kitoblar markazida debet va kredit elektron avizolar shakllanadi. Hududlararo va banklararo hisob-kitoblar bo’yicha ham buxgalteriya yozuvlari alohida kredit va debet, alohida kredit elektron avizolar bo’yicha dasturiy yo’l bilan amalga oshiriladi. Xududlararo banklararo to’lovlarni bir hisob-kitob markazi boshlab beradi, ikkinchi

hisob markazi esa ularni qabul qiladi, ya’ni operatsiyalarni yakunlaydi. Operatsiyalarni boshlab beruvchi hisob-kitoblar markazida quyidagi buxgalteriya yozuvlari o’tkaziladi:
Debet 21302 TB «A»
Kredit 27402

Tushunish oson bo’lishi uchun kredit avizolari bo’yicha operatsiyalarni keltiramiz. Yuqoridagi buxgalteriya yozuvi ham kredit avizolari bo’yichadir. Bu buxgalteriya yozuvi birinchi hisob-kitoblar markazida to’lovchi tijorat bankining hisob varag’idan pul kamaytirilib kunning bolang’ich avizosi hisob varag’iga o’tkazilgani va boshlang’ich banklararo oborotlar bajarilganligini bildiradi.

Hisob-kitoblar markazida boshqa (birinchi) hisob-kitoblar ikkinchi markazining tijorat bankidang olingan elektron avizolar bo’yicha dasturiy usulda quyidagi javob buxgalteriya yozuvi o’tkaziladi.
Debet 17405
Kredit 21302 TB «B»

Bu buxgalteriya yozuvi birinchi hisob-kitoblar Markazidan kelgan elektron avizoga javoban, elektron pullarni joriy kunning javob avizosi hisobvarag’i orqali

«B» tijorat bankining vakillik hisobvarag’iga o’tkazilganligini bildiradi. Boshqacha qilib aytganda, bir hisob-kitob markazi boshlagan banklararo operatsiyasi ikkinchi hisob-kitob markazida yakunlanadi.
Barcha hududlararo hisob-kitoblar tijorat bankining vakillik hisobvarag’larida va 17405, 27402 - balans hisobvaraqlarining shaxsiy hisobvaraqlarida aks ettiriladi. Hisob-kitoblar Markazidan jo’natilgan elektron to’lov hujjatlari asosida
«Hududlararo hisob-kitoblar bo’yicha jo’natilgan hujjatlarning elektron avizolari ro’yxati va 606-shakldagi hisobot tuziladi. Olingan elektron avizolar bo’yicha esa
«Hududlararo olingan hisob-kitoblar bo’yicha olingan elektron avizolar ruyxati» tuziladi.
Hisob-kitob markazlarida yaratilgan (ya’ni tijorat banklaridan olingan hujjatlar asosida shakllantirilgan) debet va kredit avizolar asosida har kuni 606 shakldagi hisobot shakllanadi. Hudud ichidagi va hududlararo to’lovlar mavjud bo’lmagan hollarda ham hisobot tuziladi, lekin bu hisobot shakli kunlik aylanmasi nol holida tuziladi. Bunda aylanmalar yil boshidan boshlab hisobotda aks ettiriladi.
Hududlararo hisob-kitoblar bo’yicha 606 - hisobot shakli tizimi vaqti qat’iy chegaralangan, chunki bunday hisob-kitoblar bo’yicha taqqoslash operatsiyalari o’tkaziladi. Taqqoslash uchun o’z vaqtida olingan ma’lumotlar asosida elektron tabulyagramma tuzish lozim bo’ladi.
Tuzilgan hisobot kompyuter ekraniga chiqariladi, so’ngra ma’lumot tarzida qog’ozga bosib chiqariladi. U ro’yxat bilan yoki hududlararo to’lovlar va 27402 hisobraqamining shaxsiy hisobvaraqlari bilan filiallar hisobvaraqalarini yozish bo’yicha buxgalteriya yozuvlarini hisobga olmagan holda taqqoslanadi. Tuzilgan hisobot Axboratlashtirish Markaziga beriladi. Bu erda hisobot tekshiruvdan o’tkaziladi va berilgan hisobot bo’yicha tasdiq fayli tuziladi hamda hisob-kitoblar markaziga jo’natiladi. Tasdiq faylini olgandan so’ng hisob-kitob markazlarida ular
qayta ishlanadi. Qayta ishlash jarayonida xatolar topilishi mumkin, bunday hollarda hisobot xatolarni tuzatgan holda qayta tuziladi va Axborotlash bosh markaziga yuboriladi.
Umuman, hisobot davridagi axboratlar joriy kun uchun 27402 - hisob raqam bo’yicha kunning oxiridagi qoldikka teng bo’lishi shart. Yil boshidan hisoblangan oborotlar yil boshidan boshlab 27402-hisob raqam bo’yicha sof oborotlarga teng bo’lishi lozim
Hisob-kitoblar markazidan 606 hisobot va elektron avizosi bilan olinadigan fayllar Axboratlash bosh markazida «filiallararo oborotlash tekshiruvi» bo’yicha keyingi bosqichda qayta ishlanadi. Bunday tekshiruvni o’tkazishdan maqsad
«taqqoslash» vazifasini bajarish uchun elektron tabulyagrammalarni shakllantirishdir. Elektron to’lovlar tizimida hududlararo hisob-kitolarni amalga oshirilishini nazorat qilish uchun Har bir hisob-kitoblar markazida taqqoslash vazifasi o’rnatilgan. Toqqoslash vazifasining mohiyati kun davomida Axboratlashtirishning bosh markazidan olingan elektron tabulyagrammalarni barcha javob elektron avizolar bilan solishtirishdir. Ushbu vazifa hisob-kitoblar markazi amaliyot kunining bajarilishi shart bo’lgan yakuniy bosqich bo’lib hisoblanadi. Axboratlashtirish bosh markazidan tabulyagrammalar olingandan so’ng hisob-kitoblar markazida « taqqoslash» vazifasini amalga oshirish boshlanadi. Bu vazifani basharish jarayonida tabulyagrammalar to’plami va kun davomida hisob-kitoblar markazidan o’tgan javob
avizolar to’plamining ma’lumotlari quyidagi asosiy belgilar bo’yicha taqqoslanadi.

• 
  «A» bankning kodi
  
• 
  «B» bankning kodi
  
• 
  mijozlar hisobvaraqalari nomeri
  
• 
  avizo raqami, sanasi, summasi
  

Taqqoslash natijalari bo’yicha filiallararo hisobvaraqalarining yopilishi bilan yakunlanadigan hisob-kitoblar markazining hisob varaqalari bo’yicha tegishli buxgalter o’tkazmalari bajariladi. Yuqorida kredit avizolarni misol qilganimiz uchun kredit avizolar bo’yicha o’tkazmalarni ko’rib chiqamiz. Taqqoslagan avizolar uchun hisob-kitoblar markazida quyidagi buxgalteriya yozuvlari kayd etiladi.
Debet 17409
Kredit 17405
Javob elektron avizolar ro’yxatda topilmasa yoki ikki belgi bo’yicha qiyoslanmasa bunday avizolar taqqoslanmagan avizolar bo’lib hisoblanadi. Taqqoslanmagan kredit avizolar bo’yicha quyidagi buxgalteriya o’tkazmalari bajariladi.
Debet 17409
Kredit 27414

Taqqoslash vazifasini hal hilish jarayonining oxirgi bosqichida filiallararo oborotlar hisob varaqalarini yopish avtomatik tarzda amalga oshiriladi. Filiallararo oborotlar bo’yicha hisobvaraqalari faqat Toshkent hisob-kitob markazida ochilgan 27418 tranzit hisobvaraqalari orqali o’tkazmalar asosida yopiladi.

Toshkent shahar hisob-kitoblar markazida barcha hududiy hisob-kitob makazlaridan filiallararo oborotlar hisobvaraqalarini yopish to’g’risida elektron
avizolar olingandan so’ng dasturiy tarzda quyidagi buxgalteriya o’tkazmalari amalga oshiriladi.
Debet 17405
Kredit 27418

Debet 27418

Kredit 17405

606-shakldagi hisobot barcha hisob-kitoblar markazlaridan o’z vaqtida olinsa hamda Toshkent shahar hisob-kitoblar markaziga filiallararo oborotlar hisob ivaraqlarini yopish bo’yicha elektron avizo yuborilsa, amalga oshirilgan o’tkazmalar natijasida 27418- hisob raqam har kuni 0 ga yopiladi. Bu Respublika bo’yicha olingan operaptsion kun bo’yicha hududlararo barcha hisob-kitoblar to’g’ri yakunlanganligini ko’rsatadi.