2-amaliy mashg`ulot Mavzu: Til va yozuv masalalari. Reja

2-amaliy mashg`ulot
Mavzu: Til va yozuv masalalari.
REJA:

1.Yozuv haqida umumiy tushuncha.

2.O`zbek yozuvlari tarixi.
3.O`zbek yozuvlarining rivojlanish bosqichlari.
4.Grafika. Orfografiya.
Tayanch so‘zlar: Orfografiya, morfologiya, tamoyil ,
Yanalif,yurt, g‘urur, orzu, davlat, inson, hamkorlik, aloqalar, munosabat, yuksalish,taraqqiyot, tinchlik, totuvlik


Mavzuning qisqacha bayoni O‘zbеk yozuvlаri tаriхidаn
O‘zbеk yozuvi uzоq tаriхgа egа. Bizning оtа-bоbоlаrimiz erаmizning bоshlаridа оrоmiy vа sug‘d yozuvlаridаn, IV-VIII – аsrlаrdа esа, runikvа uyg‘ur yozuvlаridаn fоydаlаngnlаr. VII-аsrdа Mоvаrоunnаhrni аrаblаr bоsib оlgаndаn kеyin аrаb yozuvi jоriy qilindi vа u ming yildаn оrtiq dаvr аmа lqildi. Ushbu yozuvdа mumtоz аdаbiyotimizning bаrchа durdоnаlаri bitilgаn.
Tarixda oʻzbek tilini yozish uchun koʻp alifbolardan qoʻllanilgan. 1928 yilgacha savodli kishilar oʻzbek tilini arab yozuvida yozishgan. 1928-yildan 1940-yilgacha oʻzbek tili lotin yozuvida yozilgan. 1940-yil Iosif Stalinning buyrugʻi bilan majburan kirill yozuviga oʻtilgan. 1992-yilgacha oʻzbek tili shu yozuvda yozilgan. Узбекистон Республикаси мустакилликни к,улга киртгандан сунг узбек тилининг товушлар тизими, охангдорлиги ва жилосини тула ифодалай оладиган алифбога утиш зарурияти ту^лди. 1993 йил 2 сентябрда Узбекистон Республикаси Олий Кенгаши "Лотин ёзувига асосланган узбек алифбосини жорий етиш туfрисида" К,онун кабул килинди. Янги алифбодаги баъзи харфлар жахон комуникация тизимига киришимизда маълум кийинчиликлар ту^ириш мумкинлиги хисобга олиниб, Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси 1995 йил 6 майда "Лотин ёзувига асосланган узбек алифбосини жорий етиш туfрисида"ги Конунга узгартиришлар киритиш хакидаги карор кабул килинди. Карорга биноан, лотин ёзувига асосланган янги узбек алифбоси 26 харф ва 3 харфлар бирикмасидан иборат етиб белгиланган

Alifbodagi o‘zaro farqlar (Alifbodagi oʻzaro farqlar)
Arabcha (Arabcha)	Lotincha (Lotincha)	Kirillcha (Kirillcha)	Lotincha (Lotincha)	Xalqaro Fonetik Alifbosi (Xalqaro Fonetik Alifbosi)
—1929	1936—-1940	1940—-1992	1992—
ﺍ, ه	Ə ə	А а	A a	[a], [æ]
ﺏ	B b	Б б	B b	[b]
ﺩ	D d	Д д	D d	[d]
ﻩ	E e	Э э	E e	[ɛ]
ﻑ	F f	Ф ф	F f	[f]
گ	G g	Г г	G g	[gʻ]
ﺡ,ﻩ	H h	Ҳ ҳ	H h	[h]
ی	I i	И и	I i	[ɪ]
ﺝ, ژ	Ç ç, Ƶ ƶ	Ж ж	J j	[ʤ]
ﻙ	K k	К к	K k	[k']
ﻝ	L l	Л л	L l	[l]
ﻡ	M m	М м	M m	[m]
ﻥ	N n	Н н	N n	[n]
ﺍ	A a	О о	O o	[ɔ]
پ	P p	П п	P p	[p]
ﻕ	Q q	Қ қ	Q q	[q]
ﺭ	R r	Р р	R r	[r]
ﺙ,ﺱ,ﺹ	S s	С с	S s	[s]
ﺕ,ﻁ	T t	Т т	T t	[t]
ﻭ	U u	У у	U u	[u]
ﻭ	V v	В в	V v	[v], [w]
ﺥ	X x	Х х	X x	[x]
ی	J j	Й й	Y y	[j]
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ	З з	Z z	Z z	[z]
ﻭ	O o	Ў ў	Oʻ oʻ	[o]
ﻍ	Ƣ ƣ	Ғ ғ	Gʻ gʻ	[ɣ]
ﺵ	Ş ş	Ш ш	Sh sh	[ʃ]
چ	C c	Ч ч	Ch ch	[ʧ]
ء, ع	'	Ъ	’	[ʔ]

¹. Янги алифбо асосида Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1995 йил 24 августдаги 339-сонли карорига илова тарзида "Узбек тилининг асосий имло коидалари" тасдикданиб, коидалар уз ифодасини топган².
Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги 1996 йил 14 ноябрда Узбекистон Республикасининг "Давлат тили хакида" (янги тахрирда)ги Конунни бажариш тадбирлари т^рисида 267-сонли буйру^га кура эса, укув юртларида ходимлар ва талабалар учун "Давлат тилида иш юритиш, хужжатчилик ва атамашунослик" курсларини 1997 йилдан эътиборан доимий равишда ташкил етиш жорий этилди³.
бажариш тадбирлари т^рисида 267-сонли буйру^га кура эса, укув юртларида ходимлар ва талабалар учун "Давлат тилида иш юритиш, хужжатчилик ва атамашунослик" курсларини 1997 йилдан эътиборан доимий равишда ташкил етиш жорий этилди⁴.
Hozirda Oʻzbekistonda taʼlim joylarida lotin yozuvidan qoʻllaniladi. Shunday boʻlsa ham yoshi kattalar va Oʻzbekiston tashqarisida yashaydigan oʻzbeklar hali ham kirill yozuvidan qoʻllanishadi.
Arab yozuvi
Oʻzbekistonda 1929-yilgacha arab yozuvidan foydalanilgan. 1920-yillarning oʻrtalaridan Oʻzbekistonda arab yozuviga keng hujum boshlandi. Arab yozuvi qoloqligimizning, savodsizligimizning, dindorligimizning sababchisi deb eʼlon qilindi. 1929—1930 oʻquv yilidan Oʻzbekiston lotin yozuviga oʻtdi va biz oʻzbek xalqining asrlar davomida yaratilib kelingan hamda chop etilgan ilmiy, badiiy va falsafiy adabiyotdan uzilib qoldik.
Yanalif
1929-yildan boshlab arab yozuvidan yangi lotin vozuviga (yanalif) oʻtilgan. U 1940-yilgacha ishlatilgan.

A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	Ə ə	F f
G g	Ƣ ƣ	H h	I i	J j	K k	L l	M m
N n	N̡ ᶇ	O o	Ө ө	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	U u	V v	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ
	'

Kirill yozuvi
1940-yilda Oʻzbekistonda kirill yozuviga oʻtildi. Buning natijasida 1929—1940-yillar oraligʻida chop etilgan ilmiy, badiiy, pedagogik, oʻquv adabiyotlardan uzilib qoldik.

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	Й й	К к	Л л	М м	Н н	О о
П п	Р р	С с	Т т	У у	Ф ф	Х х	Ц ц
Ч ч	Ш ш	Ъ ъ	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я	Ў ў
Қ қ	Ғ ғ	Ҳ ҳ

1940-yildan 1991-yilgacha oʻrta hisob bilan oʻzbek tilida 50 ming nomda 50 million nusxada kitoblar chop etilganini (bunga shu yillari nashr etilgan jurnal, gazetalar kirmaydi) hisobga olsak, biz yana lotin yozuviga oʻtishda qanchadan-qancha adabiyotdan yiroqlashishimiz mumkinligi ayon boʻladi.
Lotin yozuviga koʻchish
Lekin, dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari (ularni sanab oʻtirishning hojati yoʻq) lotin yozuvidan foydalanadilar. Shuning uchun ham hozirgi eng zamonaviy texnika, tabiiy fanlar yoki ijtimoiy tadqiqotlar haqidagi adabiyotlar shu yozuv asosida yoritiladi. BMT, UNESCO va boshqa xalqaro tashkilotlarning xabar qilishlaricha, yangi texnika, texnologiya va fanga tegishli adabiyotlarning 80 foizi lotin yozuvida chop etilar ekan.
Demak, Oʻzbekistonni dunyoning rivojlangan mamlakatlari qatoriga qoʻshilishi uchun lotin yozuviga oʻtish maqsadga muvofiq deb topilganligi sababli Oʻzbekistonda hozirgi kunda loti yozuviga asoslangan o’zbek alifbosidan foydalanilmoqda..
O‘rtа Оsiyoning Chоr Rоssiyasi tоmоnidаn bоsib оlinishi tufаyli 1929-yildа lоtin yozuvigа аsоslаngаn o‘zbеk аlifbоsigа o‘tildi. 1940-yildаnesа, krill аlifbоsi jоriy qilindi. 1991-yildаn O‘zbеkistоn tаriхidа yangi dаvr bоshlаndi. Biz o‘z mustаqilligimizni qo‘lgа kiritdik vа o‘zbеk tiligа dаvlаt tili mаqоmibеrildi. Shu bilаn bir qаtоrdа, 1993-yil 2-sеntyabrdаn lоtin yozuvigа аsоslаngаn yangi o‘zbеk аlifbоsigа o‘tish hаqidа qаrоr qаbul qilindi. Ushbu qаrоrgа muvоfiq, 2005-yildаn rеspblikаmizdа lоtin аlifbоsigа аsоslаngаn yangi o‘zbеk аlifbоsi to‘liq аmаl qilа bоshlаdi.
Hozirgi kunda har qanday tashkilot, muassasa yoki korxonani (qaysi shakldagi mulkchilikdan qat’i nazar) ish qog‘ozlarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Chunki ish qog‘ozlari tashkilot, muassasa va korxonalardagi barcha munosabatlarni tartibga solib turadi. Ish qog‘ozlarini rasmiylashtirish, hujjatshunoslik, munshaot o‘ziga xos leksik va grammatik xususiyatlarga ega. Hujjatlarni to‘g‘ri tuzishni puxta o‘zlashtirib olish esa har bir mutaxassis uchun ish faoliyatida nihoyatda zarur. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasi jahon hamjamiyatida munosib o‘rnini topayotgan hozirgi davrda o‘zbek tilida ish yuritish, ya’ni ish qog‘ozlarini yozishni mukammal egallab olish muhim ahamiyatga ega. Hozirgi kun talablaridan kelib chiqqan holda, kundalik turmushda, ta’lim olishda va boshqa turli sohalarda ish qog‘ozlarini yozish holatiga duch kelamiz. Respublikamiz ijtimoiy hayoti va xalq xo‘ jaligining barcha sohalarida davlat tilida jahon o‘lchovlariga mos tarzda ish yurita olish, milliy-ma’naviy qadriyatlarni puxta egallash, o‘z fikrini yozma shaklda to‘g‘ri ifodalay bilish kabi talablar barkamol mutaxassislar tayyorlashning muhim shartidir.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида» 2019 йил 21 октябрдаги ПФ-5850-сон Фармони, мамлакатимиз ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ҳаётида ўзбек тилининг ўрнини кучайтириш ва халқаро миқёсдаги обрў-эътиборини мустаҳкамлаш борасидаги фаолиятини янада такомиллаштириш мақсадида чиқарилган Вазирлар Маҳкамаси қарорi, 0 ‘zbekiston Respublikasining «Davlat tili haqida»gi qonuni o‘zbek tilining siyosiy-ijtimoiy maqomini ta’minladi va uning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Xususan, ushbu qonunning 8, 9, 10-moddalarida hujjatlarning davlat tilida tayyorlanishi, boshqaruv organlari, muassasa, korxona va tashkilotlarda ish davlat tilida yuritilishi ta’kidlangan. Shu maqsadda ta’lim muassasalarida o‘quvchi va talabalaming o‘zbek tilini milliy- ma’naviy qadriyat sifatida puxta egallashi, o‘z fikrini yozma shakl­ da to‘g‘ri ifodalay olishi, nutqiy savodxonlikka erishishi uchun hujjat matnlarini tuzish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Jumladan, олий таълим муассасаларида “O‘zbek tilining sohada qo‘llanilishi ” kursi joriy etildi. Bu fandan namunaviy o‘quv dasturi tuzildi .Ушбу фан о'quvchilarning nutqiy savodxonligini oshirishga, yozma nutqini rasmiy-idoraviy uslub me’yorlari aso­ sida to‘g‘ri shakllantirishga, hujjatchiJik — munshaot ishini puxta egallashga qaratilgan, rasmiy-idoraviy uslubga xos turlicha qurilishdagi matnlar tuzish, uni ijodiy o‘zgartira olish, to‘ldirish, yangilash ko‘nikmalarini shakllantirishga o‘rgatiladi. Nazariy mavzular sifatida ajratilgan «Adabiy til me’yorlari», “Nutqning uslubiy shakllari», «Hujjat turlari va ish yuritish asoslari» qismlari yagona uslubiyotga bo‘y- sundirilgan tarzda talabalaming ham nazariy bilimlarini oshirish- ga, ham nutqiy savodxonlik bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarini mustahkamlashga xizmat qilishi lozim. Talabalaming turli sohalarda davlat tilida ish yuritish qobiliyatini o‘stirishga qaratilgan nazariy-amaliy materialga turli shakl va mazmundagi matnlar, ish qog‘ozlari, hujjatlar namunasini tuzish, ularda mantiqiy izchillikni ta’min- lash hamda zarur leksik-sintaktik vositalardan o‘rinli foydalanish usullarini o‘rgatish maqsadi qo’yilgan. Tegishli matnni hujjat turiga va uning zaruriy qismlari mazmuniga mos tarzda mustaqil ravishda tuza olish, jo‘natilgan hujjatga tashkilot munosabatini aniq ifodalagan holda to‘g‘ri javob yozish, taklif yoki e’tiroz bildirish, o‘z fikrini dalillar bilan asoslash, xulosalash, umumlashtirish va bunda kirish so‘zlar- dan, iqtibos, ko‘chirma gaplardan o‘rinli foydalana bilish ko‘nikmalarini o‘stirishga oid uslubiy materiallarni talabaga qiziqarli tarzda yetkazish taqozo etiladi. Ushbu fan talabalaming mustaqil fikrlash, voqea-hodisalar to‘g‘risida chuqur mushohada yurita bilish, nutq namunalariga tafakkur hosilasi sifatida yondashish, ravon jumlalar tuza olish, o‘zaro muloqot va yozishmalarda nutq madaniyati me’yorlariga amal qilish kabi intellektual fazilatlarini o‘stirishda amaliy yordam beradi
Orfografiya(grek. Orthos- "to‘g‘ri" + grapho- "yozaman") to‘g‘ri yozish me’yorlarini belgilaydigan qoidalar tizimidan tarkib topadi. So'z o'zak-negizlari va qo'shimchalarini yagona tarzda yozish haqidagi qoidalar yig'indisi orfografiya deyiladi. Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xosdir. Orfografiya o'z navbatida orfoepiya va alifbo (grafika) bilan uzviy bog'liqdir. Lekin o'zbek orfografiyasida hali anchagina kamchiliklar va ba'zi chalkashliklar uchraydi. Bunga sabab: 1) o'zbek alifbosidagi kamchiliklar: 2) orfoepiyaning ishlanmaganligi; 3) qo'shma so'zlar imlosining bo'sh ishlaganligidir.
Adabiy tilning og‘zaki shaklida so‘z tanlash, gap tuzish va to‘g‘ri talaffuz me’yorlariga amal qilish qanchalik ahamiyatli bo‘lsa,uning yozma shaklida orfografiya me’yorlariga (imlo qoidalariga) amal qilish shunchalik muhimdir. Bunday me’yorlarga amal qilish yozma nutq mazmunining to‘g‘ri va aniq idrok qilinishiga yordam beradi, yozma nutqda boshboshdoqlikning avj olishiga yo‘l qo‘ymaydi. Adabiy tilning, xususan, yozma nutqning ijtimoiy-madaniy va ma’rifiy rolini mustahkamlashda buning o‘ziga yarasha ahamiyati bor.1956-yilning 4-aprelida o‘zbek kirill yozuvi uchun «O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari» tasdiqlandi. Ana shu qoidalar asosida «Imlo lug‘ati» nashr etildi.Mazkur imlo qoidalari 72-band (§) dan iborat.
O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari
Orfografiya grekcha to'g'ri yozmoq demakdir. So'z o'zak-negizlari va qo'shimchalarini yagona tarzda yozish haqidagi qoidalar yig'indisi orfogra-fiya deyiladi. Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xosdir. Orfografiya o'z navbatida orfoepiya va alifbo (grafika) bilan uzviy bog'liqdir. Lekin o'zbek orfografiyasida hali anchagina kamchiliklar va ba'zi chalkashliklar uchraydi. Bunga sabab: 1) o'zbek alifbosidagi kamchiliklar: 2) orfoepiyaning ishlanmaganligi; 3) qo'shma so'zlar imlosining bo'sh ishlaganligidir.
Unlilar imlosi
1. Aa harfi:
1) aka, alanga, aloqa, og‘a; sentabr, noyabr kabi so‘zlarda old qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi;
2) bahor, zamon; savol, gavda; vasvasa kabi so‘zlarning oldingi bo‘g‘inida, vaqt, vahm kabi so‘zlarda a aytiladi va yoziladi.
2. Oo harfi:
1) ona, omon, quyosh, fido, baho, xola, lotin; mukofot, mahorat kabi so‘zlarda orqa qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi;
2) boks, poyezd, tonna, talon; agronom, mikrofon; direktor, termos kabi o‘zlashma so‘zlardagi unlini ifodalash uchun yoziladi.
3. Ii harfi:
1) ish, iz, qil; xirmon, ilhom, ikki, ixtisos, shoyi, tulki; volida, piramida; bilan, biroq, sira, qishloq, chiroq kabi so‘zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi;
2) o‘tin, o‘rik, bo‘lim kabi oldingi bo‘g‘inida o‘ unlisi keladigan so‘zlarning keyingi bo‘g‘inida i aytiladi va yoziladi.
4. Uu harfi:
1) uy, kun; buzoq, buloq, Buxoro; butun, uchuq, usul, yulduz; mafkura; ko‘zgu, uyqu; aluminiy, yubiley kabi so‘zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi;
2) qovun, sovun, tovush, yovuz, qirg‘ovul, chirmovuq kabi so‘zlarning oldingi bo‘g‘inida o unlisi kelsa, keyingi yopiq bo‘g‘in boshidagi v undoshidan keyin u aytiladi va yoziladi.
5. O‘o‘ harfi o‘t, o‘q, o‘zbek, o‘simlik, do‘ppi; bo‘tako‘z, semizo‘t, gulko‘rpa, noo‘rin kabi so‘zlarda orqa qator o‘rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi.
6. Ee harfi ekin, esla, evara, ekran, eksport; kel, zehn; kecha, behi; telefon, teatr; poyezd, atelye; e’lon, ne’mat, she’r kabi so‘zlarda old qator o‘rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi.
7. Yonma-yon keladigan unlilar imlosi:
1) unlilar orasiga ba’zan y undoshi qo‘shib aytilsa ham, yozilmaydi:
a) ia: material, milliard, radiator; tabiat, shariat kabi;
b) io: biologiya, million, stadion, radio kabi;
d) ai: mozaika, ukrain, said, maishat kabi;
e) oi: alkoloid, ellipsoid, doim, shoir, oila kabi;
f) ea: teatr, okean, laureat kabi;
2) ae, oe unlilar so‘z ichida kelganda ikkinchi unli y aytilsa ham, asliga muvofiq e yoziladi: aerostat, poema kabi.
Boshqa hollarda yonma-yon kelgan unlilar odatda aynan aytiladi va yoziladi: manfaat, kauchuk, aorta, saodat, burjua, shuaro, inshoot, sanoat, vakuum, muammo, matbuot, tabiiy, rioya va boshqalar.