37. Қорахонийлар давлати ва ундаги ижтимоий-иқтисодий ҳаёт. IX асрда Шаркий Туркистон ва Еттисув худудларида турли турк кабилалари яшар эди. X асрнинг 80 йилларида бу ерда кучли эгалилиги давлати таркиб топиб унда Корахонийлар сулоласидан чиккан хукмдорлар бошчилик килди. Сулоланинг асосчиси Абулкарим Сотун эди. Унинг хукмронлиги 2 га ажралиб кетди. 1-давлатнинг пайтахти Болосогун, 2-синики эса Тароз кейинчалик Конигар булди. Турк Корахонийлар аста-секин Шом Фаргона худудига кириб кела бошладилар. Уларнинг нигохзи Муварауннархрга кадалди. Бу ерда улар хокимиятларини урнатиш учун кураш бошлаб юбордилар. 992 й-да Корахонийлар хукмдори Бугрохон Бухорони босиб олди. Бугрохон Бухорони босиб олгач, Масанканд фотхи сари йул олади. Бирок огир касаллиги туфайли Кашгарга кайтади ва Ватанига етмасдан йулда улади. Мовароуннахрдаги бутун хокимият купинчалик корахонийлар сулоласи кулига утади. Шундай килиб XI аср бошларида Корахонийлар Кашгардан тортиб Амударёгача булган ерларда эгаллайдилар. Шаркий Туркистоннинг бир кисми еттисув, Уш шахри, Фаргона, Сугд шу ерлар таркибига кирар эди. Корахонийлар боскинида аввалига Урта Осиё ерларидаги шаха рва кишлокларда бирдек вайронага айлантирди. Купгина шахарларда хусусан савдо карвонлари йулида жойлашган шахарларда хаёт аста секин ишга туша бошлади. Шахарлар хунардмандчилик ва савдо марказига айланади. Карахонийлар хонлар Самарканд, Бухоро, Бешкент шахарларида куп нарсалар бунёд этадилар. Узлари Сарой ва мадрасалар тикладилар. Корахонийлар дехконлар ер мулкини тортиб олганлари туфайли X-XI асрда дехконлар хукмрон синф сифатида аста-секин тугатилади. «Дехкон» сузи шу вактдан бошлаб майда хужалик ёки кашшок дехкон деган маънони англатар эди.
*38. Ғазнавий ва Салжуқийлар давлати. G’aznaviylar. Azaldan Somoniylar tarkibida bo'lib kelgan G’aznaning X asrning 2-yarmiga eklib, mustaqil siyosiy markaega ega bo'lishi, shu davrda mintaqada kechgan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar hamda sulolaviy kuchlarning o'zaro kurashi bilan bog'liqdir. 961 yilda somoniy hukmdori Abdumalik vafotidan so'ng hokimiyatning zaiflashganligidan foydalanib, G’azna mulkini qo'lga kiritgan, asli turkiy g'ulomlardan bo'lgan salohiyatli lashkarboshi Alptagindan bu hududda yangi sulolaga asos solganligi shundandir. Biroq g'aznaviylar sulolaning keng e’tirof etilishi Sabuktagin nomi bilan bog'liqdir. Uning asli kelib chiqishi turkiy barlos qabilasidan bo'lib, yoshligida asir olinib Movarounnahrga olib kelingan. Asta-sekin o'z mehnati va iste'dodi bilan pillapoyalarga ko'tarilgan. Somoniylar davlatining etuk lashkarboshisi darajasiga erishgan. U katta xizmatlari zvaziga G’azna mulkini qo'lga kiritib, uning siyosiy mustaqilligini ta'minlash, qudratini oshirish borasida ustalik bilan siyosat yuritgan. O'sha davr an'anasi bilan unga "dinu davlat himoyachisi" unvoni ham berilgan. Somoniylarning o'zaro ichki nizolaridan foydalanib, Qobul daryosi havzasi erlarini G’azna viloyatiga qo'shib oladi va mustaqil hukmdor bo'ladi. Qoraxoniylar Somoniylar hukmronligini qulatib, Movarounnahrni egallaydilar 997 yilda Sabuqtegin vafot etadi. Uning o'g'li Mahmud davrida G’aznaviylar davlati kuchayadi. G’aznaviylarning eng yuksalgan davri Mahmud (998-1030) vaqtiga to'g'ri keladi. Negaki u, harbiy sarkardalik iste'dodi, etuk davlat donishmandi, aql-zakovat sohibi jihatlarini o'zida mujassamlashtirgan. Nihoyatda qattiqqo'l, ayyor bo'lgan.
G’azna shahrini Xurosonning siyosiy markaziga aylanishi X asrning 2-yarmiga to'g'ri keladi. Sabuqtaginning o'g'li Mahmud G’aznaviylar davrida musulmon olamining eng kuchli davlatiga aylandi. Bu davlatning hududi Mahmud G’aznaviyning istilochilik yurishlari tufayli shimoliy va shimoli-g'arbiy Hindistonning Chag'aniyon va Xorazmgacha cho'zilgan bo'lib, unga Eronning katta qismi ham kirgan. Mahmud G’aznaviy Movarounnahrdagi qoraxoniylar siyosatiga va ayniqsa, Xorazmga katta ta'sir ko'rsatar edi. 1017 yilga kelib Mahmud G’aznaviyning nigohi geografik jihatdan qulay joylar, boy hudud bo'lgan Xorazmga qaratildi. U Xorazmshohlar sulolasidagi qaltis siyosiy vaziyatning, xususan Xorazmshoh Ma'munning o'limidan foydalanib, uerga katta qo'shin yuborib, osonlik bilan Xorazmni o'ziga tobe qildi. Ayni paytda shuhratparast Sulton Xorazm Ma'mun akademiyasining bir qator atoqli namoyanlarini shu jumladan, Abu Rayhon Beruniyni G’aznaga keltiradi. Uning so'nggi istilochilik yurishlaridan biri 1029 yilda Eronning Rey shahrini egallash bo'lgan. Shahar olingach, katta boylik G’azna olib kelinadi. Mahmud G’aznaviyning shimoliy Hindiston viloyatlarini bosib olishi natijasida turkiy aholining ancha qismi bu joylarga kelib joylashadi. Bu esa Hindistonning keyingi taqdiriga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
Saljuqiylar. Ma'lumki, Saljuqiylar etnik nom emas, turkiy o'g'iz qabilalaridir. Ular X asrda Sirdaryo quyi ztaklarida, Orol havzasida yashagan, ko'proq ko'chmanchilik bilan hayot kechirishgan. "O'g'iznoma" kitobida aytilishicha, o'g'iz urug'lari, qavmlari juda qadim tarixga ega. Ularga ilk bor O'g'izxon nomli buyuk shaxs boshchilik qilgan. IX asr oxiri X asr o'rtalariga kelib, Orol bo'yi va Kaspiy dengizi shimolida O'g'iz urug'lari ittifoqi shakllangan. X asr oxirlarida Sirdaryo ztagida poytaxti Yangikent bo'lgan o'g'iz davlati tashkil topgan. XI asr o'rtalariga kelib, bu davlat sharqdan bostirib kelgan qipchoqlar zarbasiga uchraydi. Natijada o'g'iz urug'larining bir qismi shimolga - rus dashtlariga, bir qismi Old Osiyo mamlakatlariga chekinadi, yana bir qismi hozirgi Turkistondan o'tib, erli aholi bilan qo'shilib ketadi va turkmanlar nomi bilan ataladi.
