№1–маъруза

“эшитиш 
минтақаси” 
дейилиб, миқѐси катта бўлади. Катта рақамлардан фойдаланиш 
ноқулай бўлгани учун А.Г.Белл логарифмик шкала таклиф этган. Шовқин 
ѐки товушнинг жадаллигини тавсифловчи логорифмик катталик - Л “даража” 
деб аталади ва ўлчамсиз бирлик – “бел” (Б) билан баҳоланади. 
 
Л=ℓq (
Jo
J
) (2) 
 
Бу ерда: 
Ж-берилган нуқтадаги товуш жадаллиги, Вт/м
2
; 
Жо-1000 Гц Частотага 10
-12
Вт/м
2
тўғри келган эшитилиш остонаси- 
даги товуш жадаллиги. 
Товуш жадаллиги товуш босимининг квадратига пропорционал 
бўлгани сабабли, товуш босими даражасини учун қуйидагича ѐзиш мумкин: 
 
Л= ℓq (
o
o
P
P
2
2
) = 2 ℓq (
o
P
P
)
 (3) 
 
Одамнинг қулоғи бир – “бел”дан 10 марта кам катталикни сезади, 
шунинг учун амалда децибел (дБ) ўлчов бирлиги ишлатилади (1 дБқ 0,1Б), 
шуни ҳисобга олиб ѐзиш мумкин: 
Лқ 20ℓq(
o
P
P
) 
(4) 
 
Акустик ҳисоблашда
“шовқин жадаллигининг даражаси”, шовқинни 
ўлчаш ва у одамга таъсир этишини баҳолашда-“товуш босимининг 
даражаси” ишлатилади, чунки одамнинг эшитиш аъзолари товушнинг 
жадаллигига эмас, ўрта квадратик босимга сезгир. 

---

6 
“Товуш босимининг даражаси “ нима эканлигини ойдинлаштириш учун 
баъзи товушлар ва шовқинларни таққослаймиз. Масалан, одам одатдагидек 
гаплашгандаги товуш жадаллиги 40-50 дБ га тенг, автомобил қаттиқ сигнал 
берганда 6-8 м нарида 80 дБ, темирчилик цехидаги шовқинлар 81-90 дБ, 
силлиқлаш станогида ишлаганда-75-80 дБ, ѐлғиз ички ѐнар двигатели 
синаладиган бино ичида 100-110 дБ, ишлаб турган авиация двигатели 
яқинида-120-130 дБ. 
Катта жадалликдаги шовқин таъсирида эшитиш аъзоси чарчаб, 
эшитиш сустлашади ва карлик ҳодисаси юзага келади. Бундай 
касалланишнинг бошида – бошда оғриқ, қулоқларда-шовқин туради. Юқори 
ва ўрта жадалликдаги шовқин биринчи навбатда марказий асаб тизимини, 
кейин эшитиш аъзосини шикастлайди.
Шовқин одамни тез чарчатади ва ишлаш қобилиятини пасайтиради. 
Кучли шовқин бош оғриғи, бош айланиши, қўрқув хисси, асабийлашиш, 
беқарор хиссий ҳолат пайдо қилади. Одам организмида, асаб тизими билан 
боғлиқ қатор ўзгаришларга олиб келади. Диққатнинг кучини қирқади, 
хотирани ѐмонлаштиради. Бу аъсирларнинг ҳаммаси меҳнат унумдорлигини 
(50-60 %) га пасайтриб, бахтсиз ҳодисага сабаб бўлиши мумкин. 
Жадаллиги катта шовқин юрак-томир тизими ишини ўзгартиради, 
аритмия юзага келади, артериал босимни ўзгартиради, ошқозоннинг 
секретор-мотор фаолиятини бузади, гастрит ва яра касаллигини,
уйқусизликни келтириб чиқаради.
Энг кучли қўзғовчи юқори частотали тонал таркибли шовқинлар 
ҳисобланади. Шовқиннинг частотаси ва жадаллиги ўзгариб туриши одам 
учун жуда нохуш. Шовқин қанча кучли ва узоқ таъсир этса, организмда 
шунчалик кўп бузилиш келтириб чиқаради. Ҳайдовчилар ва транспорт 
воситаларига техник хизмат кўрсатувчиларнинг бино ичидаги иш 
ўринларида товуш босимининг рухсат этилган (жоиз) даражалари ГОСТ 
12.1.103.83. (“ССБТ.Шум. Общие требования безопасности”) ҳужжатида 
кўрсатилган. 

---

7 
Шовқинни одамга нохуш таъсири товуш босимидан ташқари частота 
диапазонига, иш давомида қанчалик бир маромда таъсир этишига ҳам 
боғлиқ. Шовқиннинг ҳар қайси манбаини, шовқинни ташкил этувчи тонлар 
орқали тасаввур қилиш мумкин. Бу ташкил этувчилар товуш босими 
даражасининг частоталар боғлиқлиги кўринишида бўлади. (шовқиннинг 
частотали спекторига). 
Шовқинларнинг спектрлари узлукли–узлуксиз ва аралаш бўлиши 
мумкин. Корхоналардаги аксар шовқинлар аралаш ѐки узлуксиз спектрли 
бўлади.
Шовқинларни ўлчаш ва таҳлил қилишда, шунингдек, акустик 
ҳисобларни бажаришда частоталарнинг бутун диапазони маълум 
кенгликдаги частоталар поласасига ажратилади. Юқори чегаравий 
частотасининг пасткиси (ф1) га нисбати 2,0 га тенг бўлган полоса