№1–маъруза

Ултратовушда ҳам босим (Па), жадаллик (Вт/м2) ва тебранишлар 
частотаси (Гц) ўлчамлари ишлатилади. 
Ултратовуш тўлқинлари ҳар хил муҳитлар томонидан ютилади: юқори 
частоталари кўпроқ ютилади. Паст частотали ултратовуш ҳавода яхши 
тарқалади, юқори частоталиси амалда тарқалмайди. “Эластик муҳитлар (сув, 
металл ва б.) да ултратовуш кам ютилади ва энергияси камаймаган ҳолда 
катта масофаларга тарқалади, ютилганда муҳитнинг ҳарорати ортади. Катта 
частотали, лекин тўлиқ узунлиги кичик ултратовушлар йўналтирилган даста 
шаклида тарқалиш имкониятига эга, уларни ултратовуш нурлари дейилади. 
Улар унча катта бўлмаган майдонда катта, ултратовуш босим ҳосил қилади.
Бу ҳусисиятдан деталларни тозалаш, қаттиқ материалларга механик ишлов 
бериш, пайвандлаш кавшарлаш, кимѐвий реакцияларни тезлатиш,
дефектоскопия, тайѐрланаѐтган деталларнинг ўлчамларини назорат қилиш, 
моддаларни структуравий таҳлил қилиш, гидролокация ва бошқа ишларда 

---

14 
фойдаланиш мумкин. Медицинада умуртқа поғона, бўғинлар, периферик 
асаб тизимини касалликларини даволашда ҳам ишлатилади. 
Саноатда ишлатиладиган ултратовуш ускуналари 60...70 кВт/м
2 
жадалликда 18...30 кГц частоталарда ишлайди. Улар электр импульсли 
генератордан ва импульсларни товуш тебранишига айлантирувчи қурилма 
(преобразовател) дан иборат. Бу ускуналар билан ишловчиларга ултратовуш 
таъсир этиши қуйидагича ҳавога тарқалиб, шовқин билан бирга ва 
ултратовуш таралаѐтган суюқ ва қаттиқ жисмларга тегиш йўли билан кечади.
Иккинчидан масалан, пайвандлаш, буюмларни ваннага солишда ушлаб 
турилган асбоб орқали ўтганда жуда хавфли таъсир этади. 
Ултратовуш билан боғлиқ ишларда хавфсизликни қатъийлаштирадиган 
асосий ҳужжатлар: соғлиқни сақлаш вазирлиги 1997 йилда тасдиқланган 
“Саноатдаги ултратовуш ускуналарида ишлаш қоидалари ва санитария 
меъѐрлари”, ГОСТ 12.1.001-83. “ССБТ Ултразвук. Общая требования 
безопасности”, ГОСТ 12.2.051-80 “ССБТ. Оборудование технологическое 
ултразвуковое. Требования безопасности” 
Ултратовуш ҳавода ҳосил қилган тебранишлар товуш босими даражаси 
(дБ) билан тавсифланади. Бу босимнинг иш ўринларидаги жоиз даражалари 
ГОСТ 12.1.001-83 билан қатъийлаштирилган. Улар частоталоарнинг 1/3 
октава полосаларида меъѐрланиб, қуйидаги қийматлардан ошмаслиги керак: 
3-жадвал.