1980-yillar tarjimashunoshlik deb atalgan va tez qanot yoyib borayotgan fan uchun kuchayish davri bo‘ldi

7.1. XIX asr oxiri va XX asr boshida Makaziy Osiyo va O‘z­be­kis­tonda ilg‘or, demokratik adabiyotning vujudga kelishi

O‘rta Osiyo Rossiyaga qo‘shib olinganidan keyin Buxoro va Xiva xonliklarida hamda Turkiston General gubernatorligiga qarashli oblast va uyezdlarda bosmaxona va toshbosma (litografiya)lar tashkil etilib, ularda original va tarjima asarlari nashr etila boshlandi. Kitob chiqarish ishi bilan bir qancha xususiy noshirlar mashg‘ul bo‘ldi. Toshkent, Qo‘qon, Samarqand, Buxoroda ham gazeta-jurnallar chiqa boshladi. Endi asarlarni qo‘lda ikki-uch nusxa ko‘chirishdan ko‘ra, bosmaxona va litografiyada bosib, ko‘p nusxalarda tarqatish imkoni tug‘ildi. Kitob sotuvchilar, kitob chiqaruvchilar, shirkat va jamiyatlar tashkil bo‘ldi. Chunonchi, Buxoroda noshir Solih xo‘ja Buxoriy, Tosh­kent­da G‘ulomiya (Orifjonovlar matbaasi) va shirkati “Xayriya” Qo‘qonda noshir Oqaev, Samarqandda no­shir qori Abduraufov va “Turkiston kutubxonasi” shirka­ti, Xivada Muhammad Rahimxon shirkati va b. Bulardan tashqari, rus matbaalarida ham o‘zbekcha ki­tob, gazeta-jurnallar nashr etildi.

XX asr boshlarida Samarqand, Toshkent, Buxoro, Farg‘ona sha­har­larida tarjimalarning qo‘lyozmalari kamdan-kam uchraydi, lekin Xorazmda litografiyada, ko‘pincha, original asarlar (bayozlar, she’riy to‘plamlar, devonlar) bosilsa ham, tarjima asarlari kamdan-kam bosilar, shuning uchun qo‘lyozma holida ko‘chirib tarqatilardi.

XIX asr oxiri va XX asr boshida Makaziy Osiyo, jumla­dan O‘z­be­kis­tonda ilg‘or, demokratik adabiyot vujudga keldi. Mehnatkash xalq orasidan o‘sib chiqqan Muqimiy, Furqat, Avaz, Zavqiy, Hamza kabi shoirlar o‘z ijodlari bilan ezilgan xalqqa xizmat qildilar. Bu ilg‘or, de­mokratik reaksion g‘oyalarga qarshi chiqib, kambag‘al deh­qon­lar, bechora hunarmandlar, mehnatkashlar manfaatini ko‘zlardi. Demokrat shoirlar, bir tomondan, mehnatkashlarni ezib kelayotgan boy, savdogar, ulamo-sipohilarga qarshi hajviy she’rlar yozib, ularni savalasa, ikkinchi tomondan, chor amaldorlari, mustamlakachi to‘ra­lar qilmishlarini fosh qilar edilar.

Almaiy (asl ismi qori Fozzullo) o‘z zamonasining kuchli shoirlaridan bo‘lib, o‘sha vaqtlarda gazeta-jurnallarda va she’riy to‘plam-bayozlarda she’rlari chiqib turar edi. Toshkentda toshbosma­da “Kalila va Dimna” asari 1898-yilda Almaiy tarjimasida nashr etildi⁵⁷. Almaiyning bu arjimasi Toshkentda toshbosmada uch marta­ba bosilib chiqdi. Chunonchi, 1898-yilgi nashridan keyin 1905 va 1913-yillarda qayta bosildi. (“Kalila va Dimna” asarining fors tilidan qi­lin­gan tarjimasidan boshqa Almaiyning yana qanday tarjima asar­lari borligi hozirgacha (XX asrning 60-yillarigacha) ma’lum emas).

Biz yuqorida Shavkat Sidqiy Xandayliqiy tomonidan qilingan “Ming bir kecha” “Alf layla va layla” arab ertaklari to‘plamining tarjimasi haqida ma’lumot berib o‘tgan edik. Bu asar 1912-yilda toshbosmada nashr qilinadi. Shu asarning ikkinchi qayta nashri haqida “Oyna” jurnalining 1914-yil, 27-son, 523-betida “Yangi tarjima” degan xabar bosilgan. Sidqiy Xandayliqiy “Ming bir kecha”ni forschadan qisqartib tarjima qilgani uchun Sayd Ahror mahzum uni arabchadan to‘la qayta tarjima qilgan deb tushunmaslik kerak. Haqiqatda esa, 1912-yilning o‘zidayoq har ikki tarjima baravar bosilib chiqdi. (Buni aniqlash uchun Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan 10551-raqamli (Sidqiy Xanday­li­qiy tarjimasi) va 8938 yoki 75-raqamli (Said Ahror mahzum tarjimasi) kitoblarga qarang: ikkalasining chiqqan yili 1912 deb ko‘rsatilgan).

“Qissasi Ibrohim bin Adham” asarining tarjimasi Toshkentda Abdulla hoji nashrida 1906, 1911, 1913 va 1914 yillarda to‘rt marta qayta nashr qilindi. Ushbu asar Samarqandda 1910-yilda Demurov bosmaxonasida va Kogon­da ikki marta bosildi. Asar Lohurda urdu tilida ham bosilib chiqqan edi.

“Dostoni Said Battol G‘oziy” asari “Said Battol G‘oziy” degan nom bilan usmonli turkchadan tarjima qilinib, toshbosmada bosilib chiqdi. Tarjimoni noma’lum. Asar qozoq, ta­tar tillarida ham bosilgan.

“Said Battol G‘oziy” haqida keksa adabiyotshunos, Tojikistonlik olim Vadud Mahmudiy 1926-yilda “Navoiygacha turk adabiyoti” degan maqolasida shunday deb yozgan edi: “El adabiyotining eskidan yozilganlari orasida (211-hijriyda) forschadan arabchaga tarjima qilingan “O‘g‘uznoma” atalgan milliy doston borkim, asosan turkchadan o‘zgartirilgandir. Bu dostonning muhim bir qismi bo‘lg‘on “Dada Qo‘rqut” yoki “Qitobi Qo‘rqut” kabi “Said Battol G‘oziy” dostonida el adabiyotidandur. Bu “O‘g‘uznoma” islomiyat­dan burun tasbit etilganiga hukm etish mumkindir. Chunki 211-hijriyda forschadan arabchaga tarjima qiling‘on bu dos­tonning forschaga tarjima qiling‘oni bilan arabchalanish orasida har holda an­cha­gina vaqt o‘tishi ehtimoli bo‘lg‘oni kabi, forscha tarjimasi uchun­da, avvalan turkcha yozilgan (tasnif etilgan) bo‘lishi lozimdir”.⁵⁸

Firdavsiyning “Shohnoma” dostonining bir qismi 1908-yilda “Shirkati xayriya” nashrida (hajmi 642 bet) Xomushiy tarjimasida bosilib chiqdi. O‘sha yilning o‘zidayoq noshir Saidakbar shu kitob­ning birinchi jildini (hajmi 567 bet) rasmli qilib G‘ulomiya (Orifjo­nov) bosmaxonasida nashr qildirdi. Toshbosmalarda nashr etishda eski tarjima qilin­gan qo‘lyozmalardan foydalanish faqat Xomushiy­ning tarji­masida o‘z aksini topdi. Boshqa tarjimalarning qo‘lyozma nusxalaridan negadir kam foydalandilar. Bizga buning sabablari ayon emas, balki noshir va bosmaxona, litografiya egalari Farg‘ona, Buxo­ro, Xorazmdagi qo‘lyozmalarni ko‘rmagandirlar. Masalan, Xorazmda “Guliston”ning Ogahiy tar­jima qilgan, badiiy jihatdan yuksak nodir nusxasi bo‘lgani holda, Toshkentdagi noshir boshqa bir tarjimani bosib chiqardi. Toshkentdagi noshir Xiva xonligida qilingan tar­jimani bilmaganligi bunga sabab bo‘lishi ehtimol. Shuning uchun Toshkentda Shayx Sa’diyning “Guliston” dostoni Murodxo‘ja domla tar­ji­­ma­sida “Shavqi Guliston” nomi bilan bosilib chiqqan. Murodxo‘ja domlaning tarjimasi ham muvaffaqiyatli chiqqan. Bu tarjimada asarning forscha matnda ham berilib, hoshiyasida ayrim so‘zlarning izohi bor.

Xisrav Dehlaviyning “Chor darvesh” nomli asari har xil variant­larda: goh nasr-nazm bilan naql qilinib, goh qisqartirilgan holda, goh rasm-bezaklar bilan chiryli jihozlanib, Tehron, Bombay va boshqa sha­harlar­dagi turli-tuman tipografiyalarda fors tilida chop etildi.

“Chor darvesh” o‘zbek tiliga uch marta tarjima qilingan qilinib, Toshkent, Kogon va boshqa shaharlarda bosilib chiqdi.

20-yillarga qadar qilingan “Chor darvesh”ning tarjimalaridan ba’zilari keyinroq ham qayta bosildi. Masalan Xiromiy tarjima qilgan asar alohida 1960-yilda nashr etildi. (Til va adabiyot institutining ilmiy xodimi shoir Anisiy nasrga tayyorlangan). Ulug‘ fors-tojik shoiri Shayx Sa’diyning mashhur “Guliston” dostonidan boshqa “Karimo” nomli kitobi “Rahimo tarjimai Kari­mo” nomi bilan ozbek tiliga tarjima qilildi. Bu pand-nasixat to‘la ma­qol, aforizmlardan iborat asardir" Karimo asarining Faqat bir tarjima­si bo‘lib, u ham toshbosmada bosilgan. Kitobda mana shunday deb yozilgan:

“Bu risolai majma’i pandki, tasnifkardai allomai qutbi baland martaba shayx Muslihiddin Sa’diy Sheroziy erdi, Madrasa va maktablarimizdagi yosh talabalarning foydalanmoqlari uchun tarjima qilindi va nomi “Rahimo tarjimai Karimo” deb qo‘yuldi va mullo Kamolxon bin mullo G‘ulomxon qori Shoshiy Qarotoshiyning yoriy­lari birlan va faqir Sirojiddin mahzum Shavkatning tarjimasi va o‘z qalami birla orosta bo‘ldi”.

7.2. XX asrning 20-yillariga qadar tosh bosma-litografiyalarda bosilgan tarix, jo‘g‘rofiya, falsafa, axloq va tibbiyotga doir ilmiy kitoblar, darsliklarning o‘z­bek tiliga tarjimasi

XX asrning 20-yillariga qadar chorak asr davomida tosh bosma-litografiyalarda tarix, jo‘g‘rofiya, falsafa, axloq va tibbiyotga doir bir qancha ilmiy kitoblar, darsliklar o‘z­bek tiliga tarjima qilindi. Bular orasida tibbiyotga oid “Xazinatul-hikmat” va “Tibbi Yusufiy” nomli muhim asarlar bor. Abu Ali ibn Sino haqida yozilgan afsonaviy hikoyalardan iborat “Xazinatul hikmat”ni tatarchadan Abdul Rojiy mulla Karim qori Ho‘qondiy tarjima qilib, Toshkentda 1912-yilda bosib chiqardi. “Tibbi Yusufiy” asarini Muhammadshoh bin Shohfayzullo tarjima qilib, 1898- yilda Toshkentda bostirdi (207- bet).

Axloqqa oid “Majmaul-odob” (Odob majmuasi) nomli asar 1917-yilda Maqsud xo‘ja bin Mansur xo‘ja tarjimasida chop qilindi. Sharqshunoslik institutining qo‘lyozmalar fondida shu kitobning usmonli turk tili­ga qilingan tarjimasi (inv. № 11006) va tatarcha tarjima­si (inv. № 3947, 10246 va 11979) dan bir necha nusxalar bor. “Maxzanul-maqsud” (Maqsadlar xazinasi) nomli asarni Maqsud xo‘ja bin Mansur xo‘ja fors tilidan tarjima qilgan va bu 1909-yilda Yakov­lev matbaasida nashr qilingan.

“Temurnoma” asari Amir Temur haqida yozilgan forsi kitobning tarjimasi bo‘lib, mutarjim Salohiddin xo‘ja Alovuddin o‘gli 1910-yilda Toshkentda nashr qildirgan. Toshbosmalarda bosilgan tarjimalar ichida diniy ki­toblar ko‘p qismni tashkil qiladi. Ularning ba’zilari payg‘ambarlar haqida “Durrul-majolis” (Majlislar duri), ba’zilari ibodat, duo, radnoma, aqidalar haqida “Durrul-masoil” (Masalalar duri), “Duoi ismi a’zam”, “Radnoma”, “Ibodati islomiya”, “Iqdu-durar" (Durlar shodasi), ba’zilari tush ta’birlari haqida (Ta’birnoma) yozilgan asarlar bo‘lib, bularda aslga to‘g‘ri kelmaydigan, hayoliy, diniy, reaksion fikrlar talqin qilinadi. Chunonchi, tush ta’birlari haqida tarjima qilingan kitobdan bitta misol keltiramiz:

“Asb, aytibdurlarkim, har kim tushida xushjilov otga minsa, izzat va davlat va obro‘ tobg‘oy; va agar otni ba’zi asbobi kam bulsa, o‘shal miqdor obro‘si ham kam bo‘lg‘oy; va agar otni dumi va yoli ko‘b bo‘lsa, xizmatkorlari ham ko‘b bo‘lg‘oy; va agar bo‘lmasa - bo‘lmas; va agar otg‘a yalang‘och min­sa, musibatga qolg‘oy...

O‘rta Osiyoda, shu jumladan O‘zbekistonda gazeta va jurnallar dastlab chiqarila boshlagan davrdan uning sahifalarida diplomatik hujjatlar, telegramma xabarlardan tortib, arab, fors-tojik tillaridan ba’zi bir hikoyalar, rus ti­lidan ilmiy, badiiy asarlarning tarjimalari bosila bordi. Ma’lumki, XIX asr oxiri, XX-asr boshlarida, ayniqsa, 1905-yil to‘ntarishidan so‘ng turkiy tillarda gazeta-jurnallar chiqa boshladi. Rossiya tarkibida yashovchi turkiy xalqlar ichida tatar tilida ko‘proq gazeta-jurnallar chiqar, ular tarjima ishlarida ham boshqalarga qaraganda oldinda edi. Qrimda 1882-yilda “Tarjimon” nomli maxsus gazeta chiqarilib, uning bir tomonida rus tilida, ikkinchi tomonida qrim-tatar tilida ayni bir material tarjima qilinib bosilar edi.

“Tarjimon” Osiyoda, jumladan hozirgi O‘zbekiston hududida ko‘p tarqalgan gazetalardan biri edi. Bu tipdagi, ya’ni ikki tilli gazeta 1882-yilgacha boshqa turkiy tillarning birontasida chiqarilmas edi.

“Tarjimon” gazetasida maqola, xabarlar ruscha yozilsa, uni qrim-tatar tiliga, agar qrim-tatar tilida yozilsa, rus tiliga sistemali ravishda tarjima qilinar edi. Faqat ba’zi mahalliy xabarlar yoki arabcha, forschadan tarjima qilingan hikoyalargina rus tilida berilmas edi.

“Tarjimon” gazetasi “Hikoya” rubrikasi ostida 50-sonidan bosh-lab “Ming bir kecha”ning tarjimasi bosa boshladi. Bu bilan gazetxon-larni arab xalqining ajoyib adabiy yodgorligi bilan birinchi martaba vaqtli matbuotda tanishtirdi.

“Turkiston viloyatining gazeti” (u “Tarjimon”ga qaraganda o‘n ikki yil ilgari chiqa boshlagan) ikki tilda nashr etilmasa ham, dastlabki yillardanoq tarjima ishlariga o‘z sahifalaridan o‘rin ajratdi.

“Turkiston viloyatining gazeti” sahifalarida tizimli ravishda ilmiy va badiiy tarjima asarlari bosilib turdi. Gazetadagi barcha material-larni Shohmardon Ibrohimov tar­jima qilgan⁵⁹. Bu gazeta sahifalarida 1872-yil dekabridan boshlab “Bir ming va bir kechada aytilgan afsonalar” tarjimasi berib borildi va bu ish 2 yilga yaqin davom etdi. “Turkiston viloyatining gazeti” chorizm manfaatlarini qanchalik ko‘zlamasin, baribir uning sahifalarida progressiv olimlar, shoirlar-ning so‘zlari, rus tili, madaniyati haqidagi qimmatli fikrlar bor edi. 1906- yil, 2-yanvarda “O‘rta Osiyoning umr guzorligi” gazetasi chiqa boshladi. Gazeta muallifi, muharriri va noshiri Ivan Geyr bo‘lib, uning yordamchilari mulla Olim mahzum bilan tarjimon Aydarov edi. Ammo gazetaning umri uzoq bo‘lmadi: 3 oydan so‘ng hukumat uni taqiqlagani sababli yopilgan edi.