|
1.2. G‘arb olimlarining tarjimashunoslikka oid yondashuvlari
Bugungi kunda insonlarning dunyo bo‘ylab ko‘chib yurishi aynan o‘sha tarjima jarayonining ko‘zgusida aks etishi mumkin, tarjima uchun matnlarning bir tildan boshqa tilga o‘tishi emas, balki madaniyatlar va matnlar o‘rtasidagi muhokama jarayoni, tarjimon shaxsi vositachiligi orqali barcha turdagi ishlar bajariladigan jarayon deb to‘g‘ri qabul qilinmoqda. Ahamiyatlisi shundan iboratki, Homi Bhabha3 “tarjima” terminini matn va tillar orasidagi ish deb emas, balki bir joydan boshqasiga olib o‘tiladigan etimologik “hissiyot” deb ta’riflagan. U hozirgi dunyoning shart-sharoitlarini, millionlab odamlar yer sharining bir nuqtasidan boshqasiga tinimsiz ko‘chib yuradigan, yashash joylarini har kuni o‘zgartiradigan dunyoni tavsiflash uchun majoziy ma’noda tarjimadan foydalanadi.
Yevropalik bo‘lmagan yozuvchilar tomonidan ilgari surilgan, tarjima bir qator nazariyalarining markazida uchta qaytariluvchi “ayyorlik” kuzatiladi: muqobillik va sodiqlik terminologiyasining takroran ta’riflanishi, tarjimon obrazi yorqinligining muhimligi, tarjimani qaytadan ijodkorona yozish faoliyati sifatida ko‘rsatadigan emfazaning o‘zgarishi.
Tarjimon “xaloskor”, manba matnga unchalik tobe bo‘lmagan asliyat shaklining o‘zgarmas ramzlaridan ozod qiluvchi, asliyat muallifi va matn hamda imkoniy tarjima tili kitobxonlari doirasi o‘rtasidagi jarlikka ko‘prik o‘rnatishga aniq harakat qiluvchi shaxs sifatida namoyon bo‘ladi
Bu keyingi aytilgan va qayta ko‘rilgan mulohaza tarjimaning ijokorligiga urg‘u beradi. Avvalgi tarjimonni yorqin obrazlarda “o‘zlashtiruvchi”, “bostirib kiruvchi” va yoki “bosib oluvchi” sifatida tavsiflagan modellarga qarganda do‘stona munosabat bilan qabul qilish ko‘rinadi. Tarjimaga post mustamlaka tarzida yondashish lisoniy fikr almashinuvlarni ma’noli suhbat tarzida, na manba va na asliyatga to‘laligicha tegishli bo‘lmagan makonda ro‘y berayotgan jarayon sifatida ko‘rishdan iborat. Vanamala Viswanatha va Sherry Simonlarning4 ta’kidlashicha, tarjimalar muskamlaka va post-kolonial kontekstida madaniy shakllanishining dinamikasini fosh etuvchi birlamchi nuqtaiyi nazarni ta’minlab beradi.
1980-yillarning oxirlarigacha tarjimashunoslik Itamar Even-Zohar va Gideon Toury tomonidan birinchi bo‘lib ilgari surilgan tizimli yondashuvga asoslangan. Polisistem nazariya radikal rivojlanishda bo‘ldi, chunki u diqqat e’tiborni muqobillik va matnga sodiqlik haqidagi quruq muhokamalardan tarjima qilingan matnning yangi kontekstdagi rolini o‘rganishga e’tibor qaratadi. Ahamiyatlisi shundan iboratki, bu narsa tarjimaning tarixi bo‘yicha kelgusida tarjimaning ahamiyatini qayta baholashni adabiyot tarixidagi o‘zgarishlar va innovatsiyalarni amalga oshiruvchi kuch sifatida yo‘naltiruvchi tadqiqotlar uchun yo‘l ochdi.
1995-yilda Gideon Toury “Descriptive Translation Studies and Beyond” kitobini nashr ettirdi. Polisistem yondashuvni qayta ko‘tarib chiqqan bu kitob tarjima tizimiga ortiqcha urg‘u berilganligi uchun ayrim olimlar tomonidan ijobiy baholanmadi. Touryning tarjima avvalboshda birlamchi o‘rinda “nishon” bo‘lgan madaniyatning ehtiyojlarini qondirishga mo‘ljallangan bo‘lib, tadqiqotning obyekti sifatida ushbu tizimni olish mantiqqa to‘g‘ri keladi, degan qarashni qo‘llab quvvatlaydi. U, shunigdek, tarjima me’yorlarini shakllantiruvchi va ularning qanday qo‘llanilishini ko‘rsatuvchi yo‘llarni o‘rganish uchun tarjimaga xos bo‘lgan xatti-harakatlar qonuniyatlari namunalarini aniqlash zarurligini ko‘rsatib o‘tadi. U tarjima nazariyasining obyekti tarjima sifatini ko‘tarish degan har qanday firkga qarshi chiqadi: amaliyotchilar turli javobgarliklarni zimmalariga olgan paytda, nazariyotchilar bitta dastur, rejaga ega bo‘lishadi, deb fikrini dalillaydi u. Garchi Touryning qarashlari umum tomonidan qabul qilinmagan bo‘lsa-da, bu fikrlari keng omma tomonidan hurmat bilan qaralgan. 1990-yillar davomida, tarjima me’yorlari borasida juda ulkan ilmiy tadqiqot hisoblandi va tarjimani o‘rganish yuzasidan buyuk ilmiy da’vat bo‘ldi.
Hozirgi XX asrda siyosiy, geografik va madaniy chegaralar ancha o‘zgaruvchanki, yaqin tarixning istalgan paytida insonlarning bu chegaralardan o‘tishi kuchayadi. Shu tariqa dunyo, tarjimon roli yanada katta ahamiyat kasb etadi. Bu holat tarjimaning nima uchun bu qadar ko‘p muhokama qilinishi va nima uchun tarjimaga talabning yuqoriligi sababidir. Biz faqat World Wide Web kengayishi bilan tarjima potensialini tasavvur qila boshlaymiz. Elektron tarjima ancha soxtalasha borgan paytda tarjimashunoslik taraqqiyotga muhtoj. Bu oldindan aytish mumkin bo‘lgan kelajakda amalga oshiriladigan vazifa ko‘rinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
