1980-yillar tarjimashunoshlik deb atalgan va tez qanot yoyib borayotgan fan uchun kuchayish davri bo‘ldi

Yusuf Xos Hojib Bolasag‘un (hozirgi Qirg‘izistonga qarashli To‘qmoq) shahrida tug‘ilib o‘sdi, bir necha tilni o‘rganib, zamonasi­ning madaniyatli, dono olimlaridan biri sifatida tanildi. Yusuf Xos Ho­­jib­ning asari qadimgi o‘zbek tili va adabiyoti tarixida katta rol o‘ynaga­ni kabi, tarjima tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega.

Qoraxoniylar davrida Narshahiyning Buxoro tarixiga oid asarini 1128 yil­da Abu Nosir al Quvayi tarjima qildi.

Saljuqiylar davrida yozilgan “Nasihatul-muluk” (Podshohlarga na­si­hat) asari fors tilidan arabchaga tarjima qilindi (inv. № 533). Bu asar sal­ju­qiy sulton Muhammad bin Malikshohga atab yozilgan bo‘lib, ki­tob muallifi 505/1111 yilda vafot etgan Abu Homid Muhammad bin Mu­ham­mad al G‘azzoliy edi. G‘azzoliy nasihatlar yozib, ularni badiiy yo‘sinda, turli latifalar, hikoyalar orqali o‘quvchiga yetkazib ber­di. Keyinchalik “Nasihatul-muluk” asari o‘zbek tiliga ham tarjima qilingan (inv. № 7099, 8393).

XII asrning boshlarida Sharqdan qoraxitoylar degan istilochilar kelib, saljuqiy va qoraxoniylarga qarshi hujum boshladilar. Ular 1138 yilda Samarqanddan Mahmudni haydab, 1141 yilda saljuqiylarning so‘ng­gi sultoni Sanjarni tormor qildilar. 1172 yilda qoraxitoylar Xo­razm­ni egalladilar. Lekin bu uzoqqa bormadi. Xorazmshohlar su­lo­lasi kuchayib ketdi. Otsizning nabirasi Tekish davrida Xorazm hu­du­di ikki baravarga kengaydi. Sharqiy Eron, Iroq ham Xorazmshohga qarar edi. Mu­hammad Xorazmshoh 1210 yilda qoraxitoylarni tor-mor qildi. Mo­va­rounnahr ham unga vassal bo‘ldi. Muhammad Xorazmshoh o‘zini “Ik­kinchi Iskandar” laqabi bilan atadi. Bu davrda tarjima qilin­gan ki­tob­lar haqida aniq ma’lumot yo‘q.

Chingizxon O‘rta Osiyoga hujumni 1219 yilda boshlagan. Og‘ir janglardan keyin u O‘trorni zabt etdi. 1220 yilda Buxoroga hujum qi­lib, bosib oldi. Eron tarixchisi, o‘sha davrning jonli guvohi Juzjoniy­ning so‘ziga qaraganda, Chingizxon Buxoroni talagach, odamlarni o‘l­di­rib, uylar, masjidlarni yoqqan, ki­toblarni gulxanga tashlagan. 1221 yil­ga borib Chingizxon Urganchni³¹ qamal qilgan³². Xalq yovga qarshi qah­ramonlarcha kurashdi, ammo olti oy qamalda yotgan shahar xalqi kuch­li istilochilarga bardosh bera olmadi. Shahar butkul kuyib kul bo‘l­di. Odamlar qirg‘in qilinib, yosh bolalar mo‘g‘ullarga qul qilib beril­di. Shunday fojiali yong‘in, ur-yiqit paytida biror kitob qolishining o‘zi mo‘’jiza edi. O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston xalqlari chet el bos­qinchilari zulmida ingradi. Xalq bosqinchilarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘­tarsa ham (1238 yildagi Torobiy qo‘zg‘oloni), tezda, ayovsiz ra­vishda bostirilar edi. Butun bir yuz yil mobaynida biror adabiy asarlar, jum­ladan tarjima asarlar ham vujudga kelmadi.

Qutb Xorazmiy. Xorazmlik shoir Qutb 1340 yilda Nizomiy Ganjaviyning “Xisrav va Shirin” asarini o‘zbek tiliga tarjima qildi. Qutbning bu tarjima asari X asrdan XI asrgacha bo‘lgan badiiy tarjima asar­lari ichida eng fundamental va eng yuksak badiiy mahorat bilan tar­ji­ma qilingan birdan-bir asardir. Bu badiiy tarjima davrida juda katta ijo­biy rol o‘ynadi va o‘zbek xalqining badiiy tarjima sohasidagi durdo­na asari sifatida mashhur bo‘ldi. Tarjima tarixi yozilar ekan, Qutb Xo­raz­miy nomi alohida tilga olinib, zo‘r faxr bilan eslanadi. U ulug‘ shoir Ni­zo­miy Ganjaviyning asarini o‘zbek tiliga tarjima qilar ekan, o‘zbek tili­ning qudratini ko‘rsata oldi.

“Xisrav va Shirin” tarjimasining qo‘lyozmasi Parijda Milliy kutub­xonada saqlanadi. Bu asarning fotokopiyasi Navoiy qo‘mitasi tashab­bu­si bilan Parijdan keltirilgan. 1940 yilda uni Navoiy qo‘mitasining xo­di­mi, taniqli adabiyotshunos olim Hodi Zarifov nashrga tayyorlagan va tahrir qilgan, ammo asar urush boshlanishi bilan nashrga chiqmas­dan qolgan.