19 ma’ruza. Atom tuzilishi reja: Atom tuzilishi

3. Atom yadrosining o’lchamlari.
Rezerford α – zarra orqaga irg’itib 
yuborilishi uchun atomning musbat zaryadi va uning 
massasi fazoning juda kichik sohasida yig’ilgan bo’lishi 
kerakligini payqadi. Shu asosda, Rezerford atom yadrosi 
haqidagi g’oyani - atomning deyarli butun massasi va 
butun musbat zaryadi yig’ilgan kichik o’lchamli jisim 
haqidagi g’oyani ilgari surdi. 2- rasimda yadrodan turli 
masofalarda uchib o’tgan α – zarralarning trektoriyalari 
ko’rsatilgan. 
Turli burchaklar ostida sochilgan zarralarni sanab, Rezerford atomining 
o’lchamlarini boholadi. Yadroning o’lchami 10
-12

10
-13
sm tartibida ekan (turli 
yadrolarning deametirlari turlicha). Atomning o’lchami esa 10
-8
sm, ya’ni yadro 
o’lchamidan 10
÷
100 ming marta katta. 
1 
2 
3 
4 
1-rasm 

2-rasm 

---

6 
4. Atomning planentar modeli. 
Rezerford tajribalaridan atomning planetar 
modeli bevosita kelib chiqadi. Markazda atomning deyarli butun massasi yig’ilgan 
musbat zaryadli yadro joylashgan. Butunicha yadro neytiral. Shuning uchun atom 
ichidagi elektronlar soni, yadroning zaryadi singari, elementning davriy 
sistemadagi tartib nomeriga teng. Ravshanki, elektronlar atom ichida tinch tura 
olmaydi, chunki bunda ular yadroga qulab tushgan bo’lar edi. Ular yadro atrofida 
xuddi Quyosh atrofida planetalar aylangani singari harakatlanadi. Elektronlar 
harakatining bunday xarakteri yadro tomonidan Kulon kuchlarining ta’siri bilan 
aniqlanadi. Vodorod atomida yadro atrofida faqat bittagina electron aylanadi. 
Vodorod atomining yadrosi modeli jihatdan elektronning zaryadiga teng musbat 
zaryadga ega bo’lib, uning massasi elektronning massasidan 
taxminan 1836,1 marta katta. Bu yadro proton deb ataladi (3-
rasim). Atomning o’lchami- bu uning elektronining aylanish 
orbitasining radusidir. Atomning oddiy va yaqqol planetar 
modelining bevosita tajribaviy asosi bor. Biroq bu model 
atomning mavjudlik faktini, ya’ni uning turg’inligini 
tushintirib 
berishga 
mutloqa 
qodir 
emas. 
Chunki 
elektronlarning orbita bo’ylab harakati markazga intilma 
tezlanishdan iborat bo’ladi. Tezlanish bilan harakatlanayotgan 
zaryad, Maksvell elektrodinamikasi qonunlariga binoan nurlanib elektromagnit 
to’lqinlar chiqarishi kerak. Nurlanish vaqtida energiya yo’qoladi. Elektronlar 
energiyasini yo’qotgan sari yadroga yaqinlashishi va yadro qulashi kerak. 
Binobarin atom yo’qolishi kerak. Aslida esa mutloqo bunday bo’lmaydi. Atomlar 
barqarordir va o’yg’otilmagan holatda hech qanday elektromagnit to’lqin 
chiqarmasdan cheksiz uzoq vaqt yashashi mumkin. Atomning nurlanishiga 
energiya sarflashi tufayli muqarrar halokatga uchrashi haqidagi tajribaga mos 
kelmagan bunday xulosa atom ichida bo’ladigan hodisalarga klassik fizika 
qonunlarini tatbiq qilishning oqibatidir. Bundan atom masshtabidagi hodisalarga 
klassik fizika qonunlarini tatbiq qilish mumkin emasligi kelib chiqadi.