19 ma’ruza. Atom tuzilishi reja: Atom tuzilishi

 
 
ATOM VA ATOM YADROSI 
XIX asr oxirida atomning murakkab tuzilishga ega ekanligini ko’rsatuvchi 
dalillar paydo bo’ldi. Atom tuzilishini tushintirishda Tomson va Rezerfordning 
modellari yuzaga keldi. 
1. Atomning Tomson modeli. 
1903 yil ingliz fizigi J. Tomson atomining 
birinchi modelini taklif etdi. Tomson fikricha, atomlar musbat zaryadlangan 
moddadan iborat bir jinsli sharlar bo’lib, ularda elektronlar bo’ladi, elektronlarning 
yig`indi zaryadi atomning musbat zaryadiga modul jihatdan teng. Shuning uchun 
atom bir butun holda elektr jihatdan neytral bo`ladi. Biroq Tomsonning atom 
modeli atomda musbat zaryadning taqsimlanishini tadqiq qilishga doir tajribalarga 
mutlaqo zid bo`lib chiqdi.
2.
Rezerford tajribasi.
E.Rezerford atomning Tomson modellining qay 
darajada to`g`riligini tajribada tekshirib ko`rdi. Tajriba g`oyasi juda sodda edi. 
Е
1 
Е
2 
Е
3 
Е=
0

---

5 
Agar atomning Tomson modeli haqiqatga to`g`ri kelsa, juda yupqa plastinkadan 
tez harakatlanuvchi α- zarralarning ingichka dastasi o`tkazilganda, bu zarralarning 
sezilarli og`ishlari kuzatilmasligi kerak edi.α-zarralarning massalari elektronning 
massasidan taxminan 8000 marta katta, musbat zaryadi esa moduli jihatidan 
elektronning zaryadidan ikki martakattadir. 

-zarralar butunlay ionlashgan geliy 
atomining xuddi o’zidir. α-zarralarning tezligi juda katta bo`lib tahminan yorug`lik 
tezligining 1/15 ulushiga teng. Rezerford bu zarralar bilan og`ir elmentlarning 
atomlarini bombardimon qildi. Elektronlarning massasi juda kichik bo`lgani uchun 
ular α- zarralarning traektoriyasni sezilarli darajada o`zgartira olmaydi. Atomning 
musbat zaryadli qismigina α-zarralarning sochilishiga sabab bo`lishi mumkin. 
Shunday qilib α-zarralarning sochilishiga 
qarab atom ichida musbat zaryadning va 
massaning taqsimlanish xarakterini aniqlash 
mumkin. 
Tajribaning 
sxemasi 
1-rasimda 
tasvirlangan. Radioaktiv namuna qo’rg’oshin 
silindir 
1 
ichiga 
joylashtiriladi. 
Undan 
chiqayotgan α –zarralar oqimi yupqa metall (oltin, 
mis) folga 2 ga tushiriladi. Sochilgan rux sulfide bilan qoplangan yarim shaffof 3 
ekranga tushadi. Har bir zarra ekranga kelib urulganda yorug’lik chaqnaydi va bu 
chaqnashni mikroskop 4 yordamida kuzatiladi. Qurilma havosi so’rib olingan idish 
ichiga joylashtiriladi. Metall folga bo’lmasa, ekranda α – zarralarning ingichka 
oqimi hosil qiladigan yorug’ yo’l yuzaga keladi. Dasta yo’liga folga qo’yilganda 
sochilish tufayli α – zarralar ekranda kattaroq yoyilgan doira bo’yicha 
taqsimlanadi. Rezerford tajriba qurilmasini o’zgartirib α – zarralarning katta 
burchaklariga og’ishini qayd qilishga harakat qiladi va shu narsa ma’lum bo’ldiki 
bu zarralarning bir qismi 90
0
dan katta burchakka og’ar ekan. Atom tarkibidagi 
musbat zaryad Tomson modeli bo’yicha taqsimlanganda edi, ular α – zarrani 
orqaga irg’itib yuborish uchun etarli darajadagi kuchli elektr maydonini hosil qila 
olmasdi. Shunday qilib Rezerford tajribasi atomning Tomson modeli noto’ri 
ekanligini tasdiqladi.