18-расм. Киндиктепа режаси

18-расм. Киндиктепа режаси.
Қалъанинг ва турар-жойнинг бошқа қисмларини қазиш ишлари кўрсатганидек, стратиграфик жиҳатдан Киндиктепа Тошкентдаги Шаштепага жуда ўхшайди. У эрда бўлгани каби, унинг пастки горизонти Бургулук маданияти (милоддан аввалги ХИИИ-ИВ асрлар) манзилгоҳи бўлиб, унинг ўрнида кейинчалик Каунчин аҳоли пункти пайдо бўлиб, кейинчалик у аста-секин шаҳар марказига айланди. Унинг номи ёзма манбаларда сақланиб қолмаган. Қалъада стратиграфик қазиш пайтида эрамизнинг биринчи асрларига оид қатламлар топилган. э. ХВ асргача Шаҳристон И да 2-4 асрларга оид якка бошлиқ қолдиқлари, турар жойлар, сопол идишлар ва металлургия печлари тозаланди. н. э., темирни қайта ишлаш билан боғлиқ (Антиқуитиес оф Туябугуз., 1978, 95-бет).
Шаҳристон ИИ ғарбий қисмида кўча магистралининг икки томонида уйлари бўлган қисми очиб берилди. Фермер хўжаликлари уй-жой, савдо ва ишлаб чиқариш мақсадлари учун иккитадан тўрттагача биноларни ўз ичига олади. Саноат биноларида девор ўчоқлари, тегирмон тошлари, идишлар, уларнинг бир қисми полга қазилган ва пастки қисми бўлмаган тескари идиш шаклида мангал тозаланган. Буларнинг барчаси куйган нурлар билан қопланган. Хоналардан бирида топилган дастгоҳ тафсилотлари қизиқ. Сайтда заргарлик ҳунармандчилигининг излари ҳам кузатилиши мумкин.
Ушбу вақтнинг кўплаб серамика материаллари кўтариш материалида ҳам, қазиш ишларида ҳам намойиш этилган. Бу идишлар - Каунчин типидаги хумлар, кострюлкалар, кострюлкалар, кўзалар, пиёлалар. Бундан ташқари, баъзи идишларнинг елкаларида тамғага ўхшаш белгилар ёзилган, бошқалари сояли учбурчаклар шаклида расм билан безатилган. Шива кострюлкалари билан тавсифланган, вертикал тутқичли армут шаклидаги қозонлари, четидан елкасига туширилган. Қатлам учун одатий керамика шлюзлари - қўчқорнинг икки бошли боши ва буқа боши шаклидаги ғиштли ғишт шаклидаги шашлик ишлаб чиқарувчилари, реалистик ва услубий талқин. Комплекс 1-4 асрларга тўғри келади. н. э. Буларнинг барчаси бой диний ғояларни, жумладан Тошкент воҳасининг қадимги аҳолиси диний ҳаётининг номаълум томонларини очиб беради. Белгиларнинг мураккаб дунёси цилиндрсимон шаклдаги пломбаларнинг, сопол ва мис маржонларни иплари учун тешиклари билан акс эттирилган.

19-расм. Киндиктепадан топилган буюмлар. Эчки ва буқа тасвирланган икки томонлама муҳр.
Муҳрлардаги тасвирлар кўпинча икки томонлама ва бўрттирма - бу хочлар, оддий ва мураккаб тамғага ўхшаш белгилар. Бронза муҳрларидан бирида бир томонда кийик, иккинчисида шохлари орқага ташланган Сибир эчкиси тасвирланган.
Қазиш жараёнида катта нумизматик материал тўпланди. Қизиғи шундаки, аҳоли пунктининг пастки қатламлари кесимидан олинган дастлабки тангалар. Умуман олганда, Киндиктепдан олинган тангалар хилма-хиллиги билан ниҳоятда қизиқарли бўлиб, Марказий Осиёнинг бошқа минтақалари билан турли хил иқтисодий алоқаларни акс эттиради (Федоров, Буряков, 1969. Туябугузнинг антиқа буюмлари, 1978, 143-156-бетлар). Шундай қилиб Ю.Ф томонидан топилган хазиналардан бирини таҳлил қилганда. 1979 йилда Буряков Тошкент воҳаси учун биринчи бўлиб Шимолий Қора денгиз минтақасидаги тангалар хазина таркибига киритилди, улар ИВ-В асрлар охирида савдо алоқалари орқали бу эрга кириб бориши мумкин эди (Нуриддинова, Мусакаева, 2010, 117-120-бетлар).
ИХ-ХИИ асрларда шаҳарнинг янги кўтарилиши содир бўлди. Қалъада ва шаҳристонларда керамика билан ишланган маданий қатламлардан ташқари, материал жуда кўп миқдордаги танга ва бутун танга хазиналари билан ифодаланади (Антиқуитиес оф Туябугуз, 1978, 145-145-бетлар). Бундан ташқари, хазиналарда ал-Маҳдийнинг қора дирҳамлари ва мис Аббосийлар зарбларидан ташқари, дастлабки қотилларнинг қизиқарли топилмалари мавжуд бўлиб, улардан бири Гассан ибн Аббос номидан 205 ҳижрий йилда Самарқандда калтакланган.


20-расм. Зооморфик тутқичли ритон (милоднинг IV-V асрлари)


21,22-расмлар. Киндиктепадан топилган ўрта аср сопол идишлари(Х аср).
IХ - ХII асрларда шаҳар эканлиги. иқтисодиёт ва савдо-сотиқда муҳим рол ўйнамоқда, бунга нафақат ажойиб сирланган идиш-товоқ топилганлиги, балки бу эрда топилган кўплаб сомонийлар ва қорахонийлар тангалари, шу жумладан Чочда зарб қилинган пуллар ҳам киради (Антиқуитиес оф Туябугуза, 1978, пп.). 143-145). Аҳоли пунктида топилган иккита хазина бир даврга тўғри келади. Улардан бири 14 тангадан иборат бўлиб, ХИИ охири - ХИИИ аср бошларига тегишли. (Федоров, Буряков, 1969, 106-бет). Иккинчисида қалъада топилган ва 12-аср охиридаги Бенакет зарбхонасига тегишли бўлган 49 та мис тангалар мавжуд.
Тангалар топилмаларининг кўплиги воҳанинг марказий қисмида йирик шаҳар марказлари ўртасида жойлашган шаҳарчанинг анча жадал савдо фаолияти ҳақида гапиради ва минтақанинг сиёсий ҳаётининг турли саҳифаларини қайта тиклашга имкон беради.
Шаҳар атрофида ва унинг чеккаларида кўплаб пасттекисликлар мавжуд. Бу эрда олиб борилган қазиш ишлари натижасида Каунчин типидаги кемалар, темир пичоқлар, асбоблар, камар токалари, безаклар (қазиш ишлари Агзамхўжаев, Алимов К.А., Дюк Х.) томонидан олиб борилган гуруҳ дафн маросимлари билан катакомбалар топилди (Агзамхўжаев, 1962, 71- бетлар) 79) ...
Жартепа (Джартепа) - дарёнинг ўнг қирғоғида жойлашган қалъа типидаги мустаҳкам қишлоқ мулки. Охангарон ва Бургулухай ўртасидаги тор қалпоқчада. Туябугуз сув омборининг сувлари деярли тўла сув остида қолди. Тўлиқ қазиб олинмаган. Милодий 1 минг йилликнинг биринчи ярмидаги учта меъморий қурилиш даври аниқланди. (Буряков, Қосимов, Ростовтсев, 1973, 104-бет).
Чаштепа - чўзилган овал шаклидаги тепалик шаклидаги қишлоқ аҳоли пункти. У Охартоннинг чап қирғоғида деярли Жартйтепга қарама-қарши жойлашган (ундан 1,5 км ғарбда). Археологик жиҳатдан ўрганилмаган. Айни пайтда сув остида.
Жамтепа - дарёнинг чап қирғоғида жойлашган қалъа ёки дала мулки. Охангарон, Жаритепадан 2,5 км ғарбда (Туябугуз қишлоғининг шимолида) (Буряков, Қосимов, Ростовтсев, 1973, 105-бет). Ҳеч қандай қазиш ишлари олиб борилмади.
Туябугуз қишлоғининг жануби-шарқида жойлашган кичик турар-жойлар ва тепаликлар туркумидаги бошқа бир қатор ёдгорликлар.
Иккита номсиз тепалар Ханариқнинг шарқий қирғоғида Дегината қишлоғи яқинида жойлашган. Ҳеч қандай қазиш ишлари олиб борилмади, эҳтимол қишлоқ мулклари. Унинг жануби-шарқий чеккасида жойлашган Дагината қишлоғида Дагинтепанинг мустаҳкам турар жойи топилди. Археологик жиҳатдан ўрганилмаган.
Мингтепа - Чигирик стантсиясининг жанубида жойлашган катта дафн майдони. Бу баландлиги 1,5-2 м ва диаметри 15 м бўлган лесс қирғоғига эга бўлган тепаликлар тўпламидир (Буряков, Касймов, Ростовтсев, 1973, 74-бет). Шимолдан Чигирик стантсиясидан жанубдаги Бургалик жарлигигача бўлган ҳудудни гуруҳлар ва якка тартибда жойлашган ҳöйüклар эгаллайди. Археологик жиҳатдан ўрганилмаган.
Исмсиз тепа Туябугуздан 3 км жануби-шарқда (Баюл қишлоғидан 2 км ғарбда) жойлашган. Ҳеч қандай қазиш ишлари олиб борилмаган, танишиш муддати аниқланмаган.
Номаълум тепа, эҳтимол мустаҳкам қишлоқ. Каракуйле қишлоғидан 2 км ғарбда жойлашган. Археологик жиҳатдан ўрганилмаган.
Яна бир тепа Қоракуйле қишлоғидан 2,5 км ғарбда жойлашган. Қарор режа бўйича яхлитланган. Ҳеч қандай қазиш ишлари олиб борилмаган, танишиш муддати аниқланмаган.
Усмантепа (Усманатепа) - Оққутай қишлоғидан (Туябугуз қишлоғининг ғарбий қисмида, Охангарон дарёсининг қуйи қисмида) 2,5 км жануби-ғарбий қисмида жойлашган, поезд билан тепалик шаклидаги манзилгоҳ. Археологик жиҳатдан ўрганилмаган.
Йўналишни давом эттириш - ПСКЕНТ.
Пскент шаҳри ва унинг тарихий ва маданий жойлари ҳам минтақавий туризм учун махсус йўналиш, ҳам шарқдан жанубга, Тошкент воҳасининг жануби-шарқий учи бўйлаб (яъни Нукет (Нурафшон)) қадимий карвон йўли бўйлаб катта йўлнинг бир қисми бўлиши мумкин. ) Самсирекка (Буки) ва ундан Бекободга).
Пскент шаҳри Пскент тепалигининг жануби-ғарбий қисмида, Тошкентдан 60 км жанубда ва Тўйтепа темир йўл стантсиясидан 14 км жанубда жойлашган. 1966 йилгача бу қишлоқ эди, 1966 йилдан бошлаб. шаҳар мақомини олди. Ҳозирги вақтда Пскент шаҳри Тошкент вилоятининг шу номли туманининг вилоят марказидир. Аҳолиси 90,4 минг киши (2016 йил маълумотларига кўра). Шаҳарда пахта тозалаш, бетон ва ғишт заводлари мавжуд.
Бироқ, шаҳар тарихи анча қадимги. Пскент ҳудудида ва унинг атрофида кўплаб тарихий ёдгорликлар сақланиб қолган. Уларнинг аксарияти диққатга сазовор бўлмаган кичик тепаликлардир (тепа), улар билан маҳаллий аҳоли кўпинча баъзи тарихий шахслар, афсонавий белгилар ва афсоналар фаолиятини боғлайди.

23-расм. Пушти Маҳмуд шаҳрининг топографик тархи

Замонавий Пскентнинг жанубий қисмида қадимги Пскентнинг тарихий ядроси бўлган Пушти Маҳмуд (Боло Пушти) (Массон, 1953, 63-64-бетлар) манзилгоҳи мавжуд. Қароргоҳнинг ядроси шимолий, ғарбий ва жанубдан 8 дан 20 м гача чуқурликдаги жарликлар билан чегараланган, майдони деярли 6 гектар бўлган тартибсиз овал шаклида шимолдан жанубга чўзилган. шарқда, жанубдан шимолга чўзилган 6 м чуқурликдаги замонавий суғориш ариқчасининг (разряднинг) қуруқ қатлами билан кесилган. Эҳтимол, шимолий ва ғарбий жарликлар бир вақтлар аҳоли пунктининг алоҳида қисмларини ажратиб турадиган ариқларнинг қолдиқлари. Қароргоҳнинг деярли шарқий қисмида, баландлиги баланд - тўртбурчаклар шаклдаги тепалик, баландлиги 8-10 м, унинг пойдеворидаги ўлчамлари 60х70 м, текисланган тепасида - 30х35 м. Эҳтимол, бу ҳукмдорнинг қасри жойлашган қўрғондир. Жануби-ғарбий қисмдан қалъага кўтарилган рампа қолдиқлари кўринади (Буряков, 1975, 170-172 бетлар, 58-расм). Умуман олганда, турар-жой релйефи аниқ эмас, бу кўринишда нафақат яшаш муддати, балки турар-жой чегараларининг босқичма-босқич ўзгаришини ҳам акс эттиради.

Биринчи марта бу аҳоли пункти 1906 йилда Туркистон археология ҳаваскорлари тўгараги (ТКЛА) аъзолари томонидан қайд этилган. 1934 йилда у текширилди ва режаси М.Е. Массон. 1961 ва 1964 йилларда. Чаткало-Кураминский археологик гуруҳи томонидан аҳоли пункти икки марта ўрганиб чиқилган (Буряков, Касймов, Ростовтсев, 1973, 100-бет). Кейинчалик бу эрга археологлар бир неча бор ташриф буюришган, аммо шу кунгача қазиш ишлари олиб борилмаган. Жойда ва жарлик участкаларида тўпланган археологик материалларни кўтариш унинг мавжуд бўлишининг асосий даврини 6-13 асрларга боғлашга имкон беради. (Буряков, 1982, 37-бет).
Пушти Маҳмуднинг қадимий манзилгоҳи қадимги Пскент деб ҳисобланган ва В.В. Бартолд Тошкент-Фарғона карвон йўлида жойлашган ўрта асрларнинг Илак шаҳридаги Бискет шаҳри билан аниқланган (Бартолд, 1963, 231-бет). Шундай қилиб, Х асрда Абу Ишоқ Иброҳим ал-Истахрининг «Китоб масалик ал-мамалик» («Давлатлар йўллари китоби») географик асарида Бискет Фарак дарёси (Чирчиқ) ва Илака орасидаги шаҳарлар рўйхатида қайд этилган. Дарё (Охангарон) (Тарихга оид материаллар, 1973. С. 22, 28). Айтганча, Бискет номи Х асрнинг бошқа муаллифлари Ибн Хаукал ва Макдиси томонидан ҳам амалга оширилган, «Худуд ал-Алем» да у Сабкет деб номланган (еҳтимол хато ва б ва бог ъҳарфлари қайта тузилган) , шунингдек Идрисидаги Буджкет (1155) ва «Бобурнам» даги Бобкентникида Бишкент. Халқ этимологиясига кўра, Пскент ёки Бискет бузуқ Бисткент, яъни. «Йигирма қишлоқ» ва шу ном билан азалдан «Темир Дафтар» давлат рўйхатига киритилган. Аммо топонимнинг келиб чиқиши «бестен» - «боғлаш», «тугун» феълидан келиб чиққан «енг яхши» - «бошпана», «мустаҳкамлаш» сўзидан келиб чиққан бўлиши эҳтимолдан йироқ эмас (Савина, 1971, 20-бет), яъни асл маъноси шу эрнинг савдо йўлида «паноҳ (истеҳком)» сифатида ташкил топишига бориб тақалади.
Ю.Ф.нинг ҳисоб-китобларига кўра. Бурякова, ёдгорликнинг умумий майдони 10 гектардан ортиқ. (Буряков, 1975. С170). Унинг жануби-шарқий қисмини замонавий Сугалликата қабристони, шимоли-шарқий қисмини эса Қорахўжа қабристони эгаллайди. Бундан ташқари, уларнинг биринчисида (Сугалликата) қабр чуқурларини қазиш пайтида олинган тупроқ чиқиндиларида кўплаб археологик топилмалар қайд этилган. Улар орасида нафақат 11-12 асрларга оид сирланган ва сирланмаган маиший керамика буюмлари парчалари, балки тош тегирмон тошлари парчалари, дон тегирмонлари (тегермонташ), тошбўронлар, шунингдек сопол печларнинг шлакли деворларининг катта қисмлари, шлаклар сопол буюмлар ва металл ишлаб чиқариш ва ёқилган ғиштлар. Уларнинг барчаси, қоида тариқасида, 25-26 см, қалинлиги 4,5-6 см ва сариқ рангга эга квадрат шаклида. Иккинчиси шуни кўрсатадики, уларни аралаштириш учун лой континентал лессадан эмас, балки қайта тикланган тупроқдан, инсон ҳаёти билан боғлиқ қатламдан олинган. Буларнинг барчаси 11-12 асрларда исбот бўлиб хизмат қилади. буларнинг барчаси нафақат ўрнашибгина қолмай, балки интенсив ҳунармандчилик (кулолчилик, металлга ишлов бериш, ун тегирмони) ишлаб чиқариш изларига ҳам эга. Пишган ғиштларнинг кўплаб топилмалари бу эрда қандайдир монументал иншоотлар мавжудлигидан далолат беради.

24-расм. Сўгалли ота. Замонавий қабр тепасида жойлашган ўрта аср тегирмон тошининг бир бўлаги.

Қорахўжа қабристони ҳудудида XI-XII асрларга оид маданий қатламлар ҳам қайд этилган, аммо XVIII-XIX асрларга оид материаллар ва улкан эски қабристон қолдиқлари кўпроқ учрайди.
Буларнинг барчаси ўрта аср Пискентининг ҳажми анча катта бўлганлигини кўрсатади. Кўринишидан, шимоли-шарқдан жануби-шарқгача майдони 10 гектарни ташкил этган асосий ядрога улкан шаҳар атрофи туташган. Уларнинг тузилиши, шубҳасиз, бир хил бўлмаган ва далалар, боғлар ҳамда якка тартибдаги бинолардан иборат зич ва кенг жойлари билан кесишган. Кўринишидан, XII асрнинг иккинчи ярми - XIII аср бошларидаги нотинч воқеалар, Қорахитой, Найман босқини, мўғуллар истилоси шаҳарни харобага айлантирди, Пушти Маҳмуд аҳоли пункти тарк этилди. Шундан сўнг, XIII асрда, ундан ғарбдаги ҳудудда ҳаёт қайта тикланади. Бу эрда 1934 йилда М.Е. Массон пахсадан ясалган, бурчак ва оралиқ қирралар (миноралар) эга қалъа деворларининг изларини қайд этган. Шунингдек, бу ерда XIII-XIV асрларга оид материаллар ҳам учрайди. (Массон, 1953, 65-бет). Орқасида улкан қадимий қабристони бор ва ўтган асрнинг 30-йилларида маҳаллий аҳоли томонидан эски Бискент деб номланган Бозорбоши, эскиўрда-маҳалла, Саккомахалла ва Барданкўрғон маҳаллаларининг ҳудудлари унинг янги ядросига айланади (Буряков 1975, 172-бет).
XIV-XVI асрларда Чоч - Фарғона савдо йўлининг қулайлиги, руда марказлари билан алоқа ва қазилмаларни қайта ишлаш шаҳарнинг ҳаётийлигини таъминлади. Пискент мўғулларнинг ёзги лагери ва темурийлар ҳамда кўчманчи ўзбек хонлари ўртасидаги ҳарбий тўқнашувлар кечган ҳудуднинг бир қисми сифатида тилга олинади. У «Бобурнома» да Бобур ва Шайбонийхон ўртасидаги ҳижрий 907 йилги (1501/2 й) кураш пайтида содир бўлган воқеаларни тасвирлашда тилга олинган. Бобур томонидан ўша пайтдаги Пискент-Бишкент Мулла Ҳайдарнинг кенжа ўғли Абдул Маннонга тегишли бўлганлиги ва Бобурнинг сафдоши Ноён Кўкалдош жар ёқасидаги ташкилланган бир зиёфат пайтида қандай қилиб йиқилиб вафот этганлиги ва Пискентда дафн этилганлиги қайд этилган (Бобурнома, 1993, 114-бет). 1501 йил қиш ўрталарида Пискентнинг атрофи Шайбонийхон томонидан талон-тарож қилинди. Бироздан кейин Султон Маҳмуд Фарғонанинг йирик мўғул феодали Султон Аҳмад Танбалга қарши юриш олдидан Пискент ва Самсирек ўртасида қўшинларни кўригини ташкил қилди (Бобурнома, 1993, 115-116-бетлар).
XVI асрга тегишли ёзма манбаларда Пискентнинг атрофлари Тошкент ҳукмдорлари учун севимли ёзги манзил сифатида бир неча бор тилга олинади (Болдирев, 1957, 209-бет). «Абдулланома» да Пискент ва унинг туманлари қарлуклар қабиласидан Назарбийнинг суюрғали бўлганлиги хабар қилинади (Иванов, 1954, 26-бет). 1579 йилда «Абдулланома» да ёзилишича, шаҳар Бобосултоннинг отряди томонидан ишғол қилинган, аммо Абдуллахон қўшинининг яқинлашишини билиб, уни жангсиз қолдирган. XVII асрнинг охирига келиб, Субхонқулихон даврида Пискентда Уруссултон бошчилигида қўзғолон бошланганлиги тўғрисида хабар бор (Хўжа Самандар Термизий, 1971, 122-123-бетлар).
Афтидан, XVII - XVIII асрларнинг охирида Пискент таназзулга учраган. М.Е. Массон ҳаттоки унинг мавжудлигида тўхталиш бўлганлигини тахмин қилади (Массон 1953, 65-бет). Узоқ муддатли инқироз кўрсаткичи - бу ғарбга томон янги силжиш ҳисобланади. Бироқ, XVIII асрнинг охирида қайта ўсиш жараёни бошланади ва Пискент катта Бискент қишлоғи сифатида қайд этилади. Қўқон хонлиги таркибида у мустаҳкамланди. Қишлоқ атрофида ярим доира шаклидаги миноралари бўлган қалъа деворлари барпо этилган. 30-йилларда сақланиб қолган деворларнинг қолдиқларига қараганда, улар саккиз қатор пахсадан иборат бўлган. Деворларнинг тўртта дарвозаси бўлиб, улар иқтисодий алоқаларнинг асосий йўналишларини акс эттиради. Жанубий дарвоза Чуқурак-дарвоза, шарқийси - Керучи-дарвоза, шимоли - Тошкент-дарвоза, ғарбийси - Бегобот-дарвоза ёки Буқа-дарвоза деб номланган (Массон, 1953, 66-бет).
Ҳозир ҳам ушбу ҳудуднинг айрим жойларида бу даврнинг маданий қатламлари сақланиб қолган. Эски икки гумбазли ҳаммом (Одилтоға кўчаси, 5) ҳудудида маданий қатламлар сақланиб қолгани ва тепаликнинг қисми XVIII-XIX асрларнинг охирлари қадимги мусулмон ғиштлари билан ўралганлиги ўзига хосдир. Тепалик қисмида маданий қатламлар, деворларнинг парчалари (балки, турар-жой бинолари), алоҳида пишган ғиштлар ва ҳатто вайрон қилинган қабрлар қайд этилган. Маълумки, XIX асрнинг 60-йилларида шаҳар маъмурий жиҳатдан тўрт қисмга бўлинган: Сакал, Бекобод, Майлиобад ва Болопушталар бўлиб, 7945 нафар аҳоли истиқомат қилган (Массон 1953, 66-бет). Замонавий Пискентнинг жануби-шарқий қисмида Мингтан кичик аҳоли пункти жойлашган. У М.Е. Массон томонидан ҳам ва Ю.Ф. Буряков томонидан ҳам қайд қилинмаган. Бу ҳақда Ориф Обидов ёзаган ¹. Шимолдан жанубга чўзилган турар-жой, афтидан, тўртбурчаклар шаклида бўлиб, жанубий қисмида кичик қалъа ёки минора - донжон бўлган. Иккинчисининг харобалари - баландлиги 6-8 м бўлган кичик квадратчалардан иборат. Эҳтимол, қўрғон бошқа бинолардан хандақ билан ажратилмаган. Шимолий томондан кесилган жойда пахсали ва хом ғиштин деворларининг чиқиш жойлари, куйган қатлам билан қопланган қаватларнинг сатҳлари кўриш мумкин. Пастки қисми бир ҳил тузилиш касб этиб, асосий иншоот барпо этилган майдонча бўлиши мумкин. Бу илк ўрта аср пойдевори борлигидан далолат беради. Қўшни аҳоли пунктининг ҳудуди шимолга қараб аста-секин камайиб борган. Атрофини ўраган мудофаа деворининг излари қайд этилмаган. Аҳоли пункти маданий қатламларининг баландлиги жанубда 4 м дан шимолда 2 м гача. Жойларда XI-XII асрларга оид турар-жой биноларининг деворлари, кулдонлар, поллар, сопол қисмлари, маиший керамика деворлари бўлган. Афсуски, ҳозирги пайтда унинг ҳудудига замонавий бинолар катта зарар этказган. Умуман олганда, аҳоли пунктининг ҳажми 150х70 м баландликда реконструксия қилинмоқда. Эҳтимол Минтан нафақат қишлоқ хўжалиги ишларига, балки ҳунармандчиликка ҳам йўналтирилган қишлоқдир.
Шунингдек, Пискент ҳудудида бир неча эски қабристонлар мавжуд бўлиб, улар замонавий бинолар билан аста-секин кенгайтирилмоқда. Улардан бири Хаст-и Бузрук бўлиб, у эрда қурилаётган мемориал масжид биноси орқасида замонавий қабристон жойлашган. Деярли марказда, олдинда, тўртбурчак ғиштдан қурилган, режаси деярли тўртбурчак бўлган битта залли мақбаранинг харобалари ва уч томондан ташқи томонга ўзаро ўхшаш бўтмалар мавжуд. Тўртинчи, шарқ томонда ичида соғонали залга элтувчи йўлаги бор равоқ кўринишидаги марказий кириш жойи бор эди, чапда эса зинапоя орқали юқорига кўтарилган. Афсуски, деворларнинг фақат баландлиги 0,5 дан 1,5 м гача бўлган пойдевори омон қолган. Деворларида горизонтал ёғоч ёзувлар кўринади. Ички қисмнинг шарқий томонида иккита қабрли иншоот бор. Улардан бири - хароба тепалик шаклида, иккинчиси - (афтидан нисбатан қадркироқ) баланд соғона эга. Қазилма ишларисиз мақбарани даврлаштириш XVIII -аср охири - XIX -асрнинг биринчи ярмини кўрсатади.

Рис. 25. Ҳасти Бузрук мақбарасидан топилган қайроқтош.
Бу эрдан, эҳтимол, қабр тошига битилган ёзувлар чиқади. Ёзувнинг охири ва боши кўп қиррали юлдуз шаклида нақш билан ажратилган. Сана рақамларда ўйиб ёзилган бўлиб, ҳижрий 1258 йил, милодий 1842 йилга тўғри келади.
Баъзи маҳаллий аҳолининг сўзларига кўра, Хасти Бузрук қабристонида дафн қилиш Қашқарлик Ёқуббекининг отаси ёки авлиё Василкори билан боғлиқ. Дарҳақиқат, Ёқуббекнинг келиб чиқиши Пискент билан боғлиқ. Унинг отаси Латиф-шоқоси Пискент қишлоғида истиқомат қилган. XIX асрнинг 20-йилларида Латиф баъзи бир ҳуқуқбузарликлари учун Кереучин бекнинг буйруғи билан Оқмачит қалъасининг бўлажак коменданти Ёқуббек туғилган Андижон вилоятининг Канна ҳудудига сургун қилинган. Кейинчалик Шарқий Туркистонда ўзи яратган мусулмон давлатининг ҳукмдори бўлган. 1822 йилда Қўқон ҳукмдори Умархон вафотидан сўнг, Латиф Пискентга қайтиб келади ва тез орада вафот этади. Ёш Ёқуббек амакиси қўлида қолади. У эса, афтидан, уни Кереучин бекига берган. Кереучида Ёқуббек ўзининг мустақил ҳаётини бошлади. Бундан ташқари, фаолиятининг бошида у Керучин мингбоши Гадойбийнинг хизматида бўлган (Массон, 1953, 66-бет, 132). Бироқ, қобилиятли йигит тезда мартаба зинапоясига кўтарилиб, 1852-53 йилларда Сирдарёдаги Оқмачит қалъаси коменданти сифатида қайд этилган. 1853 йилда қалъа подшоҳ қўшинлари томонидан забт этилди. 1858 йил бошида Ёқуббек қалъани қайтаришга ҳаракат қилади ва Оқмачит қамалида бошчилик қилади. 1866 йилда у Шарқий Туркистонда Исломнинг тарқалиши ташаббускори ҳисобланган Хожа Махдуми Аъзам авлодларидан бири Хўжа Бузрук бошчилигидаги миссия доирасида ҳарбий қисм қўмондони сифатида Қашқарга юборилган. 1867 йилда Хожа Бузрукни ҳокимиятдан четлатиб ўзи ҳокимиятни қўлга киритди ва ўзининг Қошғар давлатини яратди. Унинг ҳукмдорлиги 1877 йилда вафотигача давом этди.
Маҳаллий аҳоли орасида Усмонхон мозори номи билан машхур бўлган бошқа эски қабристоннинг унча катта бўлмаган қисми Гулистон №91 кўчасида сақланиб қолган. Қабристон бу ерга кўчиб келган зоминликларнинг уруғ қабристони сифатида тасаввур қилинади. Қабристон аҳоли турар жойлари билан зич ўралган. Ёнғоқ боғи ва ҳусусий ҳовли ўртасида таҳминан 200 тача қабр сақланиб қолган. Қабрларнинг дўнгликлари вақти-вақти билан тузатиб борилган (уларга бизнинг кунимиз учун тавсифли бўлган конуссимон кўриниш беради). Мозорда бинолар йўқ, эҳтимол вақт ўтиб йўқолган. Таҳмин қилиш мумкинки, қабристон ҳудудидаги яқинда олиб борилган тиклаш ишлари вақтида ундаги қайроқтош дўнгликли қабрлардан бирига кўчирилган.
Қайроқнинг ўзи узун учбурчак плизма шаклида кулранг-пўлат рангли тошдан ясалган бўлиб, унинг икки томонида бир сатрли ёзув бор. ёнларидан бирига устун билан икки рақамли сана ўйилган-ҳижрий 1291 йил, бу 1866 йилга тўғри келади. Қайроқ сағана тепасидаги тош бўлиб, XIX аср қабр тузилмаларига хос бўлган.

26-расм. Усмонхон мақбараси қабри тепасидаги Қайроқ.

27-расм. Дониёр қози маҳсум мақбараси.

Кўринишидан, бир пайтлар улкан қабристоннинг бошқа томони Гулистон кўчасидан (Гулистон кўчаси 138) пастда жойлашган Дониёр қўзи Махсумнинг бир камерали мақбарасини белгилайди. Аслида, мозорнинг ўзи ва бир нечта қабрлар ҳусусий уйнинг ҳовлисида жойлашган. Мақбара XIX асрнинг биринчи ярми – ўрталари учун одатий форматдаги сариқ тўртбурчак пишган ғиштлардан қурилган.

Шаҳарнинг муҳим муқаддас бинолари орасида Гулистон 57 кўчасидаги Жума масжиди ҳам бор.1910 йилнинг дастлабки масжиди – бу текис тахтали кассетали шифт билан қопланган, марказда битта устун устида жойлашган кичик бино. Кейинчалик масжиднинг эски биноси янги иншоотлар билан тикланди: янги қишки масжид ва ёзги айвонлар. Девор таянч устунларнинг бирида масжиднинг эҳтимолий қурилган санаси ёзилган – ҳижрий 1328, бу мелодий 1910 йилга тўғри келади. Шунингдек, балка устига 1987 йил ва шифтларнинг плафондларини бўяган “усто” номи ёзилган.

28-расм. Эски Пскент кўчаси.

Замонавий Пскент ҳудуди археологик ёдгорликларга бой. Улар Оҳангарон дарёси ва унинг ирмоқларини архаик даврларда ҳам деҳқонлар ҳамда чорвадорлар томонидан фаол ўзлаштирилганлигини кўрсатади. Қовунчи маданиятининг аҳоли пунктлари асосида шаҳар марказлари илк ўрта асрларда пайдо бўлди. Бундан ташқари, бир неча йирик қадимий некрополлар (наус ва қўрғон жамланмаси кўринишида) ва алоҳида кўплаб тепаликлар Пскент яқинида қайд этилган. Кўринишидан бу ҳудуд милоддан аввалги I асрдан то илк ўрта асрларгача кўчманчи ва яримкўчманчиларнинг ёзлик жойи бўлиб хизмат қилган. Шунга кўра, айрим қабила гуруҳларининг қабристонлари ҳам шу ерда жойлашган.

Пскент қўрғони қабристони 1 Оҳангароннинг чап соҳилида, Пскентдан 2-3 км жануби-шарқда, қадимий террасанинг қиялик қисмида жойлашган. Ҳозирда Пскент – Саид (Муратали) автомагистрали ёдгорликни кесиб ўтади. Даставвал қабристон шимолга 1,5 кмгача, ғарбдан шакрққача 2 кмгача катта ҳудудга чўзилган. Чети (лессовой) бўлган қўрғонлар турли ўлчамда (Буряков, Касымов, Ростовцев, 1973. С. 100).
Некропол 1929-30 йилларда А.А. Потапов ва 1934 йилда М.Е. Массонлар томонидан қидирув қазилмалари билан текширилди. Дафн этишнинг уч тури аниқланган. 1-тури – дромосли катакомба. 2-тури – 6 м диаметрли бир камерали гумбазли бинолар ва 4-5 қатор пахсадан букланган, лой ғиштдан ясалган гумбаз билан қопланган тупроқли клиптолар шаклида. Жанубий томондан ичкарига олиб кирувчи тор йўлак бўлган. У Ичкарига атиги 0,5-1 метр чиқарилган. Ичкаридаги ёртўла квадрадчалар жойлашган кичик хонадан иборат эди. М.Е. Массоннинг фикрича, ертўланинг пахсали конструкцияси тупроқ тушиши билан қўрғонга ўхшаб кўмилган. 3-тоифа – ёғочдан ўйилган тобутлар бўлиб, тор чуқурларга жойлаштирилган ва устига тупроқдан кўмилиб қўрғон қилинган. Топилган тангаларга кўра, улар XIII-XIV асрлар этиб даврлаштирилган. Ёпиқ қўрғонлар тўлалигича V-VIII ва XIII-XIV асрларга тегишли.