18-mavzu: Kartoshkani ahamiyati, biologiyasi,navlari va yetishtirish texnologiyasi Reja

8. Alvasti (jin) supurgi. Stolburga o‘xshash, lekin bunda o‘simlik o‘sishdan qoladi, poya kuchli shoxlaydi va ko‘p miqdorda sto­lonlar hosil qiladi Kasallangan o‘simliklarda juda ko‘p may­da, tez nishlaydigan tuganaklar shakllanadi. Uning chaqiruvchisi - miko­plazma bo‘lib, tuganak orqali o‘tadi.
Tuganaklar kattaligi va shaklining o‘zgarishi. Kartoshka­ning aynishi ta’sirida hosil bo‘lgan tuganaklar mayda va uzunchoq (noksimon, pillasimon, urchuqsimon, shoxsimon kabi) shakllarni oladi. Ko‘pincha uzunchoq shaklli urchuqsimon, noksimon tuganaklarda ko‘zchalar ko‘payib ketishi kuzatiladi. Ko‘zchalar aniq ko‘rinib, ba’zan bo‘rtib chiqadi. Tuganak shaklining uzunchoq, ko‘zchalarning ko‘p bo‘lishi odatda gotika yoki aynishning boshqa shakllariga xosdir. Ammo, tuganakning uzunchoq bo‘lishi sog‘lom o‘simliklarda ham uch­raydi.
O‘zbekistonda kartoshka ko‘paytirilib reproduksiyasi oshgan sari uzunchoq tuganaklar salmog‘i oshib boradi. Uzunchoq tuganaklar ekil­ganda ko‘karmagan xato joylar, aynigan o‘simliklar ko‘payib, hosil keskin kamayadi. Tuganak shakli o‘zgarishining yana bir ko‘rinishi beso‘naqaylikdir (urodlivost). Bunday tuganaklar mexanizatsiya yor­damida ekish, saralash, po‘stini archish ishlarini qiyinlashtiradi hamda archish vaqtida ko‘pi puchoqqa chiqib ketadi. Eng muhimi tez so‘liydi, chiriydi va yomon saqlanadi. Kartoshka ko‘payish jarayonida urug‘lik tuganak reproduksiyasining oshishi bilan ulardagi beso‘naqay tuganaklar salmog‘i sezilarli darajada oshadi. Buning aso­siy sababi, ularga fotosintez mahsulotlarining bir maromda kel­masligi, yuqori noqulay va qulay haroratning navbatlashuvi tufayli mineral tuzlarning ta’siri, sug‘orish va oziqlanish rejimlarining notekisligi oqibatidir. Kartoshkani og‘ir soz tuproqli yerlarga ekish, tuproqning qizib ketishiga va tuganaklarning jadal, lekin no­tekis o‘sishiga (azotli o‘g‘itlarni normadan ziyod berish, ekinlarni qondirib, lekin kam sug‘orish natijasida) imkon beradigan agrotex­nologik tadbirlarni qo‘llash beso‘naqay tuganaklar shakllanishiga olib keladi.
Tuganakning beso‘naqay shaklda bo‘lishi bilan yuqumli (virusli) kasalliklar orasida hech qanday bog‘liqlik yo‘q. Ba’zan kartoshkaning aynishi uning yorilib ketishi bilan ifodalanadi. Bunda mayda zang­simon dog‘lar va bir-birini kesib o‘tgan yulduzchasimon yoriqchalar paydo bo‘ladi. Yorilgan bunday tuganaklar ipsimon ingichka o‘simtalar chiqaradi va kam hosilli bo‘ladi.
Demak, tabiatga kartoshkaning virusli kasalliklari tarqalish usullari, o‘simlikda kasallanish alomatlarining ko‘rinishi va mor­fologik belgilariga qarab shartli ravishda 2 asosiy, mozaikalar va sarg‘ayishlar guruhiga bo‘linadi.
Ayrim kasalliklarni (stolbur so‘lish, alvasti yoki jin supurgi viruslar emas, balki mikoplazmalar, virusli kasalliklardan oqsilsiz yuqori turg‘unli RNK viruslari—viroidli kasalliklar ajratildi. Shunday qilib, bugungi fan va amaliyot virusli va ekolo­gik aynish nazariyalarini tasdiqlovchi ma’lumotlarga ega. Muayyan sharoitga qarab, u yoki bunisi ustunlik qilishi mumkin.
Kartoshkaning virusli, viroidli va mikoplazmali kasallikla­riga urug‘chilik maydonlarida qarshi kurashish eng samaralidir. Urug‘chilik turli-tuman tashkiliy, iqtisodiy, agrotexnik, oldini olish hamda qiruvchi chora tadbirlar va usullarni o‘z ichiga oladi.
Bular:

1. 
   tog‘ va tog‘oldi mintaqalarda urug‘chilikni tashkil etish;
   
2. 
   kasalliklarga chidamli tezpishar navlarni tanlash va ishlab chiqarishda foydalanish;
   
3. 
   apikal yoki meristema to‘qima asosida urug‘lik tuganaklarni holi qilish;
   
4. 
   ekishga tanlash va klonlarni ko‘paytirish asosida olingan sog‘lom tuganaklardan foydalanish;
   
5. 
   urug‘lik kartoshkaga kasalliklarning tarqalmasligi va qayta za­rarlanmasligi uchun oldini olish va zarur bo‘lganda ularni qiruvchi choralarni qo‘llash;
   
6. 
   yuqori agrotexnologik tadbirlar qo‘llab, ekinni parvarishlash;
   
7. 
   ko‘chat va ikki hosilli ekinlar sifatida kartoshka o‘stirish texno­logiyasini qo‘llab, urug‘chilikni tashkil etish va h. k.
   

4. Urug‘lik kartoshka o‘stirish texnologiyasining xususiyatlari. Urug‘chilik paykallarda kartoshka o‘stirishdan asosiy maqsad faqatgina yuqori hosil olish emas, balki nav va ekish sifatlari bo‘yicha davlat standarti talablariga javob beradigan toza, sog‘lom, tezda aynimaydigan sifatli mahsuldor urug‘lik material yetishti­rishdan iborat. Kartoshka urug‘chilik maydonlari nav tozaligi va ka­sallanish darajasi bo‘yicha, undan olingan urug‘lik hosil ekish si­fatlari bo‘yicha 10-jadvaldagi davlat standarti talablari­ga mu­vofiq bo‘lmog‘i shart.
Shuning uchun urug‘chilik xo‘jaliklarida urug‘lik kartoshka o‘stirishning o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:
1. Urug‘lik kartoshka maydoni virusli kasalliklarning tashuvchi bo‘lgan bitlar, sikadalar, tripslar manbai tovar kartoshka, dukkakli, sabzavot va poliz hamda rezavor-meva ekinlari dalasidan kamida 200 metr uzoqlikda joylashtirilib, izolyatsiyada bo‘lishi shart.
2. Virus tashuvchi so‘ruvchi xasharotlarga qarshi, ularning jadal uchish va paydo bo‘lish davrlarida urug‘lik kartoshka dalasiga 0,2 % li fosfamid yoki 0,05 % li pirimor, rogor, arrivo kabi istiqbolli ki­myoviy preparatlar qo‘llaniladi.
3. Urug‘lik tuganaklarni tashqi belgilari: vazni, shakli, rangi, o‘simtalarining yo‘g‘onligi, solishtirma og‘irligi, toza va sog‘lomligiga qarab tanlash urug‘lik kartoshka yetishtirish texnolo­giyasi­ning majburiy elementidir. Chunki, mayda tuganaklar ekish kar­toshka aynishining sabablaridan. Shunga ko‘ra, urug‘chilik maydonla­riga ekish uchun vazni 50—80 grammdan 125 grammgacha bo‘lgan tuga­naklar ekilgani maqsadga muvofiqdir. Ana shunday tuganaklarni ekish, yetarli tup sonni ta’minlab, urug‘lik kartoshkaning sog‘lom va mahsuldor bo‘lishiga olib keladi.
Solishtirma og‘irligi bo‘yicha 15-20 % li osh tuzi yoki kaliy xlo­rid eritmasida cho‘kkan urug‘lik tuganaklar, cho‘kmaganlariga nisbatan sog‘lom, aynimagan, baquvvat poyali va serhosil o‘simliklar hosil qiladi. Aksincha, yengil, cho‘kmagan, uzun bolalab ketgan, rangi oqargan, yorilgan, nishlari ingichka tuganaklar viruslar bilan kasallangan bo‘lib, hosilni keskin kamaytiradi.
4. Sog‘lom, aynimagan yuqori urug‘lik kartoshka hosili olish ko‘p jihatdan tuproq tipi va o‘tmishdosh ekinlarni to‘g‘ri tanlashga bog‘liq.
Tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, gidromorfli o‘tloq-bo‘z tu­proqlar, tog‘ va tog‘oldi tuproqlari och tusli bo‘z tuproqlarga nisba­tan urug‘lik kartoshka yetishtirish uchun bir qancha ustunliklarga ega ekan.
Tajribalarimizda kartoshka hosildorligi o‘tloq-bo‘z tuproqlar sharoitida och tusli bo‘z tuproqlarga nisbatan gektaridan 2,3—4,0 tonna ziyod, aynigan tuganaklar esa 7,7—13,1 % dan 2,8—4,7 % gacha kamayganligi qayd etildi.