18-mavzu: Kartoshkani ahamiyati, biologiyasi,navlari va yetishtirish texnologiyasi Reja

2. Kartoshkaning aynishi haqida tushuncha. Unga qarshi kurash choralari va virussiz urug‘chilik.
Kartoshkaning aynishi deganda yuqumli viruslar va noqulay eko­logik sharoitlar ta’sirida keyingi tuganak reproduksiyalarda hosildorlik, tovarlilik, oziq qiymati va urug‘lik sifatining pa­sayishi tushuniladi.
Bu tushunchani birinchi marta ingliz olimi K. Maksvell kiritgan bo‘lib u haqidagi ma’lumotlar 1801 yilda paydo bo‘lgan. Aynish sa­bablarini tushuntirish bo‘yicha ko‘plab nazariyalar mavjud. Shulardan eng asosiysi ekologik va virus nazariyasi hisoblanadi.
Ekologik nazariyaga ko‘ra, kartoshkaning aynishi noqo‘lay sharoit­ning (yuqori harorat, tuproqda tuganak shakllanish davrida suv yetishmasligi, o‘simlik oziqlanishining buzilishi) oqibatida kelib chiqadi va yuqumsiz xarakterga ega deb tushuntiriladi.
Virusli nazariyaga ko‘ra, kartoshkaning aynishiga birlamchi sabab viruslardir. Ekologik sharoitlar esa virusli kasalliklarning paydo bo‘lishini ko‘chaytirishi yoki susaytirishi mumkin. Bu nazariya mualliflaridan biri A. A. Yachevskiy yozishicha „Tabiiy aynish yo‘q, patologik aynish bor». Haqiqatda, kartoshka ko‘plab viruslar chaqiradigan kasalliklar bilan kasallanadi.
Akademik M. S. Dunin ta’kidlashicha, aynishga sabab ekologiya va viruslardir. Kartoshka o‘simligi bitta yoki bir necha viruslar bilan kasallangan bo‘lishi mumkin. Bir nechta virus bilan kasallanish hosildorlikning jiddiy kamayishiga olib keladi. Aynigan kartosh­kaga ekinlarni ilg‘or agrotexnik qoidalarda parvarishlash, o‘g‘itlash, sug‘orish kabilar ham ta’sir ko‘rsata olmaydi va urug‘­lik uchun deyarli yaroqsiz bo‘lib qoladi.
Kartoshkaning aynishi hamma joylarda uchraydi, lekin bizda keng tarqalgan va kartoshkachilikni rivojlantirishga jiddiy xalal beradigan to‘siqlardan biridir.
Virusli aynish yuqumli xarakterda bo‘lib, so‘ruvchi hasharotlar (bitlar), tripslar, sikadalar, qandalalar kabilar) yoki ekinga ishlov berishda mexanik shikastlash, tuganaklarning kesilishi va boshqa hollarda, ya’ni kasallangan o‘simlik ho‘jayra shirasi sog‘lom o‘simlikka o‘tishi natijasida ro‘y beradi. Keyingi reproduksiyalarga viruslar urug‘lik tuganaklar orqali o‘tadi.
Turli viruslarni belgilashda lotin alfaviti harflaridan foy­dalaniladi. O‘zbekistonda kartoshkaning X, S, K, U va boshqa viruslar chaqiradigan aynish kasalliklari keng tarqalgan.
O‘cimliklar viruslar bilan kasallanganda ularning tashqi ko‘rinishi (morfologiyasi) o‘zgaradi, ya’ni barglari buralib ketadi, g‘adir-budur bo‘ladi, sarg‘ayadi, xurpayadi, nobud bo‘ladi, tuganaklari kichiklashadi, shakli o‘zgaradi va h. k. Virusli kasalliklar yashirincha holda ham o‘tishi mumkin, lekin bu ularning yuqumliligini va zara­rini kamaytirmaydi.
Yopiq shakldagi yuqumli virus infeksiyalarni aniqlashda quyidagi usullardan foydalaniladi.