17 §. Вақтни ўлчаш

 
27 §. Эфемерид ва атом вақти 
 
Аниқ вақтни аниқлашда, юлдузларнинг кулъминация пайтлари пассаж 
асбоблари ёрдамида белгиланишини ва вақтни “сақлайдиган” соатларнинг 

---

юриши, уларга қараб текшириб борилишини биз ўтган параграфларда айтган 
эдик. Бундай йўл билан аниқланган вақт, кузатиладиган осмон гумбазининг 
айланиши аниқ бир ўзгармас бурчак тезликка эга бўлганда, абсолют аниқликка 
эга бўлган бўлар эди. Бироқ, Ернинг ўз ўқи атрофида айланиш тезлиги, 
бинобарин, осмон сферасининг кўринма айланиши ҳам, вақт ўтиши билан 
жуда оз бўлсада ўзгариб боради. Шунинг учун ҳозир аниқ вақтни “сақлаш” 
мақсадида махсус атом соатларидан фойдаланилади. Атом соатларининг 
юриши атом ичидаги ўзгармас частота келтириб чиқарадаган тебранма 
жараёнларга асосланади. Атом соатларига ва юлдузларнинг кўринма 
ҳаракатларига қараб аниқланадиган вақтни ўзаро солиштириш Ернинг ўз ўқи 
атрофида айланишидаги нотекисликни текшириш имконини беради. 
Кундалик ҳаёт учун, амалий ёки илмий-техникавий талаблар учун 
ўртача қуёш вақти етарли вақт ҳисобланади. Қуёш вақтининг нисбий аниқлиги 
бир йилда 3-4 секундга фарқланади. Аммо, айрим илмий вазифаларни 
бажаришда, айниқса астрономиянинг қуёш системаси жисмларининг 
ҳаракатида ёки физикада радио тўлқин частоталарини аниқлашда ўртача қуёш 
вақти унча аниқ вақт ҳисобланмай қолади. Шунинг учун ҳам эферид вақти 
ўйлаб топилди ва у атом вақти билан солиштирила бошланди. Бу солиштириш 
натижаси бир биридан бир йилда миллисекунд улушларида фарқ қилади. Атом 
вақтини ҳар соатда 6 та секунд сигналини бериш усули билан эфирга 
тарқатилади. 6-секунд сигналини боши навбатдаги соат бошланишидан 
далолат беради. 
Агар ўртача қуёш вақти секунди 1 январь 1900 йил учун олинганини 
ҳисобга олсак, қуёш вақти ёки унга асосланган дунё вақти билан атом вақти 
орасидаги фарқ ҳозирги пайтга келиб сезилиши керак эди. У фарқ ҳозир учун 
55 секундга етган бўлиб, бу анча сезиларли миқдордир. Ҳар ҳолда ўртача қуёш 
вақтидан кўра, математик ҳисоблар билан топиладиган эфемерид вақти 
афзалроқ вақт бўлиб, бу вақтни атом вақти билан солиштириб Ер ўз ўқи 
атрофида нотекис ҳаракатланишини билдиради.