16-Tema: Qaǵaz hám karton menen jumıs sabaqlarınıń mazmunın shólkemlestiriw metodikası

16-Tema: Qaǵaz hám karton menen jumıs sabaqlarınıń mazmunın shólkemlestiriw metodikası

1. 
   Qaǵaz hám karton haqqında maǵlıwmat.
   
2. 
   Qaǵazdıń óndiristegi ornı. Qaǵaz hám karton túrleri hám qásiyetleri.
   
3. 
   Qaǵaz hám kartonǵa islew beriw usılları.
   
4. 
   Qaǵaz hám karton menen jumıs texnologiyası.
   
5. 
   Jumıs ornın shólkemlestiriw talapları. Texnika qáwipsizligi qaǵıydaları.
   

Tayanısh túsinikleri: qaǵaz, karton, kartonǵa islew beriw usılları, texnika qáwipsizligi qaǵıydaları.
Qaǵaz hám karton menen islew sabaqlariniń tiykarǵi qasiyetleri sonda, bul sabaqta buyumlardiń uliwma kórinisindegi jiynalmali, sizilma hám buyimniń úlgisi yaki tek texnikaliq súwret hám sizilmalardan paydalaniladi.
Oqitiwshi oqıwshılardiń jiynalmali sizilmani oqiwǵa, sizilma hám úlgiden barliq detallardi, olardiń olshemin aniqlawǵa hám hár qaysi detaldi mustaqil belgilep aliwǵa úyretedi. Oqitiwshi oqıwshılarǵa úlgi hám miynet sabaǵindaǵi sizilmani kórsetip, balalar menen maketti jasaw ushin neshe detall tayyarlaw kerekligin, olardiń ólshemi, formasi qanday boliwin aniqlaydi.
Balalar sizilmaǵa qarap tuwri múyish, úshmúyish formasinda ekenliklerin aytadi.
Qaǵaz hám karton menen islew shiniǵiwlarina oqıwshılar aldinan quyidegishe tayyarlik kóredi: stoldiń ústine qaǵaz jazip bariladi, is ushin kerekli is qurallari hám materiallardi hár bir mashǵulat axirinda oqıwshılar keyińi mashǵulatta kerekli bolatuǵin nárselerdi jazib aladi.
Oqıwshılar islep atirǵan materiallarǵa tejemkerlik penen múnasebette boliwlari, óz jumisin rejelestire aliwlari, ónimli paydalaniwlari sol menen birge is jaylarin taza hám azada tutiwlari kerek.
Barliq pánlerde qollanilǵani siyaqli miynet sabaqlarida ham tálimniń kórsetpeli qurallarinan paydalaniladi. Miynet sabaqlarinda túrli xil úlgi, súwret, siziq sxematik úlgi, túrli predmetlerdiń sonday-aq, texnik qurallardan paydalaniladi. Joqarida aytip ótkenimizdey, «Qaǵaz hám karton menen islew» mashǵulatlarinda oqıwshılar qaǵazdi buklew joli menen túrli xil nárselerdiń formasin jasawdi ham úyrenip baradi. Ane sonday mashǵulatlar dawaminda oqitiwshi quyidegi kórsetpeli qurallardan paydalaniwi múmkin. Soni menen oqıwshılar bul kórgizbelerdi jasaw basqishlarina rioya qilǵan halda, sabaq dawaminda jasawlari hám múmkin.

1. 
   «Lala» kórsetpeli qurali (1-súwret).
   

Jasaw basqishlari:
1-basqish: Reńli qaǵazdan kvadrat qirqip alinadi. Oniń dioganallari boyinsha buklep, búkleńen qaǵaz dóppi formasina keltiriledi.
2-basqish: Buklewden hasil bolǵan úshmúyishtiń pástki, tiykar tárepindegi eki ushi joqaridagi ushinshi ushina qarap oǵan jetkizdirilip búklenedi. Ane sonday arqa tárepindegi eki ushi ham ushinshi ushina qarap búklenedi.
3-basqish: Hasil bolǵan formaniń sheti ortada hasil bolǵan siziqqa taman buklenedi. Formaniń arqa tamani ham sonday búklenedi.
4-basqish: Axirǵi búkleńen formalardiń hár biri arqa tárepine qaytarip búklenedi. Búkleńennen soń olardiń ushlari bir-birine qaytarip qosiladi. Keyin formaniń pástki ashiq tamanidan áste puflenedi. Formaniń joqari bólimindegi ushlari bolsa arqaǵa qaytarip búklenedi. Nátiyjede lala formasi hasil boladi. Lalaniń bandini basqa qaǵazdi cilindr formada orap, oni lalaniń pástki, pufleńen bólimine kiritip qoyiw menen ámelge asiriladi. Bul bandke lalaniń japiraǵin, ǵunshasin ham jabistirip qoyiw múmkin.
2. «Xorazsha» kórsetpeli qurali (2-súwret).
Jasaw basqishlari:
1-basqish: Kvadrat formadaǵi reńli qaǵaz alinadi hám oniń barliq ushlari kvadrat ortasina qarap búklenedi.
2-basqish: Hasil bolgan kvadrattiń arqasi óshirilip, oniń ushlari ham kvadrat órtasina jetkizip búklenedi. Sonday is jáne bir márte orinlanadi.
3-basqish: Hasil bolgan kvadrattiń ushlari ortaǵa jetkizip búkleńen tárepiniń arqasina aynaldiriladi hám oniń qarama-qarsi ushlarindagi formalar tórtmúyish formada sirtqa búklenedi.
4-basqish: Kvadrattiń sirtqa búklenmegen eki ushinan uslap oni sirtqa qaratip aynaldirilsa, qorazsha hasil boladi. Soń hasil bolgan bir ushin búklew menen xorazshaniń tumsiǵin hasil qiliw múmkin.
Solay etip, hár bir formaniń dúzilis basqishlari dógerek tiykarinda orinlaniwi kórsetiledi. Orinlanǵan formalardiń mazmuni haqqinda aytiladi. Bul formalardan ertek, hikaya qatnasiwshilari yaki qahramanlari kórinisinde paydalaniw múmkinligi tusindiriledi.
Adamlar ásirler dawaminda óz yadlarini suyekke tasqa haywanlar terisine jazip qaldirǵan. Pikirler tiykarǵi shártli belgilar menen dalilleńen. Dáslepki kitaplar koyalar bolip uqipli adamlar onlaǵan awshiliq qural- jaraqlari toǵay ham dalalarda jasawshi haywanlardiń súwretlerin oyip islegen, jaziwdiń daslepki sistemasi piktografiya delinedi.
Piktos: grekshe, suwret degendi ańlatadi. Suwret túrli mánilerdi de bildiriwi mumkin. Adamlar jaziwlardiń daslepki kórinislerin ilay plastinkalarda súwretlegen. Dajla ham Fortta ilay plastinkalar tayarlaǵan belgi tusirilgennen keyin qaliplerge salip pisirilgen. Ilay plastinkalar yashiklerge jaylastirilǵan, bul kitaplardiń úlgisi házirge shekem saqlanip qalǵan. Ayyemgi Hindistanda jaziwlar palma japraqlarinan eskiz qirqilip tush penen jazilǵan. Bul plastinkalar taxtashalar arasina bekkemlenip kitap halina keltirilgen. Novgorod ruslari qayin qabiǵinda jazilǵan.
Ayyemgi grekler mum kitaplarin payda etken. Qara ham sari mumlar polat shopler ushi menen jazilǵan bolsa,yakinshi domalaq ushi menen óshiriwi kerek. Bul mumnan jasalǵan kitaplardan uzaq muddet paydalaniw jazuwdi óshiriw ham qayta jaziw júda ańsat bolǵan. Misrlilar jaziw materiallarin papirus deb ataǵan qamis tamirina jazilǵan. Bul ósimlikdiń boyi 4 metr bolib, tamiri japiraqsiz jumsaq bolǵan.
Bunnan misrlilar, gerekler, rimliler paydalanip kelgen. Fergamiyan kitap shama menen eramizdan III asirde Aziyadaǵi ayyemǵi qala Permagoda payda bolǵan. Ol haywanlar terisinen tayarlanǵan bul juda quramali ancha kóp miynet qilip kelgen. Eramizdan V asirde uzaq Shiǵis mamleketleri shayiǵa jaziw suwret bolǵan, bulda qimmatbaha material bolip madiniyat rawajlanǵan sayin jaziw ushin talap artip barǵan. Alimlarimiz qaǵazdi birinshi marte jipek tayarlaǵan waqitta payda bolǵan dep boljaydi. Bambukdan tayarlanǵan qaǵazdiń ustasi ati belgisiz,bir qansha arzan buyimnan tayarlanatuǵin qaǵaz barshe mamleketlerde keń qollanila baslaǵan.Biraq qaǵaz tayarlawdiń bul barisi ónimsiz edi,qaǵazǵa bolǵan talap barǵan sayin artti.Keyinirek buyim maydalawda tastan paydalaniw baslandi.Soniń ushin qaǵaz tayarlaytuǵin karxanalar qaǵaz digirmanlari dep ataldi. Evropada XV asirde kitap basiw payda etiluwi menen qaǵazǵa bolǵan talap artip belgili islep shiǵariw bul talaplardi qandiriwǵa ázilik qildi.
XVIII Francuz Nikola Lui Lobar payda etken samogerpka – birinshi qaǵaz mashinasi jaratildi. Bul mashina hámlika ornatilǵan micop bolip qaǵaz massasi dógereginde toqtawsiz aylanip turǵan,jipdegi qaǵaz suzip aliwshi dońgelek jardeminde mis talalarini’ juqa qaplami qalǵan. Tordiń garizantal bolimi hámlik bolip qaǵaz lenta oralgan,tayar qaǵaz lenta hámlenkadan alinip qurǵatilǵan.
XIX asirde saksoniyaliq togiwshi Koler birinshi bolip qaǵaz tayarlawda eń arzan buyimdi maydalaw usilini tawadi. Aǵashtan isleńen qaǵazdiń gezlemeden isleńen qaǵazǵa qatnasina pisiklegi kemirek bolib jaqtiliq tásirinde bolinedi. Jariq massadan cellyulozani ajiratiwǵa 1657 jilda ińliz ximigi F. Xautan muwapiq boldi. Ol aǵash massasina issi kaushik eritpesi menen islew berdi. Kaǵaz massasi aǵash cellyuloza hám toltirgishlar (bar, buyaw elementleri, jelimler) den ibarat.
Cellyuloza qanshaliq kóp bolsa, qaǵazdiń sipati ham sonsha joqari boladi. Qaǵaz niqap islep shiǵariwda aǵash pakal (saman) jip gezleme eski isletilgen qaǵaz (maklatura) esaplanadi. Gezlemeden qaǵazdiń kimbatbaha hám arnawli túrleri islep shiǵariwda paydalaniladi. Isletilgen eski qaǵazlardan túrli túrdegi qaǵazlardi islep shiǵariwda jaxsi xam-ashya esaplanadi. Paxaldan kartondan, oram qaǵazlar tayyarlaydi. Paxal hám qaǵazdan qaǵaz islep shiǵariw úsh cellyuloza tiykarǵi xam ashyo alinadi.
Qaǵaz islep shiǵariwda quramali texnologiyaliq proces bolip, onda túrli xam ashyo ximikatlar isletiledi. Cellyuloza qaǵaz kambinati túrli karxanalar kompleksi bolip, ol aǵash ambari, qaǵaz fabrikasi, smola hám aǵash zavodin óz ishine aladi. Keyińi jillarda mustakilliǵimiz sharapati menen paxallardan qaǵaz tayyarlawǵa jolǵa koyilmakda.
Kimbatbahali kombinatga kelgen 1 m 20-25 sm kilip kirkilip olar balans dep ataliwshi pustlok shiliwshi sharayatlarǵa ótedi. Kaǵaz massasina asbec kosiw arkali otqa shidamli karton gpis kosilǵanda kurǵak shtukaturka listleri tayarlanadi. Qadimgi qaǵaz suwda námlenedi, hám ańsat jirtiladi, odan tayarlagan fibra bekkem hám jeńil bolǵanligi ushin ǵilof chemodan hám baska narseler jasaydi. qaǵazdan túrli oyinshiklar xana bezekleri, arnawli maddalar kosilganda izǵar ótkiziletuǵin qaǵaz sút ónimleri ushin idislar jasawda paydalaniladi. Har jili qaǵazdiń jańa túrleri islep shiǵarilmakta.
Kaǵaz hám karton tek poligrafiya sanatinda emes balki xalk xojaliginan hámme tarmaklarinda ham keń kollanilmakta. Cellyuloza qaǵaz sanaatida qaǵazdiń 100 ge jakin túrin islep shiǵarmakta, soniń ushin miynet tálimi okitiwshisi balalardiń itibarin turmista tez –tez ushratatuǵin yaki sabaqlarda paydalanilatuǵin túrlerge jalp kiliw lazim.